BP – C7 mgr Ewa Wolska-Liśkiewicz STANY NADZWYCZAJNE BP – C7 mgr Ewa Wolska-Liśkiewicz

ELEMENTY BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO: prawne podstawy bezpieczeństwa polityka i strategia BN cywilna i wojskowa organizacja ochrony i obrony narodowej infrastruktura bezpieczeństwa edukacja dla bezpieczeństwa sojusze i współpraca międzynarodowa w zakresie bezpieczeństwa

Niccolo Machiavelli (1469-1527) Zasadnicze fundamenty wszelkich państw (...) polegają na dobrych prawach i dobrym wojsku i ponieważ dobre ustawy nie mogą istnieć bez należytej siły zbrojnej, należyta siła zbrojna każe przypuszczać istnienie dobrych ustaw.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej art. 5 „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju".

Państwo jest zobowiązane do: (art. 38) ochrony życia (art. 41.1) nietykalności i wolności osobistej (art. 21.1) chroni własność i prawo dziedziczenia (art. 24 i 65.5) oraz pracę (art. 68.4) zwalcza choroby epidemiczne i zapobiega skutkom degradacji środowiska Jest również gwarantem podstawowych praw obywateli.

Obowiązki obywateli w bezpieczeństwie i obronie narodowej (art. 82) wierność RP i troska o dobro wspólne (art. 84) przestrzeganie prawa (art. 85.1) obrona ojczyzny (art. 86) dbałość o stan środowiska i odpowiedzialność za spowodowanie jego pogorszenia

Każdy obywatel ma prawo do m.in.: (art. 66.1) bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 68.1) ochrony zdrowia (art. 67.1) zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego (art. 54.1) wolności wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (art. 57) organizowania pokojowych zgromadzeń (art. 58) zrzeszania się

Ograniczenia wolności i praw obywatelskich oraz działalności gospodarczej wprowadzone wyłącznie ze względów bezpieczeństwa jako nadrzędnego interesu państwa: (art. 31.3). „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób"

Stany nadzwyczajne art. 228 „W sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej". działania muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.

STAN KLĘSKI ŻYWIOŁOWEJ STANY NADZWYCZAJNE STAN KLĘSKI ŻYWIOŁOWEJ STAN WYJATKOWY STAN WOJENNY

Cechy wspólne stanów nadzwyczajnych Wprowadzane, gdy stan szczególnego zagrożenia Ustawa w drodze rozporządzenia – w niej zasady działania władz, zakres ograniczenia praw i wolności Ustawa może, ale nie musi zawierać sposób wyrównania strat wynikłych z ograniczeń Działania podejmowane w stanach nadzwyczajnych musza być proporcjonalne do zagrożeń i mają zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnej sytuacji

W czasie stanu nadzwyczajnego NIE wolno zmieniać: Konstytucji Ordynacji wyborczych (do sejmu, Senatu, samorządu terytorialnego) Ustawy o wyborze prezydenta Ustawy o stanach nadzwyczajnych

W czasie stanu nadzwyczajnego i 90 dni po jego zakończeniu NIE można: Skrócić kadencji Sejmu Przeprowadzić wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego Przeprowadzić wyborów na prezydenta Przeprowadzić referendum krajowego Kadencje zostają wydłużone

Stan klęski żywiołowej klęska żywiołowa oznacza katastrofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem.

PRZYCZYNY KLĘSKI ŻYWIOŁOWEJ - działania terrorystyczne Katastrofa naturalna -zdarzenie wywołane przez naturę – wstrząsy sejsmiczne, wichury, wyładowania atmosferyczne, intensywne opady atmosferyczne, susza, usuwiska ziemi, pożary, powodzie, zatory lodowe, choroby roślin i zwierząt, epidemie - działania terrorystyczne Awaria techniczna - nagłe, nieprzewidziane zniszczenie lub uszkodzenie urządzenia technicznego, obiektu budowlanego, systemu urządzeń powodującego przerwanie jego działania lub całkowitą jego likwidację

Stan klęski żywiołowej wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska żywiołowa + obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić skutki tej klęski czas oznaczony nie dłuższy niż 30 dni – PRZEDŁUŻENIE ZA ZGODĄ SEJMU Rada Ministrów - z inicjatywy własnej lub na wniosek wojewody.

Działaniami kieruje (w zależności od obszaru): tylko na obszarze gminy - wójt (burmistrz, prezydent miasta) na obszarze więcej niż jednej gminy wchodzącej w skład powiatu - starosta na obszarze więcej niż jednego powiatu wchodzącego w skład województwa - wojewoda na obszarze więcej niż jednego województwa - minister właściwy do spraw wewnętrznych lub inny minister

Przepisy ustawy o stanie klęski żywiołowej mogą ograniczać wolności i prawa określone w art. 22 (wolność działalności gospodarczej), art. 41, ust. 1, 3 i 5 (wolność osobista), art. 50 (nienaruszalność mieszkania), art. 52, ust. 1 (wolność poruszania się i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej), art. 59, ust. 3 (prawo do strajku), art. 64 (prawo własności), art. 65, ust. 1 (wolność pracy), art. 66, ust. 1 (prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy) art. 66, ust. 2 (prawo do wypoczynku).

Ograniczenia w czasie stanu klęski żywiołowej: zawieszaniu działalności określonych przedsiębiorstw; nakazie lub zakazie prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju; nakazaniu pracodawcy oddelegowania pracowników do dyspozycji organu kierującego działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia; całkowitej lub częściowej reglamentacji zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły; obowiązku poddania się badaniom lekarskim, leczeniu, szczepieniom ochronnym oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych oraz skutków skażeń chemicznych i promieniotwórczych;

obowiązku poddania się kwarantannie; obowiązku stosowania środków zapewniających ochronę środowiska oraz środków łub zabiegów niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych zwierząt; obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych bądź innych pomieszczeń; dokonaniu przymusowych rozbiórek i wyburzeń budynków lub innych obiektów budowlanych albo ich części; nakazie ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, obszarów i obiektów; nakazie lub zakazie przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz obszarach; zakazie organizowania lub przeprowadzania imprez masowych;

nakazie lub zakazie określonego sposobu przemieszczania się; wykorzystaniu, bez zgody właściciela lub innej osoby uprawnionej, nieruchomości i rzeczy ruchomych; zakazie prowadzenia strajku w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach; ograniczeniu lub odstąpieniu od określonych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, jednakże w sposób niepowodujący bezpośredniego narażenia życia lub zdrowia pracowników nakaz prowadzenia działalności gospodarczej w określonych zakładach pracy: zmianie systemu, wymiaru i rozkładu pracy, w tym wydłużenie okresu rozliczeniowego do dwunastu miesięcy; obowiązek pracy w niedzielę, święta i dni wolne od pracy;

obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych polegających na: udzielaniu pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom; czynnym udziale w działaniu ratowniczym lub wykonywaniu innych zadań wyznaczonych przez kierującego akcją ratowniczą; wykonywaniu określonych prac; oddaniu do używania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych; udostępnianiu pomieszczeń osobom ewakuowanym;

obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych polegających na: przyjęciu na przechowanie i pilnowaniu mienia osób poszkodowanych zabezpieczeniu zagrożonych zwierząt, a zwłaszcza dostarczeniu paszy i schronienia; zabezpieczeniu zagrożonych roślin lub nasion; pełnieniu wart; zabezpieczeniu własnych źródeł wody pitnej i środków spożywczych a także udostępnianiu ich dla potrzeb osób ewakuowanych lub poszkodowanych; zabezpieczeniu zagrożonych dóbr kultury.

STAN WYJĄTKOWY Wzmożona ingerencja administracyjnych władz w życie społeczne, polityczne, gospodarcze kraju, na całym bądź części jego, jeżeli jest zagrożony….. konstytucyjny ustrój państwa bezpieczeństwo obywateli, porządek publiczny (także w wyniku zamachu terrorystycznego) …….. a zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające

Stan wyjątkowy Rada Ministrów – wniosek do prezydenta RP - rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego - 48 godzin od popisania przedstawia je Sejmowi Sejm – bezwzględna większość, gdy co najmniej 50% ustawowej liczby posłów obecnych na czas nie dłuższy niż 90 dni (może być zniesiony wcześniej, gdy ustały przyczyny wprowadzenia) prezydent RP może w drodze rozporządzenia przedłużyć czas trwania stanu wyjątkowego na okres nie dłuższy niż 60 dni Prezydent na wniosek RM może postanowić o użyciu SZ do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa

STAN WYJĄTKOWY działaniami przywracającymi konstytucyjny ustrój państwa, bezpieczeństwo obywateli i porządek publiczny, a zwłaszcza koordynacją i kontrolą funkcjonowania administracji rządowej i samorządowej, kierują: Prezes Rady Ministrów - w przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego na obszarze większym niż obszar jednego województwa; właściwy wojewoda - w przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego na obszarze lub części obszaru jednego województwa

Ograniczenia w czasie stanu wyjątkowego zawieszenie prawa do: organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń (nie dotyczy to kościołów i innych związków wyznaniowych); organizowania i przeprowadzania imprez masowych oraz imprez artystycznych i rozrywkowych; strajków pracowniczych i innych form protestu w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach; strajków i innych form akcji protestacyjnych rolników; akcji protestacyjnych studentów; zrzeszania się

nałożony obowiązek noszenia przy sobie dowodu osobistego, legitymacji szkolnej nakaz lub zakaz opuszczania lub przebywania w danych miejscach, obiektach, obszarach w czasie stanu wyjątkowego może być odosobniona osoba, w stosunku do której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że pozostając na wolności, będzie prowadziła działalność zagrażającą konstytucyjnemu ustrojowi państwa, bezpieczeństwu obywateli lub porządkowi publicznemu

W czasie stanu wyjątkowego może być wprowadzona także: cenzura środków społecznego przekazu; kontrola zawartości przesyłek, listów, paczek i przekazów; kontrola treści korespondencji i rozmów telefonicznych emisja sygnałów uniemożliwiających nadawanie lub odbiór przekazów radiowych, telewizyjnych lub dokonywanych poprzez urządzenia i sieci telekomunikacyjne, których treść może zwiększyć zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego nakaz zaniechania rejestrowania partii politycznych, związków zawodowych itd.

Ponadto mogą być wprowadzone ograniczenia w zakresie: dostępu do towarów konsumpcyjnych poprzez reglamentację zaopatrzenia ludności; wolności działalności gospodarczej; działalności edukacyjnej; obrotu krajowymi środkami płatniczymi i dewizami; transportu; funkcjonowania systemów łączności; posiadania broni palnej, amunicji i materiałów wybuchowych (nakaz złożenia do depozytu)

STAN WOJENNY Odstąpienie od konstytucyjnego systemu prawowania władzy i nadanie nadzwyczajnych uprawnień organom władzy wykonawczej, które stosują je w sytuacjach szczególnego zagrożenia zewnętrznego państwa Także, jeśli zagrożenie jest wynikiem działalności terrorystycznej Na całym lub części terytorium Zniesienie – gdy ustaną przyczyny

STAN WOJENNY Zewnętrzne zagrożenie bezpieczeństwa państwa Zbrojna napaść na terytorium RP Wynikające z międzynarodowej umowy zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji

STAN WOJENNY Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów – rozporządzenie – 48 h od podpisania do przedstawienia Sejmowi Minister właściwy do spraw zagranicznych notyfikuje Sekretarzowi Generalnemu ONZ i Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy wprowadzenie i przyczyny wprowadzenia stanu wojennego, a także jego zniesienie

Publiczne ogłoszenie Redaktorzy naczelni dzienników oraz nadawcy programów radiowych i telewizyjnych są obowiązani do niezwłocznego, nieodpłatnego podania do publicznej wiadomości rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o wprowadzeniu stanu wojennego i innych aktów prawnych dotyczących tego stanu przekazanych im przez wojewodę właściwego ze względu na siedzibę redakcji lub nadawcy.

Po wprowadzeniu stanu wojennego, jeżeli wystąpi konieczność obrony państwa obroną kieruje prezydent RP we współdziałaniu z Radą Ministrów jeżeli Rada Ministrów nie może się zebrać, jej konstytucyjne kompetencje wykonuje prezes Rady Ministrów Na terenie województwa realizacją zadań obronnych i obroną cywilną kieruje wojewoda, któremu podporządkowane są wszystkie jednostki organizacyjne administracji rządowej i samorządowej oraz inne siły i środki wydzielone do jego dyspozycji.

Zadania Prezydenta 1) postanawia, na wniosek Rady Ministrów, o przejściu organów władzy publicznej na określone stanowiska kierowania; 2) postanawia, na wniosek Rady Ministrów, o stanach gotowości bojowej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, zwanych dalej "Siłami Zbrojnymi"; 3) określa, na wniosek Rady Ministrów, zadania Sił Zbrojnych w czasie stanu wojennego; 4) może mianować, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych; 5) zatwierdza, na wniosek Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, plany operacyjnego użycia Sił Zbrojnych; 6) uznaje, na wniosek Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, określone obszary Rzeczypospolitej Polskiej za strefy bezpośrednich działań wojennych.

NACZELNY DOWÓDCA SIŁ ZBROJNYCH podlega Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej - przejmuje dowodzenie siłami z chwilą jego mianowania przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, o ile Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nie określi innego terminu przejęcia dowodzenia dowodzi SZ w celu odparcia zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; zapewnia współdziałanie podległych mu Sił Zbrojnych z siłami sojuszniczymi w planowaniu i prowadzeniu działań wojennych; określa, w ramach swojej właściwości, potrzeby Sił Zbrojnych w zakresie wsparcia ich przez pozamilitarną część systemu obronnego państwa, wyznacza organy wojskowe do realizacji zadań administracji rządowej i samorządowej w strefie bezpośrednich działań wojennych oraz określa, z wyjątkiem postanowień Rady Ministrów Dowódca Operacyjny Rodzajów SZ odpowiada za stanowiska dowodzenia Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych;

Zadania Rady Ministrów 1) zarządza uruchomienie systemu kierowania obroną państwa; 2) zarządza przejście na wojenne, określone w odrębnych przepisach, zasady działania organów władzy publicznej; 3) określa, na wniosek Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, zasady działania organów władzy publicznej w strefie bezpośrednich działań wojennych; 4) może zawiesić funkcjonowanie organów władzy publicznej w strefie bezpośrednich działań wojennych; 5) może przekazać organom wojskowym określone kompetencje organów władzy publicznej w strefie bezpośrednich działań wojennych.

Zadania ministra obrony narodowej 1) dokonuje oceny zagrożeń wojennych i możliwości obronnych oraz formułuje i przedstawia właściwym organom propozycje dotyczące obrony państwa; 2) koordynuje realizację zadań organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego wynikających z zadań dotyczących obrony państwa; 3) przedstawia właściwym organom potrzeby w zakresie świadczeń organów państwowych i jednostek samorządu terytorialnego, przedsiębiorców i innych jednostek organizacyjnych oraz osób fizycznych, na rzecz Sił Zbrojnych i obrony państwa; 4) sprawuje ogólny nadzór nad realizacją zadań obronnych wykonywanych przez organy administracji rządowej i jednostki samorządu terytorialnego; 5) organizuje mobilizacyjne rozwinięcie, uzupełnianie i wyposażanie Sił Zbrojnych; 6) współdziała z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych w zakresie świadczeń, o których mowa w pkt 3; 7) koordynuje realizację zadań państwa-gospodarza wynikających z umów międzynarodowych.

Zadania wojewody 1) ocenia zagrożenia; 2) wprowadza, w zakresie nienależącym do właściwości innych organów, ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela oraz łagodzi i uchyla te ograniczenia; 3) występuje z wnioskami do właściwych organów o wprowadzenie ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela, jak również o ich złagodzenie lub uchylenie; 4) określa zadania wynikające z przepisów stanu wojennego; 5) koordynuje i kontroluje działalność organów władzy publicznej, przedsiębiorców oraz innych jednostek organizacyjnych działających na obszarze województwa; 6) może nakładać zadania i nakazywać jednostkom samorządu terytorialnego dokonywanie określonych wydatków, na zasadach określonych w odrębnych przepisach. 3.W zakresie działań, o których mowa w ust. 2, wojewodzie są podporządkowane wszystkie jednostki organizacyjne administracji rządowej i samorządowej działające na obszarze województwa oraz inne siły i środki wydzielone do jego dyspozycji i skierowane do wykonywania zadań związanych z obroną państwa i województwa, a także związanych z obroną cywilną.

Zawieszenie prawa do: strajków pracowniczych i innych form protestu w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach akcji protestacyjnych studentów w przypadku osób, których działalność zagraża bezpieczeństwu lub obronności państwa, można dokonać przeszukania tych osób lub przeszukania ich mieszkania, a także zajęcia przedmiotów wykorzystywanych do prowadzenia tej działalności cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu obejmująca materiały prasowe kontrola zawartości przesyłek, listów, paczek i przekazów przekazywanych w ramach usług pocztowych o charakterze powszechnym lub usług kurierskich; kontrola treści korespondencji telekomunikacyjnej i rozmów telefonicznych lub sygnałów przesyłanych w sieciach telekomunikacyjnych; emisja sygnałów uniemożliwiających nadawanie lub odbiór przekazów radiowych, telewizyjnych lub dokonywanych poprzez urządzenia i sieci telekomunikacyjne, których treść może zwiększyć zagrożenie bezpieczeństwa lub obronności państwa.

organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń; (nie dotyczy zgromadzeń organizowanych przez kościoły i inne związki wyznaniowe oraz organizacje religijne działające w obrębie świątyń, budynków kościelnych, w innych pomieszczeniach służących organizowaniu i publicznemu sprawowaniu kultu, a także zgromadzeń organizowanych przez organy państwa lub organy samorządu terytorialnego) organizowania i przeprowadzania imprez masowych zrzeszania się poprzez nakazanie okresowego zaniechania działalności zarejestrowanych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych itd.

obowiązek posiadania przy sobie dowodu osobistego lub innego dokumentu stwierdzającego tożsamość nakazy lub zakazy przebywania lub opuszczania w ustalonym czasie oznaczonych miejsc, obiektów i obszarów; utrwalania przy pomocy środków technicznych wyglądu lub innych cech określonych miejsc, obiektów lub obszarów ograniczenia: dostępu do towarów konsumpcyjnych wolności działalności gospodarczej, poprzez nakazanie okresowego zaniechania prowadzenia działalności gospodarczej działalności edukacyjnej, poprzez okresowe zawieszenie zajęć dydaktycznych w szkołach, włącznie ze szkołami wyższymi, z wyjątkiem szkół duchownych i seminariów duchownych obrotu krajowymi środkami płatniczymi, obrotu dewizowego oraz działalności kantorowej; funkcjonowania systemów łączności oraz działalności telekomunikacyjnej i pocztowej, prawa posiadania broni palnej, amunicji i materiałów wybuchowych oraz innych rodzajów broni lub określonych przedmiotów, poprzez nakazanie niezwłocznego złożenia do depozytu właściwego organu administracji rządowej albo zakazanie noszenia; dostępu do informacji publicznej.

Dodatkowo można: nakładać na przedsiębiorców dodatkowe zadania dla bezpieczeństwa lub obronności państwa oraz zapewniania zaopatrzenia ludności; wprowadzić zarząd komisaryczny dla przedsiębiorców, w tym z udziałem kapitału zagranicznego, jeżeli ich działalność związana jest z bezpieczeństwem lub obronnością państwa; nałożyć na osoby fizyczne i osoby prawne prowadzące gospodarstwa rolne obowiązek wykonywania świadczeń (dostawa produktów rolno-spożywczych oraz na uprawa określonych gatunków roślin i hodowli zwierząt);

wprowadzić najem lokali i budynków; wprowadzić zajęcie nieruchomości niezbędnych dla sił zbrojnych lub obrony państwa; zająć lub zarekwirować dla potrzeb obronnych państwa środki transportu drogowego, kolejowego, lotniczego oraz statki morskie i żeglugi śródlądowej; zamykać lub ograniczać ruch osobowy i towarowy przez przejście graniczne; wprowadzić powszechny obowiązek wykonywania pracy przez osoby w wieku 16-65 lat.

Jakich praw nie wolno ograniczać w stanie wyjątkowym i wojennym? Art. 30 – godność osobista Art. 34, 36 – obywatelstwo Art. 38 – ochrona życia Art. 39, 40, 41 – humanitarne traktowanie Art. 42 – ponoszenie odpowiedzialności karnej Art. 45 – dostęp do sądu Art. 47 – dobra osobiste Art. 53 – sumienie i religia Art. 63 – petycje Art. 48 – rodzina i dziecko