S ł awomir Ł odzi ń ski Wprowadzenie do socjologii zró ż nicowania kulturowego i mniejszo ś ci (semestr zimowy, ś rody, godz sala 401 wyk ł ad nr 2

1. Wst ę p – spisy powszechne ludno ś ci jako ź ród ł o wiedzy socjologicznej: spis powszechny ludno ś ci (enumeracja populacji, spis statystyczny); historia spisów ludno ś ci: pochodzenie s ł owa; 3800 p.n.e. w Chinach i Babilonii, 2500 p.n.e. w Egipcie, spisy w staro ż ytnej Grecji i Rzymie (pa ń stwo Inków), spis powszechny w Biblii; spisy nowo ż ytne: Kanada (1666 r.), USA (1790 r.), Szwecja (1800), Wielka Brytania (1801), Francja (1831), Rosja (1897); powszechno ść spisów ludno ś ci od po ł owy XIX wieku. spis powinien charakteryzowa ć si ę nast ę puj ą cymi cechami - by ć : powszechny (konieczno ść odpowiedzi); jednoczesny; imienny (ka ż da osoba z imienia i nazwiska zostaje obj ę ta spisem), bezpo ś redni (odpowiedzi spisowej udziela bezpo ś rednio osoba spisywana, wyj ą tkowo tylko najbli ż si domownicy), periodyczny (odbywa ć si ę systematycznie ze sta ł ym interwa ł em czasowym).

2. Metodologia i techniki spisu powszechnego ludno ś ci: spisy powszechne ludno ś ci to najbardziej pog łę bione i porównawcze ź ród ł o informacji na temat spo ł ecze ń stwa (populacji), w tym te ż rozmiarów i struktury grup etnicznych, j ę zykowych lub religijnych; etapy spisowe: przygotowanie i planowanie spisu (metody zbierania danych!); przebieg spisu (potrzeba nag ł o ś nienia spisu i wysokich umiej ę tno ś ci zbierania danych); publikacja wyników, ocena wiarygodno ś ci danych spisowych. techniki spisowe: spisy imienne, rejestry urz ę dowe ludno ś ci, badanie reprezentacyjne, specjalne badania sonda ż owe, ankiety internetowe. inne dane zbierane przez urz ę dy statystyczne. wiedza statystyczna o strukturze etnicznej spo ł ecze ń stwa: spisy powszechne ludno ś ci (population census); rejestry ludno ś ci (population register, civil register); socjologiczne badania reprezentacyjnych (sonda ż owych);

3. Pytania etniczne w spisach powszechnych ludno ś ci: pytania o: przynale ż no ść (identyfikacj ę ) etniczn ą, narodow ą, j ę zyk ojczysty, j ę zyk domowy, wyznanie religijne, obywatelstwo; analiza nie tylko wyników liczebnych, ale metodologii, przebiegu i skutków spo ł ecznych dlaczego badamy?: zró ż nicowanie wymiarów etniczno ś ci jednostki i brak powszechnie przyj ę tej definicji (jej kryteriów); Rogers Brubaker jest z ł udzeniem [...] i ż mo ż na doj ść do obiektywnie liczebno ś ci. Narodowo ść nie jest sta łą, dan ą, nie wymazywaln ą, obiektywnie stwierdzaln ą w ł a ś ciwo ś ci ą i nawet subiektywna, podmiotowo zidentyfikowana narodowo ść mo ż e si ę zmienia ć zale ż nie od czasu i kontekstu, w jakim jest okre ś lana, i nie jest przez to mierzalna w taki sposób, jak gdyby by ł a trwa ł ym faktem wymagaj ą cym jedynie rejestracji (Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej Europie, prze ł. Jan Ł uczy ń ski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 1998, s.72, przypis 1);

4. Badania spo ł eczne nad spisami powszechnymi ludno ś ci: problematyka klasyfikacji, kategoryzacji i definiowania okre ś lonych kategorii spo ł ecznych oraz w ł adza w okre ś laniu tych to ż samo ś ci: spis powszechny ludno ś ci oraz jego etniczne kategoryzacje jako sytuacja spo ł eczna, w której nale ż y okre ś li ć swoj ą to ż samo ść - spis to nie tylko statystyczna procedura policzenia populacji, lecz ś rodek szacunku przez pa ń stwo to ż samo ś ci. literatura: David J. Kartzer, Dominique Arel, Census, identity formation, and the struggle for political power, w: David J. Kartzer, Dominique Arel (eds.), Census and identity: the politics of race, ethnicty and language in national censuses, Cambridge University Press, Cambrigde 2002; Rogers Brubaker, Mara Loveman, Petre Stamatov, Ethnicty as cognition, Theory and Society 2004, nr 33; Edwin W. Ardener, To ż samo ść i uto ż samianie, w: Zdzis ł aw Mach, A. K. Paluch (red.), Sytuacja mniejszo ś ciowa i to ż samo ść, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello ń skiego. Prace Socjologiczne, t. XXIX, zeszyt 15, Uniwersytet Jagiello ń ski, Kraków 1992.

5. Co to znaczy narodowo ść jednostki (etniczno ść itp.) w spisie powszechnym ?: pytanie o przynale ż no ść narodow ą (autoidentyfikacj ę etniczn ą ) winno mie ć charakter subiektywny (samozaliczeniowy, oparty na w ł asnym wyborze osoby spisywanej); rekomenduje ono, aby pytanie to by ł o otwarte, aby odpowied ź mia ł o form ę swobodnej samodeklaracji lub samozaliczenia spisywanej osoby (winno by ć zadawane oddzielenie od pytania o j ę zyk lub wyznanie religijne); paradoksy podej ś cia subiektywistycznego (jestem tym, za kogo si ę uwa ż am): domaganie si ę uznania najbardziej skrajnych indywidualnych samokategoryzacji za odr ę bn ą grup ę etniczn ą lub narodow ą ; problemy, co sk ł ada si ę na przynale ż no ść jednostki do danej grupy etnicznej?; osoby spisywane mog ą bowiem odwo ł ywa ć si ę tak ż e do innego ni ż subiektywne poczucie, która mo ż e opiera ć si ę na: obiektywnym rozumieniu swojej identyfikacji etnicznej; opiniach zewn ę trznych, pochodz ą cych tak ze swojego otoczenia spo ł ecznego lub administracji pa ń stwowej; akceptacja kultury i warto ś ci danej grupy etnicznej, której nie towarzyszy identyfikacja etniczna z t ą w ł a ś nie spo ł eczno ś ci ą ; przywo ł ywaniu ró ż nego typu grup etnicznych – od narodowych (narodu, narodowo ś ci), rasowych, etnicznych, etnoregionalnych do lokalnych itp.

6. Spory dotycz ą ce pyta ń etnicznych w spisach powszechnych ludno ś ci: za i przeciw pytaniom etnicznym w spisach powszechnych ludno ś ci: ochrona prywatno ś ci jednostki i zachowanie poufno ś ci danych osobowych: znaczenie uregulowa ń dotycz ą cych wolno ś ci deklaracji swojej narodowo ś ci i ochrony danych osobowych; obawy przed wykorzystaniem danych spisowych o pochodzeniu etnicznym.; ochrona prywatno ś ci jednostki i zachowanie poufno ś ci danych osobowych; regulacje mi ę dzynarodowych chroni ą ce prywatno ść i dane osobowe jednostki (w tym informacje o jej pochodzeniu/ to ż samo ś ci etnicznej): Powszechna Deklaracja Praw Cz ł owieka (1948 r.) art. 12: Nie wolno ingerowa ć samowolnie czyjekolwiek ż ycie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego korespondencj ę, ani te ż uw ł acza ć jego honorowi lub dobremu imieniu. Ka ż dy cz ł owiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji lub uw ł aczaniu. Mi ę dzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966) art. 17. ust. 1, Europejska Konwencja o Ochronie Praw Cz ł owieka i Podstawowych Wolno ś ci (1950; art. 8), Konwencja Nr 108 Rady Europy z dnia 28 stycznia 1981 r. o ochronie osób w zwi ą zku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych oraz dyrektywa z dnia 24 pa ź dziernika 1995 r. o ochronie osób fizycznych w zwi ą zku z przetwarzaniem danych osobowych oraz swobodnego przep ł ywu tych danych.

7. Z drugiej strony, potrzeba spisowych danych etnicznych: mimo obowi ą zywania prawnych zakazów zbierania danych etnicznych niektóre instytucje rz ą dowe zbieraj ą tego typu informacje dla w ł asnych celów (s ł u ż by imigracyjne i policja); pa ń stwa, które maj ą zró ż nicowan ą struktur ę etniczn ą lub znacz ą ce mniejszo ś ci przeprowadzaj ą spisy, gdy ż potrzebuj ą tych danych dla celów prowadzenie polityki wobec mniejszo ś ci i tworzenie odpowiednich programów pomocy; dane etniczne przeciwdzia ł aj ą praktyce marginalizowania kwestii etnicznych przez administracj ę pa ń stwow ą i stanowi ą podstaw ą rozwoju polityki przeciwdzia ł ania dyskryminacji osób nale żą cych do grup mniejszo ś ciowych; polityczna wa ż no ść tych danych wynika z mo ż liwo ś ci tworzenia przez przedstawicieli grup mniejszo ś ciowych ró ż nych form autonomii, samorz ą du i reprezentacji w administracji publicznej, a tak ż e rozwi ą za ń dopuszczaj ą cych publiczny udzia ł j ę zyka mniejszo ś ci.

8. Wiarygodno ść danych etnicznych uzyskiwanych ze spisów ludno ś ci: wiarygodno ść uzyskanych danych: na ile odpowiedzi osób spisywanych s ą zgodne z ich indywidualnymi i utrwalonymi przekonaniami dotycz ą cymi ich narodowo ś ci, j ę zyka lub wyznania; ograniczenia wiarygodno ś ci: obraz ideologiczny pa ń stwa i spo ł ecze ń stwa; nie uznawanie niektórych wa ż nych realnych wymiarów zró ż nicowania kulturowego spo ł ecze ń stwa itp. sposób przeprowadzenia spisu i klimat spo ł eczny który mu towarzyszy: zaufanie przedstawicieli spisywanych grup do rachmistrzów spisowych i generalnie do organów pa ń stwa; publikacja uzyskanych wyników nie zamyka spisu, gdy ż po ich upowszechnieniu nast ę puje faza intensywnych dyskusji publicznych na temat ich wiarygodno ś ci oraz znaczenia spo ł ecznego. kompletno ść badania spisowego (stopie ń pokrycia spisywanej zbiorowo ś ci): odsetek pomini ę tych obiektów spisowych, kilkakrotne ich policzenie, b łę dne zaklasyfikowanie itp.), powoduje to niedoszacowanie lub przeszacowanie niektórych kategorii ludno ś ci oraz ich wska ź ników spo ł eczno-demograficznych.

9. Problemy z pytaniami etnicznymi w spisach powszechnych: polityka pa ń stwa w zakresie mniejszo ś ci (narodowo ś ci) i spisów: łą czenie odr ę bnych kategorii etnicznych (Czechos ł owacy w Czechos ł owacji lub Serbochorwaci w Jugos ł awii); dzielenie (ró ż nicowanie) kategorii spisowych (Ukrai ń cy i Rusini/ Ł emkowie); tworzenie nowych kategorii to ż samo ś ci (Jugos ł owianie w Jugos ł awii); nie uwzgl ę dnianie danych kategorii. poziom jednostki: pytania (kryteria), które maj ą stanowi ć wska ź niki w ł asnej narodowo ś ci; instrukcje spisowe (w jaki sposób zapisywa ć, uwzgl ę dnia ć dane narodowo ś ci – kogo zapisywa ć, jak zalicza ć pewne deklaracje); oficjalne definicje mniejszo ś ci; poczucie subiektywne; dobrowolne ukrywanie swojej to ż samo ś ci z ró ż nych przyczyn; kategorie niedefiniowalne (nie definiowalne etnicznie to ż samo ś ci; podawanie to ż samo ś ci nieustalonych); brak wiarygodnych danych na temat liczebno ś ci mniejszo ś ci, co rodzi tendencje do spekulowania na temat liczebno ś ci.

10. Pytania etniczne w spisach powszechnych ludno ś ci na ś wiecie (runda 2000): w wymiarze globalnym na 147 spisów ludno ś ci, w 95 przypadkach (65%) zosta ł o zadane jedno lub wi ę cej pytanie etniczne: najwi ę cej w Ameryce Po ł udniowej (82%) - w 9 spisach powszechnych na 11 oraz w pa ń stwach Oceanii (79%) – w 15 spisach na 19; w Europie w 19 (53%) z nich na 36 razem znalaz ł y si ę zagadnienia etniczne; formy pytanie o przynale ż no ść do grupy narodowej/etnicznej: przynale ż no ść do grupy etnicznej (pytanie najcz ęś ciej brzmia ł o, do jakiej grupy nale ż y osoba spisywana); pochodzenie etniczne (ethnic origin) lub przodków (ancestry); przynale ż no ść do okre ś lonej rasy; przynale ż no ść do okre ś lonej narodowo ś ci (nationality); przynale ż no ść do okre ś lonej grupy/ ludu autochtonicznego; przynale ż no ść do okre ś lonej kasty, b ą d ź plemienia. najwa ż niejsze problemy: precyzyjne okre ś lenie grupy etnicznej; wyra ź ne zdefiniowanie ró ż nicy mi ę dzy grup ą a etniczn ą a narodow ą ; potrzeba analizy uwzgl ę dniaj ą cych przynale ż no ść etniczn ą z j ę zykiem, religi ą oraz pochodzeniem etnicznym.

11. Pytania o j ę zyk i wyznanie religijne (runda 2000): pytanie o j ę zyk zosta ł o postawione w 35 spisach na 46 (czyli 76%): w 21 z nich zadano pytanie o j ę zyk ojczysty (mother tongue); w 3 o g ł ówny u ż ywany j ę zyk (main language); w 11 o najbardziej u ż ywany j ę zyk (the most spoken language), a w 19 jeszcze o znajomo ść tego j ę zyka (kompetencje w tym j ę zyku); niektóre spisy uwzgl ę dni ł y pytania o j ę zyk mniejszo ś ci (Wielka Brytania, Irlandia) lub u ż ycie j ę zyka wi ę kszo ś ci USA). pytanie o wyznanie religijne w 24 spisach na 46 (52%; w spisach w krajach imigranckich oraz niektórych pa ń stwach Ś rodkowej i Zachodniej Europy): forma tych pyta ń bardzo si ę ró ż ni ł a: w 6 spisach pytano o formalne cz ł onkostwo w ko ś ciele lub danej spo ł eczno ś ci wyznaniowej; w 9 za ś pytano o swoje wyznanie (przekonania) religijne (religious belief); w 9 zadano pytanie o identyfikacj ę z dan ą spo ł eczno ś ci ą religijn ą lub okre ś lonym wyznaniem.