Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Kulturowe podstawy życia społecznego (spory o rozumienie kultury, wartości i normy, kultura masowa i popularna) (WDS 2012/2013 nr 6)

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 1. Powtórzenie - rodzina i społeczeństwo w „późnej nowoczesności”: pierwsze i drugie przejście demograficzne (odpowiedzialne za przekształcenia rodziny są procesy modernizacji, które rozpoczęły się w latach 60.): zmiany technologiczne (rozwój medycyny i antykoncepcji), zmiany społeczno-kulturowe(rozwój wiedzy psychologicznej, indywidualizacja), zmiany w warstwie wartości (rozszerzenie swobód jednostek). cechy „drugiego przejścia” demograficznego: zmniejszenie znaczenia małżeństwa na rzecz swobodniejszych form związków, przejście od jednorodnego typu rodziny do wielu różnych typów rodziny; opóźnianie zawarcia pierwszego małżeństwa, częstsze rozwody i ponowne związki; przejście od antykoncepcji do świadomego planowania dzieci, zwiększanie się liczby urodzin pozamałżeńskich i zmniejszanie liczby dzieci w jednej rodzinie, zmniejszanie dzietności na poziomie społeczeństw, reprodukcja biologiczna jako przedmiot indywidualnej decyzji; przejście od rodziny „skoncentrowanej na dzieciach” do rodziny „skoncentrowanej na rodzicach” - rodzina jako związek oparty na zaufaniu (potrzeba intymności – „głód miłości”).

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 2. Znaczenia pojęcia „kultury”: teoretyczne i faktyczne (publiczne) znaczenie pojęcia „kultury”; pojęcie niezwykłe i niezbędne dla socjologii, ale jednocześnie pojemne i „nieostre” (może stąd wynika jego użyteczność?); pojęcie ” kultury” – nie ma jedynej, „poprawnej” i „ostatecznej” definicji kultury, można potraktować je jako „narzędzie”: pytamy wtedy, w jaki sposób i do jakich celów używamy pojęcia „kultury” i jej języka? główne kategorie współczesnych studiów kulturowych: praktyki znaczące, dyskurs publiczny, reprezentacje (rola języka w tworzeniu znaczeń społecznych); podmiotowość, tożsamość, artykulacja (bycie sobą, sposób opisu siebie wobec innych, wyrażanie siebie); kultura popularna, tekst, odbiór, odbiorcy; władza, ideologia, hegemonia.

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 3. Socjologiczne rozumienie pojęcia „kultury”: odejście od estetycznej i elitarystycznej koncepcji „kultury”; kultura jako sposób życia jednostek i grup społecznych: kultura to całościowy sposób życia charakterystyczny dla danej zbiorowości, na który składa się wszystko to, co ludzie „robią, myślą i posiadają” jako członkowie danego społeczeństwa (kultura to społeczne „zwyczaje serca” - Robert Bierstedt); kultura kształtuje życie społeczne i nadaje mu odpowiednią strukturę. kultura to także społecznie akceptowana wiedza danej grupy: przekazywana i utrwalana w jej obrębie, powodująca że dana grupa funkcjonuje jako odrębna całość i zachowuje zdolność do odtwarzania się. Posiadać kulturę (i grupę przynależności tym samym) to posiadać „adres” w naszym świecie (kultura tożsamościowa); studia nad kulturą jako badanie obowiązujących wartości, jakie każdy z nas przyznaje im w „narracji/ach” życia codziennego (inaczej, „studiowanie obowiązujących wartości”).

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 4. Dziedziny kultury (badanie całości kultury, czy jej części?): kultura materialna (obiektywna) i nie materialna (duchowa, subiektywna); dziedziny kultury wg. Antoniny Kłoskowskiej (socjologia kultury): - kultura bytu (produkcja, konsumpcja itp.); - kultura społeczna (stosunki z innymi); - kultura symboliczna (wartości, symbole itp.).  zróżnicowanie kultur – kryteria: - narodowe i terytorialne (regionalne i środowiskowe); - religijne; - chronologiczne; - typ gospodarki i zbiorowości (chłopska); - wiek (młodzieżowa) subkultury (podkultury), kultura alternatywna (kontrkultura) i kultura dominująca.

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 5. Treść (elementy) kultury, czyli wiedza kulturowa: „wartości”, czyli idee określające, co uchodzi za ważne, wartościowe i pożądane w danym społeczeństwie/kulturze) („wartości-ideały”), które mogą wywierać wpływ na nasze sposoby postępowania: wartości jako „przyczyny” i „racje” podejmowanych przez ludzi działań; odczuwane (zinternalizowane), uznawane, realizowane, wartości a „sacrum” i światopogląd; „normy”, czyli reguły zachowań zawierające wartości danej kultury („przepustka” do świata społecznych konwencji): zwyczajowe, moralne, prawne, sankcje (ich stosowanie jest związane z nagrodami i karami). właściwa danej kulturze konfiguracja wartości i norm to „ład aksjonormatywny” – tworzy z grupy społecznej „wspólnotę kulturową”: wzory kultury – sposoby myślenia, reagowania i odczuwania w danym społeczeństwie (wzory „idealne” i rzeczywiste/ jawne i ukryte).

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 6. Czynniki wpływające na wartości współczesnego społeczeństwa polskiego: wpływ tradycyjnej kultury polskiej (przywiązanie do wartości narodowych i religijnych, wspólnota „romantycznego patriotyzmu”?); dziedzictwo „realnego socjalizmu” (postawa „wyuczonej bezradności”, egalitaryzm, słabe poszanowanie własności, tworzenie „drugiego społeczeństwa” ); doświadczenia historii najnowszej (protesty polityczne po 1945 r., wizyty papieskie, Sierpień 1980, Solidarność, stan wojenny); współczesne uwarunkowania wartości (przyspieszone zmiany) - nowe technologie i instytucje społeczne, efekt zewnętrznej imitacji, wzrost znaczenia środków masowego przekazu i konsumpcji - problemy: jednostka czy wspólnota (liberalizm a komunitaryzm); przejście od „społeczeństwa losu” do „społeczeństwa wyboru”; przejście od „wartości materialistycznych” („wartości niedostatku”) do „wartości postmaterialistycznych” („wartości uczestnictwa i samorealizacji”). . 6

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 7. Wartości materialistyczne i postmaterialistyczne (1): Ronald F. Inglehart (ur. 1934)– profesor na Uniwersytecie Michigan (Ann Arbor), program World Values Survey; punkt wyjścia to teoria A. Maslowa o hierarchizacji potrzeb i ich zaspakajania: od potrzeb fizjologicznych (1), przez potrzeby bezpieczeństwa (2), przynależności i miłości (3), uznania / estetyczno-intelektualne (4), do potrzeb samorealizacji (5). tworzą hierarchię i kierunek rozwoju jednostki od wartości pierwotnych do kulturowych. dwie podstawowe hipotezy: „hipoteza niedostatku” (scarcity hypothesis) – porządek wartości jednostki jest odbiciem jej środowiska społeczno-ekonomicznego (największą wartość mają te „rzeczy”/sytuacje, których podaż jest relatywnie najmniejsza); „hipoteza socjalizacji” (socialization hypothesis) – związek między środowiskiem życia jednostki a hierarchią potrzeb nie ma charakteru natychmiastowego dostosowania - istnieje zawsze opóźnienie czasowe, gdyż hierarchia potrzeb jest odbiciem warunków socjalizacji jednostki przed osiągnięciem przez nią dojrzałości (podejście pokoleniowe).

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 8. Wartości materialistyczne i postmaterialistyczne (2): materialistyczne związane są z zapewnieniem bezpieczeństwa fizycznego i ekonomicznego (wartości to praca, pieniądze, rozwój gospodarczy, odpowiedzialność państwa za obywateli); postmaterialistyczne – są ważne po osiągnięciu bezpieczeństwa ekonomicznego (wartości - zaufanie, wolność wyboru, tolerancja, satysfakcja z życia, samorealizacja, niezależność, ekologia, prawa kobiet, mniejszości seksualnych itp.). zmiana kulturowa społeczeństwa rozwiniętych polega na przechodzeniu od wartości materialistycznych do postmaterialistycznych; zmiana tych wartości jest interpretowana jako przejście od nowoczesności do postnowoczesności (tradycjonalizmu do posttradycjonalizmu): odrzucania wartości „materialistycznych” (rezygnacja z pogoni za pieniędzmi i dobrami materialnymi na rzecz lepszej jakości życia, ekologii itp.); wzrost znaczenia indywidualistycznej orientacji aksjologicznej w pracy, polityce i życiu codziennym itp. złożona sytuacja Polski (i krajów postkomunistycznych) pod tym względem.

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 9. Kierunki zmian wartości w Europie: znaczenie publiczne i naukowe „wartości” i dyskusji na temat ich „zmian” (czy „cicha rewolucja” w kulturze?); koncepcje zmian wartości: od wartości „materialistycznych” do „post-materialistycznych”; procesy indywidualizacji - odchodzenie od silnych i bezwarunkowych więzi ze swoim środowiskiem społecznym, etnicznym, religijnym, rodzinnym itp. i zwiększenie znaczenia wartości „indywidualnych” (np. samorealizacji, osobistej odpowiedzialności itp); sekularyzacja (zmniejszenie znaczenia roli politycznej religii i Kościołów, zmniejszenia ich wpływu na główne wartości kulturowe społeczeństwa, słabnięcie więzi ze wspólnotami religijnymi - religia staje się bardziej „indywidualna”).

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 10. Europejska specyfika wartości kulturowych: rozbieżności zmian wartości w Europie ze względu na: religijne (katolicyzm, protestantyzm, islam), regionalne i narodowe, rozbieżności między Wschodem a Zachodem Europy (rozszerzenie UE nie było rozszerzeniem na „obce wartości”, lecz „otwarciem na świat, gdzie były one porównywalne”). zbieżności zmian wartości w krajach europejskich (ostatnie 2 dekady): „kulturowy krytycyzm”, słabnięcie wartości post-materialistycznych, wzrost religijności, zwiększenie znaczenia wartości rodziny, religijności (ale „synkretycznej”), spowolnienie sekularyzacji, wzrost znaczenia państwa ( i jego instytucji). „specyfika” europejskich wartości: obecność (nadal jednak silna) wartości „post-materialistycznych”; sekularyzacja (ale w postaci „indywidualizacja religijności”). osobliwości „wartości europejskich” wobec: USA (przemoc, broń, kara śmierci, konsumpcja, ochrona środowiska, religia, wojna), ale wspólnota wartości demokratycznych i gospodarczych; krajów arabskich (rodzina, praca, wychowanie, tolerancja oraz wartości demokracji i społeczeństwa obywatelskiego).

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 11. Kultura jako system komunikowania społecznego: kto, co, przez jaki kanał (czyli przy użyciu jakich środków technicznych?) i z jakim skutkiem nam „to coś” komunikuje? ; trzy układy upowszechniania kultury (Antonina Kłoskowska): bezpośrednie i osobiste kontakty: tworzenie kultury odbywa się w sposób naturalny i spontaniczny – kultura symboliczna wraz z kulturą bytu i społeczną; przekaz bezpośredni, ale profesjonalny, profesjonalni twórcy i odbiorcy w ramach określonej organizacji – kultura elitarna (wysoka); pośredni kontakt między twórcą a odbiorcą przekaz treści kulturowych odbywa się przy użyciu takich środków, jak druk, radio, telewizja itp. – kultura masowa i kultura popularna.

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 12. Kultura masowa to „kultura symboliczna społeczeństwa masowego”: kryteria tej kultury - ilość i standaryzacja treści (dominacja trzeciego układu kultury); skutek rewolucji przemysłowej i urbanizacji: kultura masowa zakłada istnienie „publiczności pośredniej” i jest narzędziem „nowej” integracji społecznej w ramach społeczeństwa masowego. istotę kultury masowej określa sposób jej przekazu: jej kształt (-ty) zależy z jednej strony od technicznych możliwości i ograniczeń stwarzanych przez dostępne środki przekazu, a z drugiej strony – od upodobań odbiorców (masowej publiczności). etapy umasowienia kultury masowej: 1) prasa; 2) radio i telewizja; 3) komputery osobiste i sieć internetowa. kultura masowa w Polsce (1945-1989): opóźnienie w stosunku do Europy Zachodniej (blokady polityczne) i słabość cywilizacyjna, upowszechnienie czytelnictwa i RTV.

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 13. Środki masowego przekazu: funkcje mediów w społeczeństwie: „informacyjno-wyjaśniająca” (interpretowanie znaczenia wydarzeń); „ugruntowująca”: wyrażanie dominującej kultury i nowych wydarzeń kulturalnych; wytwarzanie i utrzymywanie wspólnoty wartości („wspólnota wyobrażona”). rozrywkowa i mobilizacyjna (kampanie publiczne w sferze polityki, wojny, rozwoju i religii). skutki społeczne rozwoju środków masowego przekazu: „prywatyzacja” życia; wpływ na organizację codziennej „rutyny życia”; zwiększenie możliwości procesów indywidualizacji (w tym także rozwoju kultury młodzieżowej); poszerzenie dostępu do informacji politycznych i społecznych; umiędzynarodowienie.

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 14. Kultura wysoka (elitarna): jest przekazywana przez bezpośredni kontakt z twórcą lub jego dziełem; jest upowszechniana przez instytucje o charakterze elitarnym; nie zawiera treści popularnych; nie podlega w ogóle lub w małym stopniu ulega komercjalizacji. krytyka kultury masowej z perspektywy kultury wysokiej – kultura masowa: jest w treści jest tandetna i miałka; czyni z ludzi biernych odbiorców; wywiera szkodliwe skutki społeczne, gdyż sprzyja „panowaniu mas” i zagraża „prawdziwej” (elitarnej) kulturze; paradoksalnie jest ona także jest narzędziem „panowania” elit nad masami. ale istnieją między nimi wzajemne związki i „zapożyczenia” (elementy kultury masowej stają się kulturą „wysoką” i odwrotnie).

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 15. Kultura masowa a kultura popularna: kultura popularna: odrzuca „negatywne” znaczenia kultury masowej, w dużym stopniu ją zastępuje, odrzuca podział na kulturę niską i wysoką. o treściach i formie kultury popularnej decydują gusty odbiorców (np. kryterium „oglądalności”); „utowarowienie kultury”: znaczenie reklamy i wartość handlowa dzieł kultury popularnej – co jest trendy?); „różnorodność” kultury: subkultury kultury popularnej, nurty alternatywne, pop kultura jako „wspólnota uczuciowa”; rola mediów: kultura dźwięku i obrazu, sztuki wizualne, wirtualna rzeczywistość; rola konsumpcji: kultura gadżetu, tożsamości konsumenckie, typy konsumpcji. kultura popularna a globalizacja (intensyfikacja kultury popularnej przez procesy globalizacji, „glokalizacja”, „nowa lokalność”).

Kulturowe podstawy życia społecznego (WDS 2012/2013 nr 6) 16. Marek Krajewski, Kultury kultury popularnej (UAM, Poznań 2003): podstawowym celem kultury popularnej jest dostarczanie nam - widzom przyjemności; teza autora: kultura masowa stopniowo ulega „odmasowieniu” i wewnętrznie się różnicuje. Towarzyszy temu ekspansja kultury popularnej w nowe rejony życia ludzkiego i ich podporządkowywanie jej regułom - inaczej: kultura popularna przestaje być masowa, ale rzeczywistość społeczna staje się bardziej „popularna”. „pięć” kultur” kultury popularnej: alienacji (obcości); okrucieństwa (przemocy); transparencji (ujawniania „sekretów”); repetycji (odtwarzania przeszłości); aromatyzacji (komercjalizacji zapachów).