Płynność płci biologicznej i performatywność płci kulturowej Renata Ziemińska Uniwersytet Szczeciński

Sex/gender rozróżnienie na płeć biologiczną i kulturową, pojawia się w latach 60-tych w seksuologii i psychologii. jest potrzebne do opisania sytuacji osób transpłciowych, u których płeć anatomiczna nie pasowała do poczucia tożsamości płciowej czyli do płci psychologicznej.

Słowo gender wzięte z gramatyki, gdzie służy do klasyfikacji rzeczowników na rodzaje (masculine, feminine, neuter). Słowo gender okazało się bardzo przydatne w naukach społecznych, a nawet zaczęło wypierać angielskie słowo sex jako jego eufemizm.

Gender ważny dla feminizmu Dzięki rozrożnieniu sex/gender można było twierdzić, że nawet jeśli rola reprodukcyjna kobiet jest stała, to trzeba domagać się zmiany ich poddańczego statusu społecznego (role społeczne są efektem kultury, procesu socjalizacji).

Butler i krytyka dystynkcji sex/gender dystynkcja ta ma ważną rolę polityczną, ale jest teoretycznie podejrzana płeć biologiczna urastałaby do rangi czegoś, co jest daną przeddyskursywną kwalifikacja płci biologicznej jest aktem nadania znaczenia, ktoś decyduje, co jest podstawą przypisania płci biologicznej: anatomia, chromosomy czy hormony?

Dwa kanały badawcze na temat płci Nawet jeśli Butler nie docenia stabilności tożsamości płciowych, to przypomina o jedności pojęcia płci. Nauki biologiczne i społeczne straciły ze sobą kontakt, stwarzając wrażenie, że mówią o dwu różnych płciach. Okazuje się, że razem tworzą spójny obraz tego, czym jest płeć.

Płeć chromosomalna W typowej sytuacji kobieta posiada dwa chromosomy X (46XX), a mężczyzna jeden chromosom X i jeden Y (46XY). Chromosom Y jest mniejszy od chromosomu X, a niedawno wykryto, że głównym elementem w tym chromosomie jest gen SRY (sex-determining-region Y), który odpowiada za uformowanie się jąder.

Płeć chromosomalna c.d. Są osoby płci męskiej o kariotypie żeńskim 46XX, ponieważ gen SRY może się pojawić na jednym z chromosomów X. Są też osoby o kariotypie męskim, które na chromosomie Y nie mają genu SRY i rozwijają się w kierunku żeńskim (Bancroft, 2011, s.49).

Płeć fenotypowa różna od chromosomalnej Zdarzają się fenotypowe kobiety o męskim kariotypie 46XY, u których z powodu całkowitej niewrażliwości na androgeny nie dochodzi do rozwoju jąder, a w konsekwencji nie ma wystarczającej produkcji androgenów. Chromosom Y i gen SRY wytwarzają u nich pierwotne jądra, które ulegają atrofii. Osoba taka nie ma jajników. Jest to przypadek Marii Patino, hiszpańskiej biegaczki.

Zespół Turnera i Klinefeltera Jajników nie mają też kobiety z zespołem Turnera o kariotypie 45XO. Brak drugiego chromosomu X powoduje zanik początkowo rozwijających się jajników i nie rozwijają się u nich piersi. Z kolei mężczyźni z zespołem Klinefeltera o kariotypie 47XXY zwykle mają małe jądra i są niepłodni, ponieważ podwójny chromosom X hamuje u nich działanie androgenów (Bancroft, 2011, s. 49).

Noworodki interpłciowe częściowa niewrażliwość na androgeny prowadzi do genitaliów o mieszanym utkaniu albo genitaliów i gonad obu płci naraz. Są to typowe przypadki osób interpłciowych, które już w momencie urodzenia nie dają się zakwalifikować do żadnej z obu płci. Lekarze zwykle przeprowadzają wtedy interwencję chirurgiczną, aby zewnętrznie ujednoznacznić płeć noworodka i przypisać mu jedną z płci przewidzianą przez prawo.

Częściowa niewrażliwość na androgeny Częściowa niewrażliwość na androgeny może być związana z niedoborem enzymów przekształcających testosteron w jego bardziej aktywne pochodne. Bancroft pisze o 35 przypadkach takich osób. „U pięciu z nich określono płeć jako żeńską w chwili urodzenia, lecz zmieniono ją na męską w ciągu pierwszych trzech lat życia. Spośród pozostałych, w 28 przypadkach płeć określono jako żeńską, a w dwu jako męską. Podczas ostatniego badania, 18 spośród osób, których płeć określono wyjściowo jako żeńską, zmieniło płeć na męską” (Bancroft, 2011, s. 52). Najwięcej tych zmian nastąpiło w okresie dojrzewania i wczesnej młodości, kiedy wzmocniły się alternatywne procesy enzymatyczne.

Wrodzony przerost nadnerczy CAH Osoby o żeńskim kariotypie 46XX, u których wystąpił przerost nadnerczy, a w jego następstwie nadmiar androgenów w rozwoju płodowym i w dzieciństwie (zespół CAH) mają zmaskulinizowane zewnętrzne narządy płciowe i niekiedy są wychowywane jako chłopcy. „Kobiety z CAH dużo częściej, w porównaniu z pozostałymi kobietami, wykazują orientację homo- lub biseksualną” (Pietras i Wronka, 2012, s.163).

Stopniowalność płci biologicznej W związku z tym, że proces nabywania płci jest wieloetapowy, a na każdym etapie są możliwe odstępstwa od typowego przebiegu, finalny efekt tego procesu jest stopniowalny, a niekiedy nie mieści się w typach idealnych wypracowanych w kulturze. Na bazie tych ustaleń można wymienić szereg warstw w pojęciu płci.

Kilka wymiarów pojęcia płci płeć chromosomalna (chromosomy 46XX lub 46XY oraz modyfikacje) płeć gonadalna (gruczoły płciowe jądra, jajniki lub ich brak) płeć hormonalna (poziom estrogenów i androgenów) płeć genitalna (wewnętrzne i zewnętrzne narządy płciowe, niekiedy utkanie mieszane) płeć fenotypowa (kształt ciała, owłosienie, piersi, głos) płeć w sensie prawnym, metrykalna (płeć podana przy urodzeniu lub ustalona przed sądem) płeć wychowania (według której rodzice wychowują dziecko) tożsamość płciowa (przekonanie osoby o tym, jakiej jest płci)

Płeć mózgu W świetle tych uwag na temat osób interpłciowych, można spojrzeć na osoby transpłciowe i homoseksualne jako na przypadki płynności płci. Ich „interpłciowość” nie jest widoczna w momencie urodzenia. Najprawdopodobniej w późniejszej fazie różnicowania płciowego, kiedy genitalia były już uformowane, ich mózgi zostały częściowo zmaskulinizowane lub sfeminizowane skutkiem nietypowego poziomu androgenów. Formowanie narządów płciowych ma miejsce w pierwszych dwu miesiącach, a formowanie mózgu w drugiej połowie ciąży. Te dwa procesy są niezależne i mogą być niezgodne.

Mózgi homoseksualnych mężczyzn U osób homoseksualnych struktury mózgowe, zwłaszcza wzrokowe i kierujące zachowaniami seksualnymi są typowe dla płci przeciwnej (Bancroft, 2011, s. 265). Podstawą tych badań było wcześniejsze porównywanie mózgów kobiet i mężczyzn (Ingaihalikar et al. 2014). Lepiej zbadane są mózgi homoseksualnych mężczyzn, u których odkryto powiększone spoidło wielkie i spoidło przednie między półkulami, co jest typowe dla kobiet (Pietras i Wronka, 2012, s.154). Wykazano również podobny profil poznawczy (np. lepsze wyniki w zadaniach wymagających precyzyjnych ruchów rąk a gorsze w orientacji przestrzennej).

Mózgi homoseksualnych mężczyzn Różnice anatomiczne odkryto także w podwzgórzu, które jest tą częścią mózgu, która reguluje zachowania reprodukcyjne. Niektóre jądra podwzgórza są większe u mężczyzn niż u kobiet. W jednym z badań INAH3 było 2,8 razy większe, a INAH2 dwa razy większe (Swaab i Garcia-Falgueras, 2009, s. 6). Stwierdzono też mniejszy rozmiar (choć zbliżoną liczbę neuronów) jądra podwzgórza INAH3 u mężczyzn homoseksualnych niż u heteroseksualnych (Pietras i Wronka, 2012, s. 160; Kimura, 2006, s. 138).

Bancroft przeciwko terapii osób homoseksualnych Świadczy to o biologicznym podłożu homoseksualności. Z tego względu Bancroft (2011, s. 273) opowiada się przeciwko terapii osób homoseksualnych; jego zdaniem nieliczne przypadki skuteczności takiej terapii prawdopodobnie dotyczyły osób biseksualnych.

Mózgi osób transpłciowych Jeśli chodzi o osoby transpłciowe, to niektóre części podwzgórza (jądro łożyskowe prążka krańcowego, BNST) okazały się mniejsze u osób transpłciowych typu mężczyzna/kobieta niż u mężczyzn z grupy kontrolnej, przypominając rozmiarami tę okolicę u kobiet, co też świadczy o biologicznym podłożu transpłciowości (Kimura, 2006, s. 139).

Kilka procent populacji poza binarnym podziałem Bancroft (2011, s. 280) cytuje badania z 1994 roku na próbie 3432 kobiet i mężczyzn w wieku 18-59 lat. 4,9% mężczyzn i 4,1% kobiet doniosło o partnerach tej samej płci już w wieku 18 lat, a 2,7% mężczyzn i 1,3% kobiet stwierdziło, że miało takich partnerów w minionym roku. 2,5% mężczyzn i 0,9% kobiet zaliczyło się do orientacji homoseksualnej, a odpowiednio 0,8% i 0,5% do orientacji biseksualnej. Wśród tej grupy jest część osób interpłciowych i transpłciowych (niektóre są heteroseksualne).

Osoby LGBTQ ujawniają, czym jest płeć Badania nad sytuacją osób LGBTQ są okazją do lepszego zrozumienia, czym jest płeć w ogóle. Doświadczają one społecznego „konstruowania” własnej tożsamości i jej zmienności, dzięki temu dają szansę wszystkim, aby zrozumieli, czym jest płeć.

Biologiczne podłoże płynności płci Przytoczone informacje upoważniają do wniosku, że biologiczny proces różnicowania płciowego i dymorfizm płciowy który jest jego efektem są płynne, tzn. istnieją różnorodne postacie płci mieszanej i niejednoznacznej. Jednakże powstałe w ten sposób struktury biologiczne mają na tyle trwały charakter, że uporczywie opierają się społecznym naciskom i próbom dostosowania do dominujących norm kulturowych,pomimo wysokich kosztów społecznych takiej postawy.

Judith Butler o przypisywaniu płci Może wydaje nam się, że wiemy, jakiej budowy anatomicznej jest dana osoba (a czasem właśnie nie wiemy i na pewno nie doceniamy, jaką różnorodność można dojrzeć w budowie anatomicznej), bądź też zdobywamy tę wiedzę, oceniając ubrania, jakie ktoś ma na sobie, albo sposób, w jaki je nosi. Wiedza ta uchodzi za naturalną, choć oparta jest na szeregu wniosków kulturowych, których część może być najzupełniej błędna. Tak naprawdę, jeśli zmienimy przykład z drag na transseksualność, wówczas ubrania, przykrywające i wyrażające ciało, nic już nam o stabilnej anatomii nie powiedzą. W tym przypadku ciało może być jeszcze przed operacją, znajdować się w trakcie przemian albo być już po operacji; nawet samo ‘ujrzenie’ ciała może nam tu w niczym nie pomóc (Butler 2008, s. 28).

Performatywnośc płci Zdaniem Judith Butler płeć kulturowa nie jest ekspresywna lecz performatywna, nie jest wyrazem istniejącej tożsamości, lecz konstruktem tworzonym przez akty mowy i codzienne praktyki. Doktor dokonuje aktu performatywnego, kiedy nazywa noworodka „córką”. „Rzeczywistość kulturowej płci tworzona jest dzięki jej stale podtrzymywanej społecznej inscenizacji” (Butler, 2008, s. 254). Jej wyraźne rysy są efektem stylizacji ciała, powtarzania gestów, ruchów, rytuałów, prezentowania się w typowy sposób.

Płeć jako rytuał Płeć stale odgrywana, podtrzymywana i powtarzana jest oswojona i wytwarza iluzję naturalności. Płeć przypomina akty nadawania stopni naukowych czy chrzest, ale nie jest aktem performatywnym jednorazowym, lecz ciągiem aktów. „Nie jest pojedynczym aktem, lecz powtórzeniem oraz rytuałem” (Butler, 2008, s. 19).

Dwa kanały badawcze na temat płci Społeczne konstruowanie płci jest interpretacją płynnej płci biologicznej. Społeczne teorie, np. teoria performatywności płci, są dopełnieniem najnowszych danych biologicznych na temat płynności płci.

Literatura Bancroft, J. (2011). Seksualność człowieka. Wrocław: Elsevier. Bradley, H. (2008). Płeć. Warszawa: Wydawnictwo Sic!. Butler, J. (2008). Uwikłani w płeć. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Grabowska, A. (2014). Mózg kobiecy, mózg męski, czyli dlaczego jesteśmy różni. Panorama Polskiej Akademii Nauk, 1 (13), 2-4. Fausto-Sterling, A. (2000). Sexing the Body: Gender Politics and the Construction of Sexuality. New York: Basic Books. Ingalhalikar, M., Smith, A., Parker, D., Satterthwaite, T., Elliott, M., Ruparel, K., Hakonarson, H., Gur, Ra., Gur, Ru. i Verma R. (2014). Sex differences in the structural connectome of the human brain. PNAS, 111 ( 2), 823-828. Pozyskano z: www.pnas.org/cgi/doi/10.1073/pnas.1316909110, [dostęp: 5.09.2014]. Kimura, D. (2006). Płeć i poznanie. Warszawa. Państwowy Instytut Wydawniczy. Mikkola, M. (2011). Feminist Perspectives on Sex and Gender. W: Stanford Encyclopedia of Philosophy. Pozyskano z: www.plato.stanford.edu/entries/feminizm-gender/, [dostęp: 8.05.2014]. Patino, M., (2005). Personal Account. A woman tried and tested. Lancet, vol. 366, 538. Pietras, T., Wronka, E. (2012). Neurobiologiczne i neuropsychologiczne aspekty orientacji homoseksualnej. W: G. Iniewicz, M. Mijas, B. Grabski (red.), Wprowadzenie do psychologii LGB (s. 153-175). Wrocław: Wydawnictwo Continuo. Renzetti, C., Curran, D., (2008). Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Swaab, D., Garcia-Falgueras, A. (2009). Sexual differentiation of the human brain in relation to gender identity. W: Functional Neurology. Pozyskano z: www.shb-info.org/sexbrain.html. [dostęp: 5.09. 2014]. Ziemińska, R. (2014). Marginesy seksualności i potrzeba nowej etyki. Studia Socjologiczne, 3 (214), 297-303.