(3) Zmiana społeczna jako wieloczynnikowe uwarunkowanie przestępczości

Pojęcie zmian społecznych Zmiana społeczna to, wg Piotra Sztompki (Socjologia, s. 453), „różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie i stanem tego samego systemu w innym momencie”. Zmiany społeczne mogą mieć charakter strukturalny (zmiany w strukturze społecznej), kulturowy (zmiany wartości, norm), behawioralny (zamiany w zachowaniach społecznych i ich wzorach)

Źródła zmian, którym podlega społeczeństwo Zmiany demograficzne (w liczebności społeczeństwa/społeczności: przyrost, ubytek, np. spowodowany emigracją zewnętrzną/wewnętrzną; w strukturze wiekowej, strukturze płci, narodowości – zjawisko imigracji, przyrost liczebności jednej, kilku nacji bardziej dynamiczny niż przyrost innych nacji/mniejszości – zob. Europa Zach., USA) Zmiany funkcjonowania instytucji społecznych (związanych z gospodarką: centralnie sterowaną, wolnorynkową, mieszaną: zob. np. dynamika rozwoju gosp., zatrudnienie; z systemem władzy, często korespondującym z ustrojem gosp., związanych także z edukacją – np. jej upowszechnianiem, religią – zob. Turcja, Francja, ochroną zdrowia – zob. postępy medycyny, upowszechnianie ubezpieczeń społecznych)

Źródła zmian, którym podlega społeczeństwo Zmiany w stratyfikacji społecznej (czyli w zróżnicowaniu społecznym, co samo w sobie jest zmianą społeczną, ale generuje kolejne zmiany i może być powodem nowych napięć społecznych) Zmiany z kulturze (kultura – wartości, normy, przekonania – orientuje ludzi w tym, co jest przez społeczeństwo akceptowane bądź nie, właściwe lub niewłaściwe; jeśli wystąpi konflikt między wartościami i normami a poglądami, przekonaniami – nieunikniona jest zmiana kulturowa bądź też dezintegracja społeczeństwa/społeczności) – mają związek ze zmianami demograficznymi (strukturą wiekową, imigrantami), w stratyfikacji społecznej

Gospodarka a przestępczość Założenia: Jeśli gospodarka wpływa na prawie wszystkie aspekty życia społecznego, to prawdopodobnie ma związek także z przestępczością Jaki mechanizm tego związku może tu występować? Warunki ekonomiczne mogą kreować pewne sytuacje, stany, w których może dochodzić do przestępczości (element obiektywny) Napięcia ekonomiczne mogą skutkować sytuacjami stresującymi [niektórych] przedstawicieli społeczeństwa, czego efektem (efektem frustracji ekonomicznej) mogą być zachowania przestępcze (element subiektywny)

Dobra sytuacja gospodarcza a przestępczość Rosną dochody ludności (całego społeczeństwa, poszczególnych gospodarstw, jednostek) W konsekwencji rośnie konsumpcja (choć nie w przypadku wszystkich produktów); rośnie na pewno dostępność dóbr, usług (bogactwo oferty) Jak się to ma do przestępczości przeciwko mieniu? Badania prowadzone w Anglii i Walii w latach 80. XX w. wskazują, że: Gdy konsumpcja wzrasta nieznacznie lub nawet spada (przypadek stagnacji, recesji), przestępczość przeciwko mieniu rośnie stosunkowo szybko Zdecydowanemu wzrostowi konsumpcji (prosperity) towarzyszy natomiast nieznaczny wzrost przestępczości przeciwko mieniu

Dobra sytuacja gospodarcza a przestępczość Próba wyjaśnienia: Przestępczość przeciwko mieniu związana jest głównie z dostępnością dóbr na rynku. Początkowo wzrasta nieznacznie, gdyż gwałtowny wzrost konsumpcji oddziałuje „motywująco” na potencjalnych przestępców („efekt motywacyjny” to zwiększenie możliwości legalnego osiągania dóbr, redukującego pokusę nielegalnego ich zdobywania) Po jakimś czasie (gdy rynek pracy i rozwarstwienie/zróżnicowanie społeczne uległy reorganizacji) – „efekt motywacyjny” słabnie, z większą siłą natomiast występuje „efekt okazji” (w tym przypadku chodzi o dość prostą zależność: więcej dóbr na rynku, u ludzi, więcej okazji i pokus do kradzieży, wandalizmu)

Dobra sytuacja gospodarcza a przestępczość A jak koniunktura ma się do przestępczości przeciwko osobom? Gdy konsumpcja rośnie nieznacznie lub nawet spada (recesja), przestępczość przeciwko osobom rośnie wolniej niż zwykle Gdy wzrost konsumpcji jest gwałtowny (prosperity) – gwałtowniej też niż zwykle rośnie przestępczość przeciwko osobom Dlaczego? Wraz ze wzrostem konsumpcji (zwłaszcza gwałtownym) – zmienia się styl życia: ludzie więcej czasu spędzają poza domem, wystawiając się niejako na ataki ze strony innych (zob. styl życia w schyłkowych czasach PRL i obecnie).

Zła sytuacja gospodarcza a przestępczość Koncepcja „wzrostowa” Bessa to spadek produkcji, wzrost bezrobocia, inflacji. Standard życia ludności obniża się, rozwarstwienie ulega dramatycznemu nieraz pogłębieniu, pojawia się na większą skalę zjawisko biedy. Aby przetrwać - jednostki, ich zespoły decydują się częściej na przestępstwa ukierunkowane na przetrwanie Gorsza sytuacja na rynku sprzyja też przestępczości gospodarczej. Koncepcja „spadkowa” Gdy społeczeństwo biednieje, ludzie stają się mniej ruchliwi (w sensie przestrzennym i społecznym); zamykają się w obrębie rodzin, wspólnot lokalnych, a te dobrze kontrolują postępowanie swych członków

Bezrobocie a przestępczość Gdy bezrobocie rośnie, przestępczość raczej spada w tych kategoriach, które wymagają pracy lub w przypadku których praca jest swoistą przykrywką (kradzieże pracownicze, przestępstwa białych kołnierzyków, dystrybucja narkotyków w miejscu pracy) Gdy bezrobocie rośnie, rośnie przestępczość w innych jej rodzajach i w przypadku innych kategorii osób: np. w przypadku „dwuzawodowców”, którzy – straciwszy pracę legalną – „poświęcają” się pracy „pod osłoną nocy” w przypadku ludzi młodych, którzy nie mogli podjąć pracy, bo jej w kryzysie brakuje (przestępczość p. mieniu) przestępczość utrzymujących się wyłącznie z przestępstw przeciwko mieniu nie ulega zmianom (5-10% sprawców) Związek wzrostu bezrobocia i wyższej przestępczości stwierdziła dr Bożena Tuziak (Przestępczość w Rzeszowie w latach 1990-1995, Archiwum Kryminologii t. XXII , 1996

Zła sytuacja gospodarcza a przestępczość Przestępczość a inflacja Gdy rośnie inflacja, ludzie unikają płacenia podatków (przestępczość podatkowa, kreatywna księgowość, szara strefa) Wraz z inflacją spadają realne dochody (zwłaszcza w klasach średniej i wyższej – przestępczość „białych kołnierzyków”: oszustwa, defraudacje, kradzieże pracownicze) Spadek dochodów i – w konsekwencji – wzrost nierówności społecznych skutkuje w naturalny sposób nie tylko przestępstwami przeciwko mieniu, ale i – często przy okazji – przeciwko osobom

Przestępczość w czasach urbanizacji i industrializacji Związek występuje, ale w połączeniu z innymi zjawiskami, np. migracjami, konfliktami kulturowymi W przypadku industrializacji można ten związek obserwować zwłaszcza w początkowych jej okresach Urbanizacja sprzyja nasileniu przestępczości nieletnich W związku z industrializacją i urbanizacją pozostaje przestępczość kojarzona z migracją wahadłową (jedni jadą do pracy do miasta i zostawiają swoje nieruchomości na pastwę włamywaczy; inni jadą do pracy i szkoły do miasta i wykorzystują ten fakt jako sposobność do „gościnnych występów przestępczych) Im jednak wyższy stopień urbanizacji i industrializacji, tym słabszy wzrost skazań za najcięższe przestępstwa przeciwko mieniu i zdrowiu

Wynikające ze zmian gospodarczych zmiany w instytucjach kontroli społecznej a przestępczość Kryzys gospodarczy wpływa także na funkcjonowanie instytucji kontroli społecznej – wymiaru sprawiedliwości (policji, prokuratury, sądów, systemu penitencjarnego) nie omijając Co to oznacza? Albo instytucje formalne będą w stanie robić to, co robiły, w nowych warunkach (mniejszego budżetu) Albo zostaną rozwinięte inne formy kontroli społecznej (nieformalne, niskobudżetowe), potrafiące zrekompensować niedomogi instytucji formalnych

Kryzys – wymiar sprawiedliwości - przestępczość Znawcy przedmiotu wskazują na trzy [generalnie] reakcje systemu wymiaru sprawiedliwości na kryzys ekonomiczny Redukcję wydatków (najczęściej personalnych, programowych); może to skutkować obniżeniem zdolności ścigania, wykrywania przestępstw, osądzania przestępców, wykonywania kar Próbę – mimo wszystko – przekonania decydentów, że na kim, jak na kim, ale na tym systemie oszczędzać nie można, bo… grozi przypływ lub powrót fali przestępczości, jeśli niektóre programy zostaną zaniechane (służą temu „twórcze” statystyki, prognozy itp.) Selekcję ściganych (przy okazji można apelować o wzrost przydziału środków na konkretne zadania, aby były efektywne – np. na ściganie przestępstw karno-skarb.)

Kryzys - policja - przestępczość Efektywność policji mierzona jest poziomem wykrywanych przestępstw Efektywność ta wymaga, jak sugeruje rozsądek, określonej liczby policjantów, właściwego sposobu ich zorganizowania, odpowiedniej strategii działania (patrolowania, ścigania) Kryzys oznacza często redukcję etatów, zmiany w usytuowaniu policjantów w strukturze (czasem niezgodne z ich kompetencjami), w systemie patrolowania i ścigania Czy musi się to przełożyć na przestępczość?

Kryzys - policja - przestępczość Badania nie dowodzą, aby poziom przestępczości był zależny od rozmiarów policji (liczby etatów, nakładów w przeliczeniu na jednego policjanta) Jeśli już taki związek wskazuje się, to z reguły jako związek pomiędzy wzrostem liczby policjantów a zdolnością wykrywania przestępstw (efekt dwojaki): Więcej patroli to u potencjalnych przestępców większa obawa wykrycia ich czynów (przestępstw) – w tym przypadku może to sprzyjać zmniejszeniu przestępczości Wzmocnienie ścigania to większe prawdopodobieństwo ujęcia sprawców – może to sprzyjać zwiększeniu przestępczości ujawnionej

Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek Marksizm (teoria konfliktu klas) Motywacja do zachowań przestępczych wynika ze sprzeczności między konsumpcją (jej poziomem) a produkcją. Kryzys sprzeczność tę pogłębia i motywuje do przestępstw obie skonfliktowane klasy: kapitalistów i robotników Pozycja klasowa determinuje rodzaj popełnianych przestępstw (co innego robią białe kołnierzyki, czego innego dopuszczają się biedacy) Odnotowywany znaczny wzrost przestępczości pospolitej (przeciwko mieniu i osobom) i niewielki wzrost przestępczości gospodarczej można tłumaczyć klasowo: selektywnością działań wymiaru sprawiedliwości skierowanych na klasę robotniczą

Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek Teorie anomii, czyli (jak twierdził Emil Durkheim) stanu osłabienia wiążącej mocy norm społecznych bądź też (jak podkreślał Robert Merton) stanu rozbieżności między kulturowo zdefiniowanymi celami a możliwościami ich realizacji za sprawą również kulturowo określonych metod (sposobów) – zarówno w stanach bessy, jak i hossy Stany anomii pojawiają się najczęściej jako konsekwencja gwałtownych zmian społeczno-ekonomicznych, kulturowych, politycznych, czyli – dezorganizacji społeczeństw Generalnie – im słabsza samokontrola i kontrola społeczna (w pierwszej kolejności nieformalna, ale i formalna), tym wyższy poziom przestępczości

Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek Teorie naznaczenia społecznego Kryzys gospodarczy powoduje ostrzejszą reakcję społeczną na przestępczość, a tym samym zwiększenie częstotliwości naznaczania etykietą „przestępca” osób, na które kieruje się aktywność wymiaru sprawiedliwości Innymi słowy – społeczeństwo szuka kozłów ofiarnych i chętnie znajduje je zwłaszcza w sprawcach przestępstw (czynów nagannych) o niskim wskaźniku wykrywalności. Organa ścigania sprawdzają się wówczas w wykrywaniu takich właśnie przestępstw i przestępców (zob. afera mięsna: Stanisław Wawrzecki, ojciec aktora Pawła Wawrzeckiego, stracony w 1965 r.) Etykietowani przestępcy nieraz wpisują się w zjawisko dewiacji wtórnej, ponownie wstępując na drogę przestępczą i zwiększając wskaźnik przestępczości

Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek Teorie sposobności przestępczych i działań/zachowań rutynowych (Marcus Felson) Felson uważał, że „podaż [potencjalnych] sprawców” jest w każdym społeczeństwie mniej więcej stała Nie jest natomiast stała „podaż okazji przestępczych”. Zmianie ulegają też mechanizmy kontroli. Oba te czynniki decydują o skali przestępczości. Współczesność (społeczeństwo konsumpcyjne) charakteryzuje prawdziwy wysyp celów ataków przestępczych i wyjątkowe osłabienie mechanizmów kontrolnych (zarówno obiektów, niedostatecznie strzeżonych, jak i potencjalnych sprawców)

Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek To, że mechanizmy kontroli społecznej uległy osłabieniu, jest efektem głębokich zmian społecznych, wśród nich – urbanizacji. W miastach wspólnotowe więzi społeczne ustępują więziom rzeczowym, jednostki stają się anonimowe. Rodzina przestaje być miejscem/środowiskiem, w którym ludzie spędzają większość swego czasu. Większą część dnia zajmuje im pobyt w szkole, na uczelni, w pracy – poza domem. Zmienia się cykl życia. Wydłuża się okres adolescencji (osiągania dorosłości), przesuwa moment zakładania rodziny – żyjemy poza kontrolą wspólnot (szkoła, grupy z reguły jednofunkcyjne nie zastępują tradycyjnych wspólnot rodzinnych)

Zmiana społeczna, przestępczość i koncepcje wyjaśniające ich związek Czas wolny, którego pojęcie kojarzymy dopiero ze społeczeństwem przemysłowym, źle zagospodarowany też wiąże się z brakiem [właściwej] kontroli (lub z kontrolą grup sprzyjających zachowaniom przestępczym) Podobny rezultat daje ekspansja przestrzeni publicznej (ulic, placów, centrów handlowych i administracyjnych, środków komunikacji), za którą – w odróżnieniu od przestrzeni prywatnej – najczęściej nikt nie czuje się odpowiedzialny, ale w której większość lub coraz większa część społeczeństwa spędza coraz więcej czasu. Na szczęście – techniczne środki, a także formacje ochrony osób i mienia w jakiś sposób i w jakimś zakresie zastępują te nieformalne mechanizmy kontroli

Przestępczość ujawniona w Polsce – dynamika w okresie zmian ustrojowych Dane pochodzą z lat 70., 80. i 90. XX w. W latach 70. przestępczość ujawniona utrzymywała się na stabilnym poziomie (ok. 1000 przestępstw stwierdzonych na 100 tys. mieszkańców – średnia wartość współczynnika przestępczości). W latach 80. współczynnik przestępczości: rósł w latach 1980 – 1985 (z 946 do 1458) spadał w latach 1986 – 1988 (z 1358 do 1255) rósł w latach 1989 – 1990 (z 1446 do 2317 – o 60%) W latach 90. poziom przestępczości ujawnionej był – w pierwszym pięcioleciu – ustabilizowany, w drugim wykazywał łagodną tendencję wzrostową (średni współczynnik przestępczości w latach 90. to 2406)

Przestępczość ujawniona w Polsce – dynamika w okresie zmian ustrojowych Przyczyny takich wzrostów i spadków: W latach 80. (wzrosty) - zmiany w polityce karnej, np. kryminalizacja niektórych czynów (ustawa o zwalczaniu spekulacji z 1981 r., o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z 1982 r., o zapobieganiu narkomanii z 1985 r. W latach 90. – ustawa o oznaczaniu wyrobów znakami skarbowymi akcyzy (1993), o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (1994). Generalnie – jak zauważył prof. Marian Filar – w latach 90. – co zaskakuje w odniesieniu do lat 80. - zmiany legislacyjne miały charakter kryminalizacyjny. Kryminalizacji uległy 84 czyny.

Przestępczość ujawniona w Polsce – dynamika... Gwałtowny wzrost przestępczości w latach 90. był jednak nie tylko efektem wspomnianej kryminalizacji wielu czynów. Wzrost przestępczości ujawnionej wynikał w większym stopniu ze zmian zachodzących w ramach przestępczości nieujawnionej niż rzeczywistej. Ta nieujawniona zmniejszyła się dlatego, że: Zmieniły się zasady selekcji ścigania. W okresie milicji, gdy szansa na wykrycie sprawcy była mała, nie wszczynano postępowania (aby nie psuć efektywności formacji). W czasach policji nieco się to zmieniło... Prowadzone postępowania przygotowawcze zaczęto odnosić do pojedynczych przestępstw, a nie kilku na raz. Zwiększyła się liczba zawiadomień o popełnieniu przestępstwa (65,6% w 1980, 79,1% w 1990, 75,5% w 1995 r.) – wzrost zaufania do policji, zmiana struktury własności

Zmiany społeczne a przestępczość Uwaga końcowa! Wielość czynników wynikających ze zmian społecznych i wpływających na postawy oraz zachowania ludzi sprawia, że np.: wpływ konkretnego czynnika bywa równoważony przez inne czynniki wpływ innych czynników przeważa nad wpływem konkretnego czynnika wpływy różnych czynników wzajemnie się wzmacniają