Literatura staroruska 2017-04-09 Małek Eliza 1

Что тяжелее всего переносить человеку? Тяжелее всего учить глупого и упрямого: вода поднимет большие корабли, а малого камня не поднять и целому морю; невозможно ни моря вычерпать, ни мертвеца воскресить, ни наполнить дырявое судно, - так и глупого и упрямого человека всем миром не научить. Беседа трех святителей, XII век  

Co wiemy i czego nie wiemy Stopień zachowania zabytków (liczba odpisów, niekompletność, ułamkowość danych) Problemy z rozumieniem języka i kultury średniowiecznej w ogóle Specyfika średniowiecznego widzenia świata Rekonstrukcja dziejów piśmiennictwa staroruskiego może być tylko przybliżona (i w dużej mierze jest uzależniona od wiedzy ogólnej autora tej rekonstrukcji)

„STARE” I „MŁODE” LITERATURY ŚREDNIOWIECZNE 2017-04-09 Literatury, które powstały na bazie literatury antycznej. Literatury bez „zaplecza” antycznego (wszystkie literatury słowiańskie, w tym literatura staroruska, z której później wyrosły literatury wschodniosłowiańskie: rosyjska, ukraińska, białoruska). Małek Eliza 4

Chrześcijaństwo i literatura staroruska 2017-04-09 Chrześcijaństwo jako kultura „Księgi”. Slavia Orthodoxa – język cerkiewnosłowiański jako język liturgii i piśmiennictwa. „Transplantacja” kultury bizantyńskiej i starobułgarskiej na Ruś (wybór tekstów pozaliturgicznych dostosowany do możliwości nowego odbiorcy). Małek Eliza 5

Język-pośrednik Ruś przyjęła chrześcijaństwo z Bizancjum, a Konstantynopol, w odróżnieniu od Rzymu, zezwalał na krzewienie chrześcijaństwa w językach miejscowych (a nie tylko po grecku czy łacinie). W krajach słowiańskich używano w liturgii języka cerkiewnosłowiańskiego (staro-cerkiewno-słowiańskiego). Twórcami alfabetów (głagolicy i cyrylicy) byli święci bracia Cyryl (827—869) i Metody (815—885) — chrześcijańscy misjonarze, którzy również przetłumaczyli na scs księgi liturgiczne i niezbędne do sprawowania liturgii księgi biblijne (ewangelie i listy apostolkie, księge Genezis itd.) Szybkie przyswojenie przez Ruś tekstów przywiezionych przez misjonarzy i przejście do tworzenia tekstów oryginalnych.

Język staro-cerkiewno-słowiański był dla Słowian znacznie bardziej zrozumiały niż łacina (wspólna lub bliska struktura morfologiczna, składniowa, leksykalna), dlatego bardzo szybko dokonała się na Rusi „transplantacja” dojrzałej kultury średniowiecznej z Bizancjum i Bułgarii, która wcześniej niż Ruś (w IX w.) przyjęła chrześcijaństwo. Но на начальном этапе книга была формой „закрепления чужих и чуждых” языческому, а позже полуязыческому населению текстов.

Ewangelia wg św. Jana 2017-04-09 Na początku było Słowo, / a Słowo było u Boga, / i Bogiem było Słowo. / Ono było na początku u Boga. /Wszystko przez Nie się stało, / a bez Niego nic się nie stało. / W Nim było życie, / a życie było światłością ludzi, / a światłość w ciemności świeci / i ciemność jej nie ogarnęła. (Prolog) Małek Eliza 8

«Почитание книжное» - zasady lektury 2017-04-09 Czytanie jako zbożne dzieło a nie rozrywka. Czytanie wielokrotne, ze zrozumieniem. Czytanie jako zobowiązanie do naśladowania uczynków cnotliwych, jako wskazówka do działania (por. pouczenia Cyryla Turowskiego). Modlitwa przed przystąpieniem do lektury, zakaz „drzemania” czy myślenia o innych sprawach w trakcie lektury (por. opowieść o mnichu, który zasnął podczas czytania Psałterza). Małek Eliza 9

Примечателен в этом плане рассказ о монахе, который задремал во время чтения Псалтыри и тут же был наказан тем, что перед ним появился пляшущий бес в скоморошьей одежде. Старец, проснувшись, прочитал по Псалтыри стих: „Да воскреснет Бог и расточатся врази [т.е. погибнут враги] его”, бес исчез, а старец поклялся никогда больше не позволить себе дремания за чтением божественных книг.

CHRZEŚCIJAŃSKA INTERPRETACJA RZECZYWISTOŚCI A LITERATURA 2017-04-09 Czas realny i czas wieczny 7 dni stworzenia i 2.List św. Piotra apostoła: „jeden dzień u Pana jest jak tysiąc lat, a tysiąc lat jak jeden dzień”. (por. legendę o mnichu, który zasłuchał się w śpiew rajskiego ptaka z katolickiego Wielkiego zwierciadła przykładów i prawosławnego Prologu). Małek Eliza 11

Symboliczne traktowanie czasu stworzenia 2017-04-09 7 dni x 1000 lat = 7000 lat od stworzenia do końca świata 7000 – 5508 = 1492 (koniec świata) 1666 – cyfry apokaliptycznej Bestii (por. numerologię współczesną) Małek Eliza 12

БАТЮШКA НИКОЛАЙ ГУРЬЯНОВ, РАЙСКАЯ ПТИЧКА Жил юный отшельник, он в келье, молясь, Священную книгу читал, углубясь. В той книге прочел он, что тысяча лет Как день перед Богом мелькнет и пройдет. Монах впал в сомненье, стал думать о том, Как тысячу лет сравнить с одним днем. Не верит, в священную книгу глядит, Но видит, что в келью вдруг птичка летит. Вся блещет, сияет, и прелесть для глаз, Как яхонты - перья, а пух - как алмаз. Когда же вдруг крылья она распахнет, То радугой вспыхнет, то златом сверкнет.

Прекрасная птичка в полете легка, Быстрее и легче весны ветерка Прекрасная птичка в полете легка, Быстрее и легче весны ветерка. Видать, уж устала, у двери сидит, И радостно юный отшельник глядит. Боится, что он опоздает в пути, Что к трапезе ждут, и пора бы прийти. Но вот монастырь, только чудно ему: Ограда не та, не доступно уму. За оградою новая церковь видна, Дивится: откуда взялася она? Стучит он в ворота - привратник идет. Ему не знаком прежде был, да не тот. Не пускает монаха в обитель его: - Чужой, не видал я лица твоего".

- Я вышел от сюда не доле как час, С чего же вдруг новый привратник у нас? Ин Спасов не здесь, монастырь? - Он и есть! Так пойди же к игумену, дай о мне весть. Дивится привратник, игумна зовет, И вот за игумном весь причет идет. Монах перед ними склонился лицом, Но только игумен ему не знаком. Меж братии так же знакомого нет, Он смотрит, он ищет своих - не найдет. Монах про свое приключенье сказал, Ему с удивленьем весь причет внимал.

И мудрый игумен пришельца спросил, Какое он имя меж братий носил И мудрый игумен пришельца спросил, Какое он имя меж братий носил. Антонием назван в монашестве я, При мне был игумен отец Илия. И все изумились, по книгам глядят, Нашли имена их лет триста назад. "Антоний в день Пасхи безвестно пропал", - Так писано в книге, игумен сказал. Дивен Бог в чудесах, тот монах повторил, И вдруг перед всеми свой вид изменил. В нем виден был старец, взор юный угас. Пред ним триста лет миновали как час. Он пал и молился, два дня протекли, Почил он, и с честью его погребли.

Wszystko już było 2017-04-09 Wydarzenia współczesne autorowi – echo wydarzeń opisanych w Piśmie Świętym. Próba wpisania własnej historii (każdego człowieka, narodu) w historię zbawienia poprzez odniesienie do ważnych wydarzeń znanych z Biblii (coś zaczyna się „od stworzenia świata”). Małek Eliza 17

Powieść minionych lat 2017-04-09 „Po potopie trzej synowie Noego rozdzielili ziemię – Sem, Cham, Jafet. [...] Po zburzeniu zaś wieży i po rozdzieleniu narodów zajęli synowie Semowi wschodnie kraje, a synowie Chamowi – kraje południowe, Jafetowi zaś zajęli zachód i kraje północne. Od tych zaś siedemdziesięciu i dwóch narodów był naród słowiański, z plemienia Jafetowego – Norycy, którzy są Słowianie.” Małek Eliza 18

PIEŚŃ O LICHU–ZŁYM LOSIE 2017-04-09 Z woli Boga i Zbawcy naszego, Wszechmocnego Jezusa Chrystusa, Zacząć trzeba tę naszą opowieść Od ludzkiego rodzaju początków. A z początku wieku doczesnego Stworzył Pan Bóg niebo i ziemię. Potem stworzył Adama i Ewę, W raju żyć im rozkazał w świętości. Dał im jednak przykazanie takie: Nie kosztujcie winnego owocu, Co na drzewie tym rajskim dojrzewa. Małek Eliza 19

Lecz natura człowiecza ułomna, Dusza ludzka niemądra i krnąbrna; Dając posłuch podszeptom szatana Adam z Ewą buntują się w raju: Przykazanie Boże przekraczają, Winorośli owocu kosztują, Co na drzewie edeńskim dojrzewa. Za postępek Adama i Ewy Stwórca słusznie się gniewa na ludzi, Sprawiedliwą im karę wymierza: Ze świętego ogrodu, z Edenu, Prarodziców oboje wypędził, Żyć przykazał na ziemskim padole. 2017-04-09 Małek Eliza 20

Wartościowanie przestrzeni 2017-04-09 Wschód – zachód (Wschód to strona świata, ale także źródło słońca, które ze wschodu niesie ludziom życie, światłość i łaskę, ze wschodu Chrystus przychodzi ze swoją nauką do ludzi, święci pańscy również (najczęściej) przychodzą ze wschodu na zachód, południe czy północ) Góra – dół Prawy – lewy Małek Eliza 21

ROLA OPATRZNOŚCI W ŻYCIU JEDNOSTKI I SPOŁECZEŃSTWA 2017-04-09 Nic nie dzieje się bez woli Opatrzności (wojny, pożary, śmierć, głód i inne cierpienia doczesne są traktowane jako dopust Boży, jako realizacja Jego zamiarów wobec człowieka). Małek Eliza 22

Świat doczesny i wieczny 2017-04-09 Wiara w istnienie świata ludzi i niewidzialnego, ale realnie istniejącego świata pozazmysłowego. Aniołowie, biesy, święci, sam Bóg nieustannie kontaktują się z żywymi (pomagają, szkodzą, poddają próbie...) Małek Eliza 23

Średniowieczny symbolizm 2017-04-09 Dopatrywanie się w zjawiskach otaczającego nas świata znaków świata pozazmysłowego, w znaczeniu literalnym, dosłownym wyrazu – znaczenia symbolicznego, teologicznego. Każde wydarzenie rozpatrywane jest z punktu widzenia doczesności (jako jednostkowe) i jako przejaw „wiecznego sensu wszystkiego, co się na świecie dzieje” (Lichaczow, Lichaczowa, s. 77) Małek Eliza 24

Bestiariusz (bestiarium, fizjologus) 2017-04-09 Księga (często ilustrowana) opisująca wygląd i zachowanie zwierząt, ptaków (prawdziwych i fantastycznych), kamieni etc. Części opisowej towarzyszy alegoryczny komentarz wyjaśniający teologiczny i/lub moralny sens opowiedzianej historii. Źródło wielu obrazów poetyckich i zwrotów frazeologicznych. Małek Eliza 25

Feniks (Odradzać się jak Feniks z popiołów) – symbol zmartwychwstania. 2017-04-09 Pelikan – rozdzierający własną pierś, aby nakarmić własną krwią głodne pisklęta – emblemat krwawej ofiary Chrystusa. Feniks (Odradzać się jak Feniks z popiołów) – symbol zmartwychwstania. Jednorożec – zwierzę z długim rogiem pośrodku czoła (symbol niewinności). Małek Eliza 26

O feniksie [1] Pan powiedział w Ewangelii: „Mam moc oddać mą duszę i mam moc na powrót ją odzyskać”, a Żydzi oburzali się na te słowa. [2] W Indiach żyje ptak zwany feniksem. Co pięćset lat przybywa on do lasów Libanu i nasyca swe skrzydła aromatycznymi zio(30)łami. Kapłanowi w Heliopolis ukazuje się znak pierwszego dnia Nisan lub miesiąca Adar, to jest Phamenoth lub Pharmuthi. (żydowskie i egipskie nazwy miesięcy – E.M.) Kapłan, któremu ten znak się ukazał, przybywa i napełnia ołtarz drewnem winorośli. Ptak przybywa do Heliopolis ze skrzydłami nasyconymi aromatycznym zielem, wstępuje na ołtarz, sam zapala ogien, a następnie spala się. Następnego dnia kapłan, przeszukując ołtarz, znajduje w popiele larwę, drugiego dnia znajduje pisklę, a trzeciego dnia znajduje dojrzałego ptaka. Pozdrawia on kapłana i wyrusza do swojej siedziby. (31)

[3] Jeśli zatem ptak ten ma moc zabić i ożywić samego siebie, dlaczego nierozumni Żydzi oburzali się na Pana, kiedy mówił: „Mam moc oddać mą duszę i mam moc na powrót ją odzyskać”? Feniks jest więc obrazem naszego Zbawiciela. Przybywając z niebios, rozpostarł oba skrzydła i ofiarował je pełne miłej woni, czyli cnotliwych słów niebiańskich, abyśmy i my wyciągali ręce w pobożnych modlitwach i wydawali miłą woń duchową poprzez dobre życie. Dobrze zatem powiedział Fizjolog o feniksie. Fizjolog. Przełożyła, wstępem i przypisami opatrzyła Katarzyna Jażdżewska, Warszawa 2003

NB. Не следует, однако, забывать, что такое видение мира свойственно и людям других эпох, разумеется, если это люди, отличающиеся настоящей религиозностью. Лучшие герои классической русской литературы наделены верой в Провидение и в действенную силу молитвы. Так, например, ведут себя герои „Капитанской дочки" А. С. Пушкина (Савельич, Маша Миронова) и романа эмигрантского писателя И. С. Шмелева „Няня из Москвы". Героиня-рассказчица этого последнего безоговорочно верит, что „мир управляется любящим Богом”, и эта вера помогает ей „не отчаятся от своих и чужих страданий”. Многие современные писатели (напр., Л. Леонов, Б. Пастернак, А. Ахматова, В. Дворцов).

Symbolika liczb i figur geometrycznych 2017-04-09 1 – symbol jedynego Boga 2 – Chrystus łączący w sobie naturę boską i ludzką 3 – Trójca Święta 4 – cztery strony świata i cztery rzeki wypływające z raju „Okragłe” liczby (100, 1000 itp.) nie wyrażają realnych proporcji, odległości itp. Małek Eliza 30

Liczbowe znaczenie liter 2017-04-09 A (аз) = 1 В (веди) = 2 Г (глаголь) = 3 Д (добро) = 4 itd.. Świat = Księga, napisana przez Stwórcę. Trójpalcowy znak krzyża Małek Eliza 31

Historyzm literatury staroruskiej 2017-04-09 Bohaterami literatury staroruskiej są postacie historyczne (znane z relacji kronikarskich) albo postacie wymyślone, ale odbierane przez czytelników jako realnie istniejące. Brak fikcji literackiej. Małek Eliza 32

Etykieta w życiu i literaturze 2017-04-09 Wszechobecność etykiety w społeczeństwie średniowiecznym (zasady zachowania się ludzi wobec ludzi – etykieta świecka; ludzi wobec Boga – etykieta cerkiewna). Odzież, zachowania słowne, gesty w życiu i w literaturze. Małek Eliza 33

Odzież książęca 2017-04-09 Małek Eliza 34

„Bohater zachowuje się tak, jak powinien się zachować, lecz nie musi to być zgodne z jego charakterem, ale winno być zgodne z zasadami zachowania kategorii bohaterów, do której należy. Nie indywidualność bohatera jest najważniejsza, lecz jedynie warstwa feudalnego społeczeństwa, do której należy! [...] Idealny wódz powinien być bogobojny i powinien modlić się przed wyprawą. [...] Idealny wódz powinien zwyciężać wroga o przeważającej sile, a pomaga mu Bóg. Dlatego Aleksander (Newski – E.M.) rozpoczyna „z małą drużuną nie czekając na swe liczne wojsko, pokładając nadzieję w Trójcy Świętej” zaś wrogów jego niszczy anioł.” (Lichaczow, Lichaczowa, 79) 2017-04-09 Małek Eliza 35

Święty musi być święty 2017-04-09 Pobożny ten i świątobliwy książę, który przybrał w zakonie imię Mikołaja, był synem Dawida, a wnukiem Światosława. Zrozumiał on, jak zwodnicze jest życie doczesne i że wszystko, co ziemskie, mija i w nicość się obraca, natomiast dobra życia przyszłego są nieprzemijające, wieczne, a królestwo niebieskie, jakie Bóg zgotował tym, którzy go miłują, nie będzie mieć końca. Dlatego zrzekł się swojej godności książęcej, władzy, sławy i znaczenia i nie przywiązując do tego wagi wstąpił do Klasztoru Pieczerskiego jako zwyczajny zakonnik. Zdarzyło się to 17 lutego 1106 roku. (Pateryk Kijowsko-Pieczerski) Małek Eliza 36

Święty musi być święty 2017-04-09 „Młody ów wiekiem, lecz pilny w czynach duchownych, próżnych rozmów nie prowadzi i sprośnych słów nie lubi, zaś od nieprzyzwoitych ludzi stroni, z dobrymi zawsze rozmawia...” (Słowo o żywocie Dymitra Dońskiego) Małek Eliza 37

Łamanie etykiety WET ZA WET ODDANY 2017-04-09 WET ZA WET ODDANY Rzemieślników we Lwowie potkali pachołcy żołnierscy, że w safijanach chodzili, czego prawo broniło. Oni zaś ujrzawszy jednego ziemianina, stłukli go, że w czarnych butach chodził, aby im nie drożył w safijanie, żeby chodził według stanu szlacheckiego”. (DFP, s. 323, facecja z XVII w.) Małek Eliza 38

Etykieta nie jest zaprzeczeniem ewolucji 2017-04-09 Powtórzenia typów zachowań, formuł opisu wydarzeń, charakterystyki bohaterów. Etykieta jako zasada utrzymuje się w literaturze staroruskiej długo, ale konkretne estetyczne zalecenia i wybory zmieniały się ciągle. Od etykiety ku modzie (kon. XVII – pocz. XVIII w. Małek Eliza 39

КНИГА В ДРЕВНЕЙ РУСИ КНИЖНИК – КОПИИСТ – РЕДАКТОР КНИГА В ДРЕВНЕЙ РУСИ КНИЖНИК – КОПИИСТ – РЕДАКТОР Один книжник мог совмешать функции редактора, переписчика и художника- оформителя, но в работе над созданием рукописи могли принимать участие многие лица: переписчики (один или несколько), художники, писавшие заставки и миниатюры, переплетчики и т. д. Благодаря этому каждая средневековая книга уникальна. Этот факт, как и дороговизна писчего материала, влиял на стоимость книг. В XIII в. оно стоила нередко несколько гривен серебром, что равнялось стоимости небольшой деревни.

Kopista staroruski i zachodnioeuropejski 2017-04-09 Małek Eliza 41

Skargi kopistów 2017-04-09 „Ten, kto nie umie pisać, nie uwierzyłby, co to za praca. Męczy oczy, powoduje bóle w krzyżu, wykręca stawy. Jak marynarz pragnie zawinąć do portu, tak kopista pragnie dotrzeć do ostatniego słowa. Радуется купец, прикуп сотворив, и кормчий в отишье пристав, и странник в отечество свое пришед, тако же радуется и книжный списатель, дошед конца книгам. Тако же и аз, худый недостойный и многогрешный раб Божий Лаврентей мних.  Małek Eliza 42

Latopis Nowogrodzki I 2017-04-09 Яко же корабль волнами в море носим, так и писец книгу торжественник почав.” (л. 21); „Спати ми ся хочет добре.” (л. 25); „Сварите Бога деля рыпки осетринки да свежие щючинки.” (л. 62) Małek Eliza 43

Fragment karty Psałterza Kijowskiego XIV w. 2017-04-09 Małek Eliza 44

Winietki i inicjały, oprawy 2017-04-09 Małek Eliza 45

ИНИЦИАЛ М ИЗ НОВГОРОДСКОЙ РУКОПИСИ XIV В.

Ewolucja pisma ustaw, półustaw, skoropis

Pojawienie się druku i pierwsze druki cyrylickie 2017-04-09 Johannes Gutenberg (ur. ok. 1399, zm. 3 lutego 1468) – Biblia Gutenberga (1452-56) Szwajpolt Fiol (zm. ok. 1526 w Krakowie) wydał w 1491 roku 4 książki dla potrzeb prawosławnych Czasosłowiec - godzinki z modlitwami i psalmami na określone godziny dnia i nocy; Os'mogłasnik - oktoechos; zbiór hymnów św. Jana z Damaszku w układzie ośmiogłosowym Triod' postnaja - triodion postny; modlitwy i rytuał wielkopostny; Triod' cwietnaja - triodion kwiatowy; modlitwy i rytuał okresu wielkanocnego. Moskwa – Iwan Fiodorow (1564) Małek Eliza 48

Pogaństwo vs chrześcijaństwa Pogaństwo nie wypracowało idei transcendentnego Boga, czyli Boga, który istnieje niezależnie od człowieka i świata. opiera się na idei immanentności i dlatego w tym systemie wierzeń brak pojęcia moralności jako zachowania zgodnego z prawem absolutnym. Dla poganina najważniejsze było ewentualne przebłaganie czy udobruchanie boga, a nie przestrzeganie prawa. „Nowy człowiek” – chrześcijanin musiał uczyć się życia zgodnego z przykazaniami boskimi (Dekalogiem). Pojawiają się kategorie grzechu i cnoty, kary za złe, występne zachowanie, i nagrody za życie cnotliwe. transcendencja filoz. «istnienie poza granicami bytu lub poza granicami ludzkiego poznania»  • transcendentny • transcendentność [PDF] J. Sochoń, Bóg filozofów i Bóg wiary.pdf www.gilsonsociety.pl/.../J.+Sochoń,+Bóg+filozofów+i+Bóg+wiary.pd... Format pliku: PDF/Adobe Acrobat - Szybki podgląd 1. Bóg musi być bytem transcendentnym, to znaczy bytem, który istnieje niezależnie ode mnie i od świata;. 2. musi to być tekże byt konieczny; taki, że po jego ... Religia. Przednauko «Язычество […] не имеет идеи трансцендентого Бога, оно базируется на идее имманентности и потому понятие морали как поведения в соответствии с абсолютным законом отсутствует. Самое главное - не соблюдать закон, а ублажать божество». (Барчунова Т. В.) «Новый человек» - христианин учится жить по Божьим заповедям. Категория греха и добродетели становятся ведущими показателями его принадлежности к обществу верующих.

Od słowa ustnego do słowa pisanego Ruś, która do chwili przyjęcia chrześcijaństwa znała tylko ustna formę komunikacji, musiała uczyć się nowego sposobu przekazywania tekstów słownych (dzieł literackich). Początkowo, ponieważ ludzi znających pismo i umiejących pisać i czytać było mało, zapisany na pergaminie tekst odczytywano głośno (w cerkwi, w klasztornym refektarzu, w książęcych pokojach) wielu słuchaczom.

Восприятие письменного (рукописного, а позже печатного) текста в средние века (а во многих случаях и значительно позже) не всегда принимало форму чтения «про себя», дающего возможность выбрать момент чтения и перечитывания выбранного текста или его фрагмента. Значительно более распространненной формой было восприятие «на слух», т.е. такое, когда кто-то читает выбранный текст вслух, диктуя темп и интонацию чтения, а другой (другие) слушае(ю)т. Так воспринимались читаемые вслух богослужебные тексты, проповеди, речи послов, приветствия, так знакомились с учебной литературой в школах, так читались жития святых в монастырской трапезной.

Technika czytania Когда же хочешь почитать [...], прежде помолись Богу, говоря: «Господи Иисусе Христе, отверзи (otwórz) мне уши и очи сердца моего, чтобы я услышал словоТвое, и уразумел, и сотворил волю Твою, ибо я странник на земле». (Иоанн Златоуст) Давайте, не просто проговорим языком, написанное произнося, но, с рассуждением вчитавшись, постараемся делом исполнить это. (Кирилл Туровский, XII век)

Ludzie z groty Lascaux (pd. -zach Ludzie z groty Lascaux (pd.-zach. Francja, Akwitania), żyjący w epoce paleolitu (ok. 15.000 lat temu), którzy zostawili po sobie odkryte w 1940 malowidła i rysunki naskalne, przedstawiające konie stepowe, bizony, jelenie, koziorożce itp. w ruchu, mieli zdaniem P. Słonimskiego mózg nie różniący się od naszego. Jeśliby dziecko owych ludzi umieścić we współczesnej rodzinie, to nic nie stałoby na przeszkodzie, aby zdobyło ono wykształcenie i zostało np. profesorem uniwersytetu. „Dlatego że biologicznie myśmy się w ciągu tego czasu zmienili bardzo mało. Piętnaście tysięcy lat dla ewolucji biologicznej to prawie nic. Natomiast kulturalnie zmieniliśmy się ogromnie.”

Brak uświadomionego autorstwa Literatura nie od razu staje się autorska, brak uświadomionego autorstwa i prawa do tekstu jest w równej mierze charakterystyczne dla folkloru, jak i dla literatury średniowiecznej (wyjątek stanowią kazania). Tym tłumaczy się fakt istnienia staroruskich tekstów (podobnie do tekstów oralnych) w wielu wariantach, dlatego ustalenie tekstu pierwotnego (archetypowego) czy autorskiego jest często niemożliwe.

Literatura zalecana F. Sielicki, Biesy i aniołowie w kronikach Rusi Kijowskiej // Slavica Wratislawiensia, t. XCVIII, Wrocław 1997, s. 7-15. F. Sielicki, Opatrzność Boska w życiu narodu i człowieka na kartach najstarszej kroniki ruskiej, [w:] Teologia i kultura duchowa Starej Rusi, pod red. W. Hryniewicza OMI i J. S. Gajka MIC, Lublin 1993, s. 137-148 (tu szczególnie podrozdział V. Opieka aniołów i świętych, s. 146- 147). E. Małek, Postacie aniołów w dawnych literaturach i folklorze wschodniosłowiańskim, [w:] Inspiracje chrześcijańskie w kulturze Europy, cz. II: Materiały z konferencji, Łódź 2000, s. 243- 257.