Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Zlodowacenia w Polsce oraz formy polodowcowe Justyna Drop

Polskie zlodowacenia W neogenie, około 2,5 mln lat temu, klimat umiarkowanych szerokości geograficznych na półkuli północnej zaczął się oziębiać. Rozpoczęła się wówczas epoka lodowcowa, zwana plejstocenem. Klimat plejstocenu ulegał wahaniom. Po falach ochłodzeń (glacjały) następowały fale ociepleń (interglacjały), w których średnie temperatury roczne niejednokrotnie przewyższały dzisiejsze warunki termiczne. Po plejstocenie nastąpił holocen, który trwa już 11 tysięcy lat. Jak wykazały badania, lądolód skandynawski nasunął się na obszar Polski cztery razy: Były to: Zlodowacenie podlaskie ( Narwi) Zlodowacenie krakowskie ( Sanu, południowopolskie) Zlodowacenie środkowopolskie ( Odry) Zlodowacenie północnopolskie ( Bałtyckie, Wisły)

Zlodowacenie podlaskie Zlodowacenie podlaskie ( Narwi) Najstarsze ze zlodowaceń plejstoceńskich. Trwało ok 1200-950 tys. lat temu. Zlodowacenie to objęło swym zasięgiem tereny Niziny Szczecińskiej i Pobrzeża Szczecińskiego oraz północno-wschodnią część kraju po północne krańce Wyżyny Lubelskiej, rejon ujścia Pilicy do Wisły, a granicę na zachodzie stanowiła w przybliżeniu dolina dolnej Wisły. Wkroczyło ono na tereny Polski dwoma (jęzorami): na północ od Szczecina po Kołobrzeg oraz na linii Ustka – Kościerzyna – Kwidzyn – Mława – Warszawa – Mielnik n.Bugiem – Brześć W trakcie zlodowacenia podlaskiego dominowało wietrzenie mrozowe, denudacja a następnie sedymentacja osadów rzecznych. Glina morenowa tego najstarszego zlodowacenia została stwierdzona odkrywkowo koło Modlina, gdzie zachowała się tylko w strzępach, oraz w wierceniach na obszarze Podlasia i północnego Mazowsza Po nim nastąpił interglacjał podlaski (przasnyski)

Zlodowacenie krakowskie To najpotężniejsze z polskich zlodowaceń, Trwało ok. 730-430 lat temu, Obszar zlodowacenia krakowskiego pozbawiony jest wszelkich form glacjalnych, przeważa tu rzeźba strukturalna i erozyjna. Osady tego zlodowacenia zachowały się przede wszystkim w środkowej i północnej Polsce, pod utworami czwartorzędu. Dotarło najdalej na południe, wciskając się w doliny karpackie do wysokości 450 m n.p.m. oraz w Sudetach do 600 m n.p.m. Lodowiec wypełnił kotliny sudeckie: Jeleniogórską, Kamieniogórską, Wałbrzyską i Kłodzką. Na Przedgórzu Sudeckim jedynie najwyższe części Masywu Ślęży ( 718 m n.p.m. ) wyrastały ponad powierzchnię lodu, tworząc „wyspę skalną” zwaną nunatakiem. po nim nastąpił interglacjał mazowiecki (wielki).

Zlodowacenie środkowopolskie Składało się z dwóch odrębnych nasunięć lądolodu, określanych jako stadiał Odry (300 - 230 tys. lat temu) o większym zasięgu oraz stadiał Warty (170 - 120 tys. lat temu), przedzielonych interstadiałem lubawskim (230 - 170 tys. lat temu). W momencie największego zasięgu lądolód dotarł do Sudetów i północnej krawędzi Wyżyny Małopolskiej i Lubelskiej oraz przykrył znaczną część Wyżyny Śląskiej i Niecki Nidziańskiej. Po nim nastąpił interglacjał eemski

Zlodowacenie północnopolskie Zlodowacenie Wisły, bałtyckie Jest najmłodsze z polskich zlodowaceń, Trwało ok. 115-11,5 tysięcy lat temu Pod koniec zlodowacenia północnopolskiego (około 22 tys. lat temu) lądolód skandynawski zajął tereny północnej Polski. Jego zasięg pokrywa się z południową granicą występowania jezior polodowcowych: północna Wielkopolska, Kujawy, Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Mazurskie. Na obszarach zlodowaconych występują najlepiej wykształcone formy rzeźby lodowcowej, tzw. rzeźby młodoglacjalnej. Po nim nastąpił holocen, w którym obecnie żyjemy. Według naukowców, styl życia jaki prowadzimy wpływa na ocieplenie klimatu, a tym samym prowadzi do nadejścia kolejnej epoki lodowcowej.

Rzeźba polodowcowa na powierzchni Polski Ukształtowanie powierzchni Polski jest znacznie urozmaicone. Na rzeźbę terenu Polski miała przeszłość geologiczna oraz działalność wielu procesów endo- i egzogenicznych. Najbardziej jednak spektakularne, widoczne w mniejszym lub większym stopniu na terenie całej Polski piętno odcisnęły zlodowacenia plejstoceńskie. Zasięgi lądolodów w poszczególnych zlodowaceniach były zróżnicowane. Tam gdzie zalegały najdłużej dobrze zachowały się formy i utwory glacjalne, natomiast utwory starszych zlodowaceń pozostały są mniej widoczne na obszarze naszego kraju. W zależności od stopnia przekształcenia rzeźby polodowcowej obszar Polski można podzielić na: formy staroglacjalne obejmujące zlodowacenia: podlaskie, południowopolskie i środkowopolskie młodoglacjalne powstałe podczas zlodowacenia północnopolskiego.

Rzeźba staroglacjalna Ostatecznie rzeźba ta została ukształtowana w warunkach zimnego klimatu peryglacjalnego panującego w czasie ostatniego zlodowacenia na przedpolu lądolodu. Rzeźba staroglacjalna jest mało zróżnicowana, przeważają równiny, miejscami urozmaicone rozległymi, niskimi pagórami lub wzgórzami pochodzenia glacjalnego, rozcięte przez płytkie i szerokie doliny, oraz płaskie i rozległe obniżenia. W obszarze staroglacjalnym występują też rozległe równiny zastoiskowe, miejscami powiązane z pradolinami. Rzeźba ta dominuje na znacznych obszarach środkowej oraz południowej Polski. Jest bardziej zróżnicowana niż na pojezierzach, gdzie dominuje rzeźba młodoglacjalna. Formy polodowcowe są starsze i były dłużej niszczone przez czynniki zewnętrzne, głównie denudację ( stopniowe zrównywanie powierzchni). W rzeźbie dominują: równiny moreny dennej pradoliny ( np. pradolina Warszawsko-Berlińska, pradolina Wieprza i Krzny) wzgórza moren czołowych ( np. Wał Trzebnicki, Wzniesienia Łódzkie, wzgórza Wysoczyzny Rawskiej ) płaskie i rozległe kotliny ( Kotlina Sandomierska i Oświęcimska razem tworzą tzw. Bramę Krakowską)

rzeźba górska Oddziaływanie lodowca zostawiło pięto także na terenach górskich; formy rzeźby wysokogórskiej spotykanej w wysokich górach-Tatry i Karkonosze dla Polski- to m.in.: kotły lodowcowe, zwane cyrkami lub karami, na przykład Morskie Oko, Czarny Staw pod Rysami mutony (tzw. wygłady lodowcowe, podłoże skalne wyrzeźbione przez lodowiec, spotykane na przykład w Dolinie Pięciu Stawów) głazy narzutowe (eratyki), wycięte z podłoża i dalej transportowane przez lodowiec doliny U-kształtne, mają poprzeczny przekrój jak litera U, spotykane min., w Dolinie Roztoki, Dolinie Kościeliska, Dolinie Chochołowskiej Morskie Oko Dolina Chochołowska

Formy terenu powstałe na przedpolu lądolodu formy peryglacjalne – formy utworzone na przedpolu lodowca wskutek procesów erozji, akumulacji i wietrzenia mrozowego Strefa peryglacjalna to obszar gdzie dominują: wietrzenie mrozowe powstawanie wieloletniej zmarzliny i lodu gruntowego intensywne procesy stokowe, wiatru, wód roztopowych oraz śniegu. Wszystkie procesy zachodzące w tej strefie spowodowały zniszczenie i złagodzenie wcześniejszych form glacjalnych i fluwioglacjalnych. W Polsce formy peryglacjalne charakterystyczne są dla obszaru staroglacjalnego położonego na południe od ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego). Do form peryglacjalnych należą: Wydmy śródlądowe Pokrywy lessowe Gołoborza Stożki sandrowe

Lessy Wyżyny Sandomierskiej Formy peryglacjalne Wydmy śródlądowe- powstałe w wyniku akumulacyjnej działalności wiatru, usypywane przez wiatr na obszarach pokrytych skąpą roślinnością i pokrytych piaskami. Występuje na obszarach porośniętych skąpą roślinnością. W Polsce znajdują się m.in. w Kotlinie Sandomierskiej, Puszczy Kampinoskiej, Mazowieckim Parku Krajobrazowym, Równinie Wkrzańskiej, Borach Dolnośląskich oraz na międzyrzeczu warciańsko-noteckim. Pokrywy lessowe – less jest to skała osadowa składająca się głównie z pyłu kwarcowego, powstała w wyniku działalności eolicznej. Wiatry wiejące od lądolodu wywiewały z moren czołowych usypanych na przedpolu lodowca drobny pył, osadzając go w innym miejscu w formie lessu. Ponieważ epoka lodowcowa składała się z kilku zlodowaceń rozdzielanych okresami międzylodowcowymi, proces tworzenia się lessów powtarzał się kilkukrotnie, dlatego też w profilach lessowych można stwierdzić obecności kilku poziomów lessu rozdzielonych osadami w formie glin morenowych lub osadów rzecznolodowcowych. Pokrywy lessowe występują na: Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu, Wyżynie Sandomierskiej, w kotlinach podkarpackich, na Przedgórzu Sudeckim. Na lessach powstają najbardziej urodzajne gleby w Polsce-czarnoziemy. Gołoborza – powstawały w górach, gdzie znajdowały się wychodnie litych skał, wietrzenie mrozowe powodowało rozpad skał na ostrokrawędziste bloki. Część bloków skalnych pod wpływem grawitacji spadła w dół stoków . Powstały blokowiska skalne zwane w G. Świętokrzyskich gołoborzami. Lessy Wyżyny Sandomierskiej gołoborza

Rzeźba młodoglacjalna Rzeźba młodoglacjalna - typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego ( Wisły), Ten typ rzeźby zajmuje 30% obszaru Polski - niziny nadmorskie, pas pojezierzy, oraz wysoczyzny jeziorne, Cechą obszaru o rzeźbie młodoglacjalnej jest wyraźny układ pasowy rzeźby oraz duża liczba jezior moreny dennej i czołowej (tak zwane jeziora morenowe), Rzeźba młodoglacjalna na północy Polski to występowanie form wypukłych oraz wklęsłych; W krajobrazie pojezierzy i pobrzeży spotykamy wysoczyzny moreny dennej (zbudowane z glin i piasku, żwirów oraz wszystkich materiałów skalnych naniesionych przez lądolód); za najwyższe wzniesienie podaje się Wieżycę (329 m n.p.m.), Dylewska Góra- 312 m n.p.m czy Szeskie Wzgórza- 309m n.p.m. Pozostałe formy wypukłe pojezierzy to: Wieżyca Szeskie Wzgórza

Wypukłe formy rzeźby młodoglacjalnej ozy (wał lub silnie wydłużony pagórek o wysokości najczęściej kilkunastu metrów i długości nawet kilkudziesięciu kilometrów, wyniesiony wskutek osadzania piasku i żwiru przez wody płynące pod lodowcem lub w jego szczelinach. jednym z większych zespołów ozów jest rezerwat przyrody Ozy Kiczarowskie koło Stargardu Szczecińskiego). kemy (to wały lub pagórkowate wzniesienia zbudowane z warstw piasków, żwirów, mułów, powstałe zazwyczaj w szczelinach lądolodu) drumliny (to wzgórza piaszczysto- żwirowe, o kształcie wydłużonym, przybierają wysokości od 30-60 metrów, a długość od 100 m do 2 km; powstawały w szczelinach gdy lądolód przesuwał się wolno, największe w Europie pole drumlinowe zajmuje powierzchnie ok. 5 tyś km2 i występuje między Stargardem Szczecińskim a Nowogardem, Najbardziej znanym obszarem w Polsce z polem drumlinowym jest Obszar Chronionego Krajobrazu Drumliny Zbójeńskie.) pagórki morenowe (rozproszone wzniesienia morenowe, liczne na pojezierzach) pola sandrowe (zbudowane z piasków i żwirów, powstają wskutek działalności wód roztopowych na przedpolu lodowca, np, sandr Augustowski, sandr Tucholski) Rezerwat „Ozy kiczarowskie” Drumliny Zbójeńskie

Wklęsłe formy rzeźby młodoglacjalnej Pradoliny - element rzeźby terenu stanowiący szerokie obniżenie o płaskim dnie. Powstała w czasie cofania się lądolodu na jego przedpolu w wyniku działalności wód z topniejącego lodowca i wód rzecznych płynących z południa, które połączywszy się utworzyły ogromne rzeki, płynące w kierunku zachodnim, zgodnie z ogólnym nachyleniem kontynentu europejskiego. Wyróżniamy m.in.pradolinę: Podkarpacką, górnej Wisły, Wrocławsko-Magdeburską, Barycko-Głogowską, Warszawsko-Berlińską, Toruńsko-Eberswaldzką; zagłębienia morenowe - to zagłębienia terenu, gdzie materiał morenowy był cieńszy a warstwa lodu gruba jeziora zastoiskowe - rodzaj jeziora lodowcowego utworzonego na przedpolu lodowca w wyniku zatamowania naturalnego odpływu wód lodowcowych przez jęzor lub czoło lodowca. jeziora polodowcowe , rynnowe (bardzo charakterystyczny element krajobrazu Polski północnej, inaczej jeziora subglacjalne; z reguły mają wydłużony i wąski kształt, strome brzegi misy jeziornej, parametry to szerokość kilkaset metrów a długość nawet kilkanaście kilometrów, dla przykładu można wymienić Jezioro Gopło, Jezioro Drawskie, Jezioro Wdzydze, Jezioro Jeziorak, Jezioro Raduńskie) Jezioro Gopło Jezioro Łagowskie i Trześniowskie

Pojezierza w Polsce Pojezierze - obszar występowania młodoglacjalnej rzeźby terenu związanej z plejstoceńskimi zlodowaceniami. Charakteryzuje go specyficzny urozmaicony krajobraz - obecność licznych jezior polodowcowych (rynnowych, morenowych, oczek polodowcowych i in.) oraz form akumulacji polodowcowej, takich jak: wzgórza morenowe, drumliny, ozy, sandry, kemy itp. W Polsce pojezierza występują w północnej części kraju Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Wielkopolskie, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, Pojezierze Iławskie, a także mniejsze, wyróżniane w ich obrębie.

Pojezierze Mazurskie Pojezierze Mazurskie obejmuje ciągi moren czołowych trzech głównych faz zlodowacenia bałtyckiego (jęzor mazurski). Typowa rzeźba młodoglacjalna jest bardzo urozmaicona z ciągami morenowymi (Góra Dylewska – 312 m n.p.m., Szeskie Wzgórza – 309 m n.p.m.), pagórami kemowymi, ozami, wzgórzami moreny dennej, pagórkami drumlinów (koło Zbójna, na wschód od Brodnicy) i licznymi równinami sandrowymi, np. Iławską, Brodnicką, Mazurską, Augustowską; Wzgórza morenowe stanowią dział wodny między bezpośrednim zlewiskiem Bałtyku a dorzeczem Wisły; Największa jeziorność w Polsce – jeziora zajmują ok. 7%, a w Krainie Wielkich Jezior ponad 20% powierzchni; Występuje tu największy w Polsce zespół jezior o łącznej powierzchni 302 km2, połączonych kanałami (zespół Mamr, zespół Niegocin, zespół Śniardw), oraz największe Polskie jeziora: - Śniardwy - morenowe - Mamry - morenowe - Hańcza (108,5m), - rynnowe - Wigry - rynnowe - Łański, - Mokre, - Dodaj, - Jagodne, - Tałty, - Luterskie, - Niegocin. Część Pojezierza Mazurskiego, jeziora:Inulec, w dali jeziora: Mikołajskie, Śniardwy i Łuknajno

Fragment Pojezierza Pomorskiego Pojezierze Pomorskie W kształtowaniu rzeźby największą rolę odegrała faza pomorska zlodowacenia Wisły – moreny czołowe, ozy, kemy, równiny sandrowe; Cechuje się występowaniem szeregu wałów morenowych, o przebiegu w przybliżeniu równoległym do wybrzeża Morza Bałtyckiego, silnie wygiętym na południe łukiem wałów morenowych, powstałym w okresie fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia. Wzgórza morenowe osiągają największe wysokości bezwzględne w północno-wschodniej części (Wzgórza Szymbarskie z kulminacją Wieżycy – 329 m n.p.m., gdzie wysokości względne dochodzą do 160 m); Na południe od pasa moren czołowych występują stożki równin sandrowych: Drawskiej, Wałeckiej, Charzykowskiej, Tucholskiej; Ponad 4 tys. jezior polodowcowych, głównie rynnowych i wytopiskowych, np. Drawsko, Jezioro Charzykowskie, Jezioro Ostrzyckie, Wdzydze; Fragment Pojezierza Pomorskiego

Pojezierze Wielkopolskie Rzeźba polodowcowa nie tak wyraźna jak na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Mazurskim; Występowanie pradolin, w których powstały rozległe kotliny, częściowo zabagnione, częściowo pokryte wydmami śródlądowymi; Większość jezior zarosła tworząc bagna i torfowiska. Charakterystyczne dla regionu są rozległe pradoliny i doliny rzeczne. Obszar wznosi się do 192 m n.p.m. Występuje ponad 1000 jezior: - największe Gopło, 21,8 km2, rynnowe Prostopadłe do biegu pradolin przełomowe odcinki dolin (Poznański Przełom Warty, Lubuski Przełom Odry), tworzące kratowy układ sieci rzecznej;

Pojezierze Iławskie Obszar rzeźby młodoglacjalnej z licznymi wzgórzami i jeziorami Do najważniejszych i najciekawszych jezior tego pojezierza można zaliczyć: Jeziorak- najdłuższe jezioro w Polsce (27,5 km) oraz szóste pod względem powierzchni oraz Narie, Drwęckie Ruda Woda, Szeląg Wielki, Płaskie. W środkowej części Pojezierza leży Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego który swoim zasięgiem obejmuje Jezioro Jeziorak i lasy Iławskie leżące na zachód od Jezioraka. Osiągające długość kilkunastu kilometrów pasma wzgórz moreny czołowej spotyka się przede wszystkim na zachodzie i północy. W okolicach Iławy oraz Ostródy spotyka się rozległe obszary równin sandrowych porośniętych na ogół lasami świerkowymi. Płaskie lub lekko faliste równiny moreny dennej wznoszą się do wysokości 100-120 m n.p.m. Jezioro Jeziorak

Schemat krajobrazu ukształtowanego przez lądolód skandynawski Jeziora morenowe Jezioro rynnowe lodowiec less pradolina Morena czołowa sandr Morena denna