Zakład Bezpieczeństwa Procesowego Zarządzanie ryzykiem w przemyśle chemicznym w świetle dyrektyw Seveso i ATEX Adam S. Markowski Zakład Bezpieczeństwa Procesowego i Ekologicznego Politechnika Łódzka Warsztaty MANHAZ Listopad, 2004

Dyrektywa Seveso 2 i Dyrektywy ATEX Dyrektywa Seveso 2 (Ustawa Prawo Ochrony Środowiska) od 2001, dotyczy poważnych awarii w zakładach stosujących substancje niebezpieczne, w tym substancje palne. Dyrektywy ATEX - dotyczą tzw. atmosfer wybuchowych i obejmują zarówno producenta sprzętu i urządzeń ochronnych przeznaczonych do pracy w atmosferach wybuchowych, jak i zapewnienie minimalnych warunków bhp dla pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy na których może wystąpić atmosfera wybuchowa. Ponieważ atex dotyczy zarówno poważnych awarii, zarówno sprzętu jak i miejsc pracy tzn., że obie te Dyrektywy winny być stosowane równolegle.

Co łączy obie te Dyrektywy ? Dyrektywy SEVESO i ATEX rozszerzają zakres zagrożeń zawodowych, obejmując tzw. zagrożenia spowodowane atmosferami wybuchowymi oraz poważnymi awariami. W obu Dyrektywach celem jest zapewnienie bezpieczeństwa pracownikom i środowisku, co wymaga wprowadzenia technik zarządzania, a szczególne zarządzania ryzykiem, którego podstawą jest wykonanie oceny ryzyka. Realizują zasady Unijne: Zasada zrównoważonego rozwoju. Zasada adekwatności działań zapobiegawczych do stopnia ryzyka. Zasada ogólnego bezpieczeństwa produktów. Ocenę zgodności produktów, procesów lub usług.

Różnice w Dyrektywach ? Seveso 2 dotyczy poważnych awarii, które mogą wywoływać skutki poza terenem zakładu, a więc zdarzeń awaryjnych, w których uwalniane są dość znaczne ilości substancji niebezpiecznych – bezpieczeństwo procesowe. ATEX dotyczy stanowisk pracy czyli obszaru danej instalacji na której są miejsca pracy ciągłej oraz sporadycznej – bezpieczeństwo zawodowe. ATEX dotyczy wyłącznie substancji palnych i raczej skierowana jest na niepożądane zdarzenia, które mogą powstawać w toku normalnej działalności produkcyjnej. ATEX w dużej mierze odnosi się do stref zagrożonych wybuchem.

Podstawy zarządzania ryzykiem

Integracja bezpieczeństwa w zakładzie chemicznym (ATEX i Seveso)

Obszary zastosowań zarządzania ryzykiem

Zarządzanie ryzykiem w zakładach dużego ryzyka

Uwagi na temat procesu SEVESO w Polsce brak dyskusji (WŁADZA-PRZEMYSŁ-NAUKA) przed wprowadzeniem wymogów prawnych i ich niezrozumienie w zakresie oceny stanu bezpieczeństwa, która jest oparta na podejściu probabilistycznym czyli na pojęciu ryzyka, a nie jedynie na podejściu deterministycznym, brak systemowego powiązania wszystkich elementów systemu przeciwdziałania poprzez systematyczną ocenę ryzyka i właściwego wyboru wiarygodnej metody oceny ryzyka, tak aby przyjęta metoda nie służyła jedynie dla potwierdzenia aktualnego „dobrego” stanu bezpieczeństwa, ale uwypuklała słabości i prowadziła do poprawy stanu bezpieczeństwa, często podawano w Raporcie i Planie CO JEST a nie podano DLACZEGO, problemy z identyfikacją scenariuszy awaryjnych w przypadku złożonych instalacji chemicznych, które powinny być reprezentatywne dla całej instalacji z uwzględnieniem „efektu domino”, brak ustalonych, prawnie akceptowanych, niebezpiecznych dawek dla obliczenia i oceny zasięgu stref zagrożeń;

Uwagi na temat procesu SEVESO w Polsce (c.d.) trudności w ocenie globalnych, potencjalnych skutków poważnych awarii, z uwagi na możliwość wystąpienia bardzo różnorodnych rodzajów tych skutków w tym skutków oraz niedokładności w ocenie tych skutków spowodowane różnymi modelami symulacyjnymi, których stosowalność winna być starannie wybrana i udokumentowana w prowadzonej analizie, brak rzeczywistych danych dotyczących częstości awarii dla poszczególnych elementów instalacji a stosowanie przybliżonych danych generycznych prowadzi do znacznych niepewności, nie stosowanie zasady ALARP, brak lub małe uwzględnianie zagrożeń zawodowych w ocenie ryzyka procesowego a także zbytnia tendencja do poszukiwania źródeł zagrożeń jedynie w przyczynach technicznych a nie w zagadnieniach związanych z organizacją i zarządzaniem, w tym błędach ludzkich, nieuwzględnianie nowych struktur organizacyjnych tzw. parków chemicznych,

Uwagi na temat procesu SEVESO w Polsce (c.d.) 11. uwagi ze strony zakładów: niezrozumienie podstaw oceny bezpieczeństwa i brak sformułowania kryteriów oceny (nam się to nie może zdarzyć!), nieuzasadnione wymogi PSP dotyczące opracowania wielu dodatkowych informacji, niechęć do publikowania wszystkich danych, nadgorliwość PSP w egzekwowaniu niektórych zapisów Rozporządzeń, brak odpowiednich narzędzi obliczeniowych i poradników do wykonania raportów i trudności w zrozumieniu nawet tych dostępnych materiałów np. poradnika dotyczącego oceny wykonanych raportów, duże zakłady: mnóstwo pracy prawdopodobnie potrzebnych ale... małe zakłady: spore niepotrzebne dodatkowe koszty, nie zawsze uzasadnione.

Dyrektywy ATEX

ATEX: Prawo europejskie dotyczące bezpieczeństwa wybuchowego do stosowania przez producentów i użytkowników

Nowe wymagania dyrektyw w Unii Europejskiej i w Polsce

Traktat EU Artykuł 95 Artykuł 137 Dyrektywa 94/9/EC z dnia 23 Marca 1994 - producent Rozporządzenie MGPiPS z dnia 28 lipca 2003 termin wdrożenia – z chwilą akcesji do UE Dyrektywa 99/92/EC z dnia 16 Grudnia 1999 - użytkownik Rozporządzenie MGPiPS z dnia 29 maja 2003 termin wdrożenia – 29 lipca 2005

Podstawy ochrony przed wybuchem Są identyczne jak Dyrektywy ATEX 95 i ATEX 137. Zapobieganie tworzenia się atex jest bardzo trudno osiągnąć, dlatego główna uwaga jest zwrócona na eliminację źródeł zapłonu poprzez klasyfikację stref wybuchowych i inne działania oraz stosownie odpowiednich zabezpieczeń.

Unikanie efektywnych źródeł zapłonu (związek ATEX 100a i ATEX 137 )

Podstawowe wymogi ATEX 137 Dokument zabezpieczenia przed wybuchem, który powinien zawierać: informacje o identyfikacji atmosfer wybuchowych i ocenę ryzyka wystąpienia wybuchu, informacje o podjętych odpowiednich środkach zapobiegających wystąpieniu zagrożeń wybuchem, wykaz miejsc pracy zagrożonych wybuchem wraz z ich klasyfikacją, deklarację, że stanowiska pracy i narzędzia pracy, a także urządzenia zabezpieczające i alarmujące są zaprojektowane, używane i konserwowane z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa.

ATEX 137 - Ocena ryzyka . Należy ustalić możliwości wystąpienia atmosfery wybuchowej i jej obszar lokalizacyjny (przestrzenie wybuchowe); Należy ustalić obecność i prawdopodobieństwo wystąpienia efektywnych źródeł zapłonu, które mogą zapalić atmosferę wybuchową; Należy ustalić możliwe skutki wybuchu.

Etapy oceny ryzyka I etap - procedura klasyfikacji stref wybuchowych , II etap - identyfikacja skutecznych źródeł zapłonu, odniesionych do listy 13 różnych źródeł zapłonu III etap - ocena możliwości wystąpienia wybuchu poprzez np. zastosowanie matrycy wybuchu z uwzględnieniem skuteczności działania środków bezpieczeństwa (elektrycznych – IEC61508 i nieelektrycznych) IV etap - ocena wielkości skutków potencjalnego wybuchu (trudności !) V etap - Ocena poziomu ryzyka w oparciu o ustaloną kategorię prawdopodobieństwa wystąpienia wybuchu oraz kategorie skutków według np. matrycy ryzyka przyjętej do stosowania w danej firmie.

I Etap oceny ryzyka - prawdopodobieństwo wystąpienia atex I etap – procedura klasyfikacji stref wybuchowych - służy do oszacowania prawdopodobieństwa wystąpienia mieszaniny wybuchowej, Strefa 0, 20 – atex występuje ciągle lub w długich okresach - czas występowania to więcej niż 1000 godzin na rok. Strefa 1, 21 – pojawienie się atex jest prawdopodobne w warunkach normalnej pracy - czas występowania to max 100 godzin na rok. Strefa 2, 22 – pojawienie się atex nie jest prawdopodobne w warunkach normalnej pracy, a jeżeli się pojawi to na krótki okres - czas występowania to max 10 godzin na rok.

II Etap - Źródła zapłonu gorące powierzchnie, otwarty płomień, gorące gazy, urządzenia elektryczne i wyposażenie, elektryczność statyczna, wyładowania atmosferyczne, iskry mechaniczne i spawalnicze, reakcje chemiczne egzotermiczne, adiabatyczne sprężanie, fala uderzeniowa, przepływające gazy, promieniowanie optyczne, promieniowanie elektromagnetyczne o częstotliwości radiowej HF od 104 Hz do 3x1012 Hz i od 3x1011 Hz do 3x1015 Hz, promieniowanie jonizujące, ultradźwięki, prądy błądzące. Są identyczne jak Dyrektywy ATEX 95 i ATEX 137. Zapobieganie tworzenia się atex jest bardzo trudno osiągnąć, dlatego główna uwaga jest zwrócona na eliminację źródeł zapłonu poprzez klasyfikację stref wybuchowych i inne działania oraz stosownie odpowiednich zabezpieczeń.

Prawdopodobieństwo wystąpienia efektywnego źródła zapłonu Wyróżnia się 4 kategorie: Duże Możliwe Częste Niemożliwe

III Etap oceny ryzyka - matryca wybuchu Prawdopodobieństwo wystąpienia mieszaniny wybuchowej Prawdopodobieństwo wystąpienia efektywnego źródła zapłonu, PEŹZ   Duże Możliwe Bardzo małe Strefa 0/20 - ciągła A A/B C Strefa 1/21 - pierwotna B C/D Strefa 2/22 - wtórna D/E E A -    prawdopodobieństwo wystąpienia wybuchu: 0.1-1 B -    prawdopodobieństwo wystąpienia wybuchu: 0.1-0.01 C -    prawdopodobieństwo wystąpienia wybuchu: 0.01-0.001 D -    prawdopodobieństwo wystąpienia wybuchu: 0.001-0.0001 E -    prawdopodobieństwo wystąpienia wybuchu: 0.0001-0.00001

Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia wybuchu-etap III MATRYCA WYBUCHU: Prawdopodobieństwo wystąpienia mieszaniny wybuchowej: dla (0/20) P = 1, dla (1/21) P = 0.01- 0.05, dla (2/22) P = 0.001- 0.005; Prawdopodobieństwo wystąpienia efektywnego zapłonu (Duże, Możliwe, Nieczęste, Niemożliwe); Prawdopodobieństwo wybuchu: A, B, C, D, E.

IV etap oceny ryzyka - ocena skutków wybuchu Trudne zagadnienie-wymagane liczne dane Dla gazów/par: metody TNT, MEM lub metody eksperckie Dla pyłów: brak metod analitycznych, stosowane są metody eksperckie

V Etap - ocena ryzyka A – ryzyko akceptowane , nie wymagane dalsze działania, TA – ryzyko tolerowane, stosowanie zasady ALARP, TNA – ryzyko tolerowane nieakceptowane - wprowadzenie dodatkowych zabezpieczeń w ciągu krótkiego czasu, NA – ryzyko nieakceptowane - działania natychmiastowe.

Wnioski Zarządzanie ryzykiem jest jednym z głównych procesów decyzyjnych w sprawie oceny zapewnienia bezpieczeństwa instalacji chemicznych. Podstawą zarządzania bezpieczeństwem winien być program zarządzania ryzykiem, który winien uwzględniać wszystkie obszary ryzyka i jego celem winna być ciągła poprawa stanu bezpieczeństwa. Proces wdrażania dyrektywy SEVESO w Polsce obejmujący zarówno sam proces legislacyjny, procesy opracowania odpowiednich dokumentów jak i etap zatwierdzania tych dokumentów był chaotyczny, przypadkowy, nieprzygotowany i nie pozbawiony szeregu błędów. Zachodzi obawa, że wdrażanie kolejnych dyrektyw, np. ATEX będzie miało podobny przebieg.

Wnioski c.d. Trzeba wyraźnie rozdzielić zadania wykonane w ramach SEVESO 2 i niezbędne do wykonania w ramach ATEX. Konieczne jest opracowanie metodologii ATEX z uwzględnieniem szczególnie niezawodności funkcjonowania systemów bezpieczeństwa i ochrony. Może to z powodzeniem wypełnić metoda AWZ. Mnożące się wymagania w zakresie różnych dokumentów bezpieczeństwa instalacji chemicznych stawiają pytanie: czy byłoby możliwe połączenie wszystkich tych wymagań w jeden spójny dokument oraz ustalenie jednoznacznej władzy kompetentnej odpowiedzialnej za realizację tych wymogów ?

Studium Podyplomowe Bezpieczeństwo Procesów Przemysłowych Politechnika Łódzka Edycja IX - 2004/2005 http://wipos.p.lodz.pl/env/stud03.html