Świat rycerskich praw i obyczajów – Henryk Sienkiewicz ,,Krzyżacy” Bitwa pod Grunwaldem” (1878), Jan Matejko.

Wstęp. Czy historyczna powieść, napisana pod koniec XIX wieku może być źródłem wiadomości o średniowiecznych obyczajach rycerskich?   Powieść historyczna w swoim założeniu ma chociaż w pewnym stopniu oddawać wiernie realia opisywanej przez autora epoki, w przypadku ,,Krzyżaków” – średniowiecza. Jak wiadomo, autor nie jest historykiem, buduje swoje dzieło łącząc elementy fikcyjne (bohaterowie, fabuła) z historycznymi (np. opisując historyczne wydarzenia czy postaci, wykorzystując historyczne tło). To od jego wyobraźni (i wiedzy) zależy, które z tych elementów przeważą. Wiemy, że Sienkiewicz przygotowywał się gruntownie do napisania tej powieści, studiując takie materiały jak: Kronika Janka z Czarnkowa, Historia Jana Długosza, opracowania historyków – Smolki i Szajnochy (monografia ,,Jagiełło i Jadwiga”), historyczne mapy i odpisy ksiąg,

To z pewnością pomogło mu stworzyć w swej powieści ciekawy i barwny (a przy tym oddający realia epoki) obraz rycerskiego świata z przełomu XIV i XV w.   Podczas tej lekcji: dokonamy przeglądu obyczajów rycerskich, zawartych w powieści, szerzej omówimy te najciekawsze: - ślubowanie ,,damie serca”, - ułaskawienie skazanego na śmierć, - ,,sąd Boży” czyli pojedynek, sprawdzimy, których zasad etyki rycerskiej należało bezwzględnie przestrzegać (nietykalność posła, nietykalność jeńca, waga rycerskiego słowa) i czym groziło ich złamanie, zbierzemy najważniejsze zasady rycerskiego kodeksu i sprawdzimy, którzy z sienkiewiczowskich bohaterów się z niego wywiązali,

Ślubowanie ,,damie serca” – tekst ślubowania Zbyszka ,,Ślubuję jej, iże stanąwszy w Krakowie powieszę pawęż na gospodzie, a na niej kartę, którą mi uczony w piśmie kleryk foremnie napisze: jako panna Danuta Jurandówna najurodziwsza jest i najcnotliwsza między pannami, które we wszystkich królestwach bydlą. A kto by temu się sprzeciwił, z tym będę się potykał póty, póki sam nie zginę albo on nie zginie – chybaby w niewolę radziej poszedł. A potem (…) jako mać panny Jurandówny za przyczyną Niemca z pawim grzebieniem na hełmie ostatni dech puściła, ślubuję kilka takich pawich czubów ze łbów niemieckich zedrzeć i pod nogi mojej pani położyć.” Pasowanie (1901), Edmund Blair Leighton

Okoliczności ślubowania. Ślubowanie Zbyszka odbywa się w tynieckiej gospodzie ,,Pod lutym Turem”, w obecności księżnej Anny Danuty i jej dworu. Zbyszko zauroczony młodziutką śpiewaczką zadziałał pod wpływem współczucia i oburzenia, po tym jak poznał historię śmierci matki Danusi z rąk krzyżackiego rycerza. Początkowo jego zachowanie odebrano jako chęć zażartowania sobie z dziewczyny, jednak słowa przysięgi zobowiązującej do zabicia kilku Krzyżaków, zakończone wyznaniem – ,,tak mi dopomóż Bóg i Święty Krzyż; któren ślub w kościele przed księdzem powtórzę” zostały potraktowane poważnie. Bohater klęczy przed swoją damą a ta – za radą księżnej – ofiarowuje mu swoje rękawiczki, aby mógł odtąd walczyć w jej imieniu.

Maćko, stryj Zbyszka, przygląda się całej scenie dość niechętnie, tym bardziej, że chłopiec ślubował już wcześniej wierność Ryngalle, siostrze litewskiego księcia Witolda (z przysięgi zwolnił go pustelnik po tym jak padło podejrzenie, że kobieta mogła otruć swojego męża.) Obyczaj, uznawany przez Maćka za wymyślny i ,,niemiecki” nie dziwi przybyłych do gospody zakonników, znających zachodnie zwyczaje. Tym bardziej, że takie wyznanie nie pociągało za sobą konieczności ślubu z wybranką. ,,Ślubowano częstokroć niewiastom zamężnym” – pisze Sienkiewicz – ,,jeśli zaś rycerz ślubował pannie, to nie stawał się przez to jej narzeczonym: owszem, najczęściej ona brała innego męża, a on, o ile posiadał cnotę stałości, nie przestawał jej być wprawdzie wiernym, ale żenił się z inną.” W przypadku 18-letniego Zbyszka i zaledwie 12-letniej Danusi, ślubowanie miało kluczowe znaczenie dla losów ich obojga.

Atak na posła – złamanie żelaznej zasady kodeksu rycerskiego. Chłopiec cieszy się tym, że wreszcie potraktowano go jak dorosłego ,,męża”. Chce za wszelką cenę wykazać się odwagą i zdobyć pas rycerski. Niestety zgubne w skutkach spotkanie z krzyżackim posłem Kuno von Liechtensteinem potwierdza, że na pasowanie jeszcze za wcześnie. Zbyszko, pod wpływem emocji (myślał, że to Bóg zesłał mu Krzyżaka) atakuje rycerza, który unika śmierci tylko dzięki szybkiej reakcji Powały z Taczewa. Powała – znany ze swej nadludzkiej siły – tłumaczy Maćkowi, że za taki czyn chłopiec może stracić głowę i sugeruje, aby przeprosić posła. Ten jednak żąda, aby obydwaj rycerze zdjęli hełmy i zeszli z koni, dopiero wtedy mogą błagać go o darowanie winy. Propozycja Liechtensteina godziła w rycerskie poczucie honoru, miała na celu upokorzenie zarówno Maćka jak i Zbyszka, dlatego żaden z nich jej nie przyjmuje. W konsekwencji Zbyszko zobowiązuje się do stawienia przed sądem. Wie, co go może czekać, ale wyznaje:   ,,chociażbym miał dwie głowy i choćby mi kat obydwie miał uciąć – jedną mam cześć, której mi pohańbić nie wolno”

Ułaskawienie skazanego na śmierć. Kolejny obyczaj ratuje Zbyszka (skazanego za obrazę posła na ścięcie) od niechybnej śmierci. Wyrok zapada i nie można go zmienić, ale Jaśko z Tęczyna (kasztelan krakowski) wyjaśnia Maćkowi, że ostatnią nadzieją dla więźnia może być odnalezienie jakiegoś ,,prawa albo pozoru”, dzięki któremu można by go ocalić. Taki właśnie ,,pozór” wynajdują wspólnie – księżna Anna Danuta i biegli w prawie obyczajowym kanonicy.   Gdy orszak ze skazańcem zbliża się do miejsca egzekucji, Powała z Taczewa podaje Zbyszkowi ubraną na biało Danusię. Dziewczyna zarzuca mu na głowę nałęczkę (czyli białą chustę) i wykrzykuje słowa: ,,Mój ci jest”. Tłum rusza do kasztelana, który ,,(…) odpowiedział wprawdzie, że więcej się do prostego ludu i do podhalskich zbójników ów obyczaj stosuje niż do szlachty”, ale ostatecznie rozstrzyga wątpliwości i zgadza się na ułaskawienie. Zgodnie z obyczajem, para zostaje zaręczona.

Rycerskie zachowanie wobec kobiet. O ile sam wątek miłości głównych bohaterów jest ,,poważny”, o tyle hasło ,,dworności wobec kobiet” zostało potraktowane przez autora z dużą dozą humoru. Sienkiewicz stara się oddać wiernie zasady zachowania ,,dwornego rycerza”, wyśmiewając jednocześnie niektóre z zamorskich zwyczajów:   Zbyszko troskliwie usługuje Danusi podczas uczty w gospodzie, wybiera dla niej najlepsze przysmaki, rozgniata orzechy a następnego dnia udowadnia swoją niezwykłą siłę… wyciskając sok z ułamanej gałęzi. Podobnie zachowuje się w stosunku do Jagienki np. towarzyszy jej w drodze do kościoła, pomaga zsiąść z konia, podaje wodę święconą, jednocześnie broniąc przed zakusami innych zalotników. Za to chwilę później wyzywa Cztana i Wilka na pojedynek broniąc dobrego imienia… Danusi, czym wprawia przeciwników w zupełne osłupienie.

Stitching the standard (XIX w.), Czekając na egzekucję w więzieniu, skarży się stryjowi, że teraz nie będzie miał okazji potykać się z rycerzem, który nazwał Danusię ,,skrzatem”. ,, Szkoda mi twojej głowy, ale rozumu nie szkoda, ile żeś głupi jak cap!” – odpowiada rozsierdzony Maćko.   Równie komiczny jest konflikt bohatera z Fulkiem de Lorche, sympatycznym i kochliwym rycerzem, co rusz zmieniającym obiekt uczuć. Zbyszko prowokuje go do walki nazywając jego ,,damę serca” sową. Krótko mówiąc, ,,dworność” nie była najmocniejszą stroną Zbyszka, za to młody rycerz doskonale sprawdzał się w polu walki, zwłaszcza podczas pojedynków. Stitching the standard (XIX w.), Edmund Blair Leighton

Rozstrzygnięcie sporu poprzez ,,sąd Boży” – pojedynek. W średniowieczu ,,sąd Boży’ (inna nazwa ,,ordalia”) był pozaprawnym środkiem dowodowym, mającym moc potwierdzenia czyjejś winy bądź oczyszczenia z zarzutów. W ramach sądu stosowano tzw. próbę wody (czyli pławienie skazanego), próbę żelaza (utrzymanie rozgrzanej żelaznej sztaby, brak oparzeń świadczył o niewinności) oraz pojedynek. Wierzono, że Bóg obdarzy zwycięstwem tego, kto jest niewinny, lub tego, kto ma rację. Walczono pieszo aż do momentu, gdy jeden z przeciwników upadał na ziemię, wówczas dobijano go sztyletem (o ile nie poprosił o litość, ale wtedy jako ,,winny” i tak podlegał karze). Rozstrzygnięcie sporu poprzez ,,sąd Boży” – pojedynek. Turniej rycerski (średniowieczna rycina).

W ,,Krzyżakach” sąd Boży zostaje sprowokowany przez krzyżackiego zakonnika – Rotgiera (jednego z porywaczy Danusi). Rycerz przybywa na dwór księcia mazowieckiego, aby oczyścić zakon z podejrzeń o uprowadzenie dziewczyny i zdać sprawę z pogromu w Szczytnie, którego sprawcą miał być Jurand. Rotgier jest oburzony bluźnierczymi – według niego – zarzutami wobec zakonu i domaga się zadośćuczynienia za śmierć współbraci. Odpina rękawicę, rzuca ją na ziemię, ogłaszając wobec zgromadzonego dworu:   ,,Kto by tedy (…) śmiał Zakon o uczestnictwo w porwaniu onego córki posądzać – niechaj podniesie ten rycerski zakład i niechaj zda się na sąd Boży!” Wyzwanie podejmuje Zbyszko, rzucając własną rękawicę w twarz Rotgiera i odpowiadając: ,,Wobec Boga (…) mówię ci, Krzyżaku, że szczekasz jako pies przeciw sprawiedliwości a prawdzie – i pozywam cię w szranki (…) – i nie na niewolę, jeno do ostatniego tchnienia, na śmierć!”.

Przebieg pojedynku Zbyszka i Rotgiera Pojedynek odbywa się na zamkowym podwórzu, w obecności całego dworu. Walka na topory (taką broń wybrał Krzyżak) odbywa się pieszo, na ubitym śniegu posypanym popiołem. Rycerze mają na sobie ciężkie zbroje, w jednej ręce trzymają tarcze z herbem (herb rodowy Zbyszka – tępa podkowa) w drugiej broń. Pojedynek rozpoczyna trzykrotny dźwięk trąb. Równolegle do pojedynku rycerzy, walczą ich giermkowie. Szczęśliwie, Czech Hlawa (giermek Zbyszka) stacza krótką walkę, w której zabija krzyżackiego sługę – van Krista. Główna walka jest ciężka i wyczerpująca. Obydwaj przeciwnicy zaprawieni w bojach, wiec wygra ten, który okaże się bardziej wytrzymały. Zbyszko traci siły, ale czuje że ma za sobą przychylność obserwujących pojedynek dworzan, którzy okrzykami dodają mu otuchy. Widownia reaguje też spontanicznie na każde potknięcie Rotgiera, który powoli traci cierpliwość i zimną krew.

Rycerz (1507), Vittore Carpaccio. Ostatecznie zwycięża Zbyszko, którego podtrzymywała chęć pomszczenia doznanych przez Danusię krzywd. Uderzenie jest tak silne, że rozcina Rotgierowi cały prawy bark. Książę potwierdza, że sąd został rozstrzygnięty na korzyść Zbyszka, biorąc za świadków wszystkich zgromadzonych rycerzy. Zgodnie z obyczajem zwycięzca wraca na pole bitwy i spędza tam cały dzień. Jako ,,pan pobojowiska” ma okazać gotowość do walki i podjąć ją, gdyby ktokolwiek z przyjaciół Rotgiera chciał zabitego pościć. Dopiero o północy heroldowie przy dźwięku trąb obwieszczają jego zwycięstwo. Rycerz (1507), Vittore Carpaccio.

Pojedynek wiąże się z kluczową wartością cenioną w rycerskim świecie Pojedynek wiąże się z kluczową wartością cenioną w rycerskim świecie. I nie chodzi tu bynajmniej o siłę czy umiejętności walki.   Według bohaterów powieści wartość rycerza przejawia się tym, w jaki sposób szanuje on swój honor i rycerskie słowo. Najznamienitsi rycerze ukazani w powieści – Powała z Taczewa, Zawisza Czarny, Zyndram z Maszkowic (postaci historyczne) – są szanowani i podziwiani ze względu na znajomość obyczaju i wierność rycerskiemu kodeksowi. Jego złamanie grozi nie tyle sądem, co hańbą i utratą dobrego imienia. Do największych przewinień należało krzywdzenie słabszych (czyli bezbronnych, jeńców, kobiet i dzieci) i złamanie danego słowa (kłamstwo, oszustwo, zdrada). Zawisza Czarny, fragment obrazu ,,Bitwa pod Grunwaldem” (1878), Jan Matejko.

Rycerska cześć. Rycerska cześć jest wszystkim dla Zbyszka i Maćka, którzy są gotowi poświęcić dla niej wszystko, nawet życie. W wielu przypadkach poczucie honoru decyduje o sposobie działania danego bohatera i rozwiązywania przez niego problemów. Poczucie szlacheckiej godności nie pozwala Maćkowi błagać krzyżackiego posła o litość dla Zbyszka (chociaż na szali waży się życie chłopca).   Więziony Zbyszko nie zgadza się na desperacką prośbę chorego Maćka, aby przebrać się w jego szaty i uciec: ,,Niechże mnie Bóg pokarze, jeśli ja was starego i chorego tu opuszczę. Tfu! Hańba”. Jurand nie chce oddać Danusi Zbyszkowi, ze względu na złożoną niegdyś przysięgę.

Takich przykładów można by długo mnożyć… De Fourcy ginie z rąk Danvelda, ponieważ poznawszy plany porwania Danusi przysięga na własną cześć, że ostrzeże księcia mazowieckiego przed krzyżackimi zamiarami. Maćko powstrzymuje Zbyszka przed chęcią zemsty na pojmanych prześladowcach ukochanej słowami: ,,Obacz się! Pomsta ci nie ucieknie, a pasowanyś jest rycerz. Jakże to? Związanego jeńca będziesz dźgał?”   Oślepiony Jurand wypuszcza na wolność Zygfryda, cała załoga Spychowa powstrzymuje się od wymierzenia słusznej kary Krzyżakowi. Takich przykładów można by długo mnożyć…

Oczywiście prócz honoru, rycerskich bohaterów powieści cechuje: bezwzględna wierność i oddanie królowi, odwaga i gotowość do natychmiastowej walki w obronie ojczyzny i króla, prowadzenie walki otwartej, bez podstępu i oszustwa, głęboka wiara w Boga, gotowość do obrony i pomocy słabszym, konsekwencja w działaniu, ,,obyczajność” wobec kobiet, Święty Jerzy [rycerski patron] (obraz z XV w.), Rafael.

Sienkiewicz celowo stosuje jasny podział na tych, którzy pozostają wierni rycerskiemu kodeksowi i tych, którzy go łamią.   Z jednej strony mamy przedstawicieli polskiego rycerstwa. Większość z historycznych postaci, opisanych przez autora ,,Krzyżaków” to rycerze z krwi i kości, znani z nadludzkiej siły (Powała z Taczewa), sławni poza granicami kraju (Zawisza Czarny) i przedstawieni jako postaci stojące na straży dobrych obyczajów. Kuno Liechtenstein, po złożeniu skargi na Zbyszka, szuka usprawiedliwienia u Zawiszy. Ten, namyśliwszy się odpowiada: ,,Znasz nasze księgi rycerskie i wiesz, że dwoje zwierząt kazano naśladować rycerzowi: lwa i baranka. Któregożeś z nich w tej przygodzie naśladował?”

Zbyszko, Maćko i Jurand – główni, fikcyjni bohaterowie też mogą stanowić prawdziwy wzorzec rycerskiego zachowania. Zbyszko – wierny i oddany, konsekwentny i gotów bronić swojej racji do ostatniej kropli krwi. Maćko – ochraniający swojego bratanka, ale i dobry, troskliwy opiekun Jagienki. W kluczowych momentach to on przypomina Zbyszkowi, czym jest ,,rycerska cześć”, której nie wolno nigdy pohańbić. I wreszcie Jurand, prawdziwie heroiczna i tragiczna postać. Z żądnego zemsty, okrutnego pana Spychowa zmienia się w miłosiernego bohatera, który wypuszcza wolno swojego krzywdziciela i umiera w opinii świętości.   Co czeka tych, którzy łamią rycerski kodeks? Porywacze Danusi, posługujący się kłamstwem, zdradą i okrucieństwem ponieśli karę. Gotfryd i Danveld giną z ręki Juranda w Szczytnie, Rotgier traci życie podczas ,,sądu Bożego”, wypuszczony na wolność Zygfryd sam wymierza sobie sprawiedliwość (wiesza się).

Sienkiewicz oskarża jednak przede wszystkim Zakon Krzyżacki i jego członków, którzy sprzeniewierzyli się swoim własnym ślubom. Zakonnicy, reprezentujący najważniejsze wartości chrześcijańskie – miłosierdzie, prawdę, umiłowanie pokoju i pomoc słabszym – nagminnie łamali swoje zasady. W konsekwencji ponieśli zasłużoną karę.   Warto na koniec przypomnieć fragment słynnego proroctwa św. Brygidy, w którym tyniecki opat widzi przyszły los krzyżackiego zakonu: ,,Postanowiłem ich pszczołami pożyteczności i utwierdziłem na brzegu ziem chrześcijańskich. Ale oto powstali przeciwko mnie. Bo nie dbają o dusze i nie litują się ciał tego ludu, który z błędu nawrócił się (…) ku mnie. (…) A wojny toczą ku rozpostarciu swej chciwości. Dlatego przyjdzie czas, iże wyłamane będą ich zęby i będzie im ucięta prawa ręką (…), aby uznali grzechy swoje.”