EPIDEMIOLOGIA Andrzej Deptała Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych Wydział Nauki o Zdrowiu Akademia Medyczna w Warszawie

EPIDEMIOLOGIA – DEFINICJA Nauka zajmująca się występowaniem, uwarunkowaniami i przebiegiem chorób w danej populacji, z uwzględnieniem jej struktury

EPIDEMIOLOGIA – CELE Badanie przyczyn, rozwoju i szerzenia się chorób (pierwotnie zakaźnych, obecnie także chorób niezakaźnych) i stanów patologicznych. Badanie wpływu czynników fizycznych, chemicznych, warunków socjalnych oraz niedoboru koniecznych dla ustroju czynników na rozwój i szerzenie się chorób. Badanie poszczególnych chorób pod względem częstości zachorowań, zależnie od czasu, miejsca, wieku, zajęcia, warunków środowiskowych, itp. Zapobieganie chorobom i zwalczanie chorób. Badania epidemiologiczne mogą dotyczyć także zwierząt i roślin.

PODSTAWOWE POJĘCIA Współczynnik zachorowalności (incidence rate) – liczba zarejestrowanych nowych zachorowań w danym roku, liczony na 100.000 w badanej populacji. Współczynnik chorobowości (prevalence rate) – liczba obserwowanych chorych w danym roku na 100.000 w badanej populacji; współczynnik ten obejmuje zarówno nowe zachorowania, jak i osoby, u których rozpoznano chorobę w poprzednich latach.

PODSTAWOWE POJĘCIA – CD. Współczynnik umieralności (mortality rate) – liczba nowych zgonów na daną chorobę w danym roku, na 100.000 obserwowanej populacji. Współczynnik śmiertelności (fatality rate) – liczba zgonów na daną chorobę wśród chorych na daną chorobę. Wskaźnik struktury (w %) – odsetkowy udział danej choroby wśród liczby wszystkich chorób; może dotyczyć zarówno zestawień zachorowalności, jaki i zestawień umieralności.

PODSTAWOWE POJĘCIA – CD. Współczynniki surowe – liczby uzyskane z rejestrów; różny rozkład w zależności od wieku, np. współczynnik surowy zachorowań dla raka piersi w całej populacji = 50,5; ale dla grupy wiekowej 60-70 lat współczynnik ten przekracza 125. Współczynniki standaryzowane – określają jakie byłyby współczynniki w badanej populacji, gdyby struktura wieku tej populacji była taka sama jak struktura „wzorcowej populacji świata”

METODYKA BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH Dane epidemiologiczne wiarygodne są wykładnikami poziomu organizacyjnego służby zdrowia w kraju lub w danym rejonie.

BADANIA OPISOWE Badania opisowe analizują aktualny stan zdrowia populacji dzięki: Prowadzonym rejestrom (np. rejestr nowotworów, rejestr zawałów serca, itp.). Badaniom przekrojowym – określają częstość występowania w społeczeństwie analizowanych chorób lub odchyleń od stanu prawidłowego. Badaniom długoterminowym – ustalają zmienność w czasie analizowanych chorób lub odchyleń od stanu prawidłowego.

BADANIA ANALITYCZNE Badania analityczne oceniają czynniki lub warunki wpływające na rozwój choroby albo mające z nią związek. Badania analityczne retrospektywne (ocena przeszłości) – na ogół poszukują różnic w częstości występowania czynników wpływających na rozwój choroby między osobami zdrowymi, a chorymi. Badania analityczne prospektywne (ocena przyszłości) – na ogół śledzą zachorowalność na daną chorobę w grupie osób zdrowych eksponowanych na czynniki, które wpływają na rozwój tej choroby.

BADANIA EKSPERYMENTALNE Badania eksperymentalne służą weryfikacji hipotez dotyczących skuteczności podejmowanych działań leczniczych lub profilaktycznych. Istotą tych badań jest losowe wyodrębnienie i porównanie 2 grup: Grupa badawcza – osoby, u których podejmowane jest testowane działanie lecznicze Grupa kontrolna – osoby, u których nie podejmuje się testowanego działania leczniczego; podlega tylko obserwacji

STRUKTURA UMIERALNOŚCI W POLSCE w 2002 r. % Całkowitej Liczby Zgonów Choroby Sercowo-Naczyniowe Nowotwory Wypadki Choroby Zakaźne

CHOROBY SERCOWO-NACZYNIOWE Zasadniczymi czynnikami ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych są: Nadciśnienie tętnicze Palenie tytoniu Hipercholesterolemia Otyłość Cukrzyca

NADCIŚNIENIE TĘTNICZE – DANE DEMOGRAFICZNE

NADCIŚNIENIE TĘTNICZE – ZNAJOMOŚĆ WŁASNEGO RR

ZAWAŁ SERCA, UDAR MÓZGU – UDZIAŁ CZYNNIKÓW

ZAWAŁ SERCAA, UDAR MÓZGUB – RYZYKO BEZWZGLĘDNE

HIPERCHOLESTEROLEMIA – ROZPOWSZECHNIENIE

NADWAGA I OTYŁOŚĆ – ROZPOWSZECHNIENIE

NADWAGA I OTYŁOŚĆ – CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA

CUKRZYCA – CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA

CHOROBY NOWOTWOROWE Do głównych czynników ryzyka wystąpienia chorób nowotworowych należą te, które są związane z niewłaściwym stylem życia. W strukturze zachorowań i zgonów na nowotwory dominują raki tytoniozależne i związane z nieprawidłową dietą.

ZACHOROWALNOŚĆ MĘŻCZYZN NA NOWOTWORY Struktura zachorowalności w 2002 r. - % Rak płuca Rak jelita grubego Rak prostaty Rak pęcherza moczowego Rak żołądka Rak krtani

ZACHOROWALNOŚĆ KOBIET NA NOWOTWORY Struktura zachorowalności w 2002 r. - % Rak piersi Rak jelita grubego Rak płuca Rak trzonu macicy Rak szyjki macicy Rak jajnika

UMIERALNOŚĆ MĘŻCZYZN NA NOWOTWORY Struktura umieralności w 2002 r. - % Rak płuca Rak jelita grubego Rak żołądka Rak prostaty Rak pęcherza moczowego Rak trzustki

UMIERALNOŚĆ KOBIET NA NOWOTWORY Struktura umieralności w 2002 r. - % Rak piersi Rak płuca Rak jelita grubego Rak jajnika Rak żołądka Rak trzustki

STYL ŻYCIA Palenie tytoniu Nadużywanie alkoholu etylowego Niewłaściwa dieta Zachowania seksualne

STYL ŻYCIA – NOWOTWORY TYTONIOZALEŻNE Rak płuca Rak krtani Rak jamy ustnej i gardła Rak przełyku Rak żołądka Rak trzustki Rak jelita grubego Rak pęcherza moczowego Rak nerki Rak szyjki macicy Ostra białaczka Główny czynnik ryzyka Dodatkowy czynnik ryzyka

STYL ŻYCIA – NADUŻYWANIE ALKOHOLU 2 Nadużywanie etanolu, a zwłaszcza postaci wysokoprocentowych, zwiększa ryzyko zachorowania na: Raka jamy ustnej i gardła Raka krtani Raka przełyku Raka piersi Raka wątrobowokomórkowego

STYL ŻYCIA – DIETA: „POŻYWIENIE ONKOGENNE” Dieta oparta o potrawy wędzone, peklowane, lub konserwowane sprzyja zachorowaniom na raka żołądka i raka przełyku. Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce (sposób przygotowania pokarmu jest też ważny) i wysokokaloryczna sprzyja zachorowaniom na raka jelita grubego, raka prostaty i raka piersi. Dieta z dużą zawartością czerwonego mięsa sprzyja zachorowaniu na raka jelita grubego. Dieta zawierająca toksyny grzybów pleśniowych sprzyja zachorowaniu na raka wątrobowokomórkowego.

STYL ŻYCIA – ZACHOWANIA SEKSUALNE Duża liczba partnerów seksualnych i wczesne rozpoczęcie życia płciowego sprzyjają zachorowaniom na raka szyjki macicy (HPV) lub raka prącia (HPV). Stosunki homoseksualne u mężczyzn sprzyjają zachorowaniu na raka odbytu (HPV).

ZMORY XXI WIEKU – JAK OBNIŻYĆ UMIERALNOŚĆ? CHOROBY SERCOWO-NACZYNIOWE: Przez obniżenie zużycia tytoniu. Przez badania przesiewowe lub wczesne wykrycie: nadciśnienia tętniczego hipercholesterolemii cukrzycy Przez „zwalczanie” otyłości. Przez powszechne stosowanie leczenia zgodnego z najlepszymi standardami (state-of-the art treatment). NOWOTWORY: Przez obniżenie zużycia tytoniu. Przez korektę diety (tzn. obniżenie dobowej ilości tłuszczów < 25% i spożywanie 3-5 posiłków warzywno-owocowych). Przez badania przesiewowe i wczesne wykrycie. Przez powszechne stosowanie leczenia zgodnego z najlepszymi standardami (state-of-the art treatment).