Metody alternatywne w komunikacji Przygotowała: mgr Justyna Ignaczak

Co to jest komunikacja wspomagająca i alternatywna (AAC)? AAC (Augmentative and Alternative Communication) oznacza wszelkie działania, których celem jest pomoc w porozumiewaniu się osobom niemówiącym lub posługującym się mową w ograniczonym stopniu. Zamiast wypowiadanych słów i zdań mogą one używać znaków graficznych (piktogramów, obrazków, symboli), znaków manualnych (gestów) lub znaków przestrzenno-dotykowych (np. przedmiotów). Dzięki temu mogą dokonywać wyborów, podejmować decyzje, pytać, opowiadać, wyrażać myśli i uczucia – pokonywać bariery w porozumiewaniu się i stawać się niezależnymi.

Kto może potrzebować AAC? Użytkownikami wspomagających sposobów porozumiewania się są dzieci, młodzież i dorośli, którzy słyszą, ale nie mogą nauczyć się mowy lub nie mogą jej używać przez całe życie lub tylko w pewnym okresie. Są to m.in. osoby z porażeniem mózgowym, specyficznymi zaburzeniami mowy, upośledzeniem umysłowym, autyzmem, chorobami genetycznymi, ale także osoby po urazach mózgu. W stosunku do małych dzieci z zaburzeniami rozwoju, u których mowa nie rozwija się o czasie używa się komunikacji wspomagającej, aby utorować rozwój języka i mowy, jeśli tylko warunki neurobiologiczne u dziecka na to pozwolą.

O doborze metod AAC do pracy z osobą z mózgowym porażeniem dziecięcym będą decydowały indywidualne predyspozycje i potrzeby, jego umiejętności i możliwości, a także osobiste preferencje. Dlatego ważne jest dokonanie profilu oceny możliwości komunikacyjnych danej osoby. Pełne wykorzystanie odpowiednio dobranej metody będzie możliwe tylko wtedy, gdy wybrany sposób komunikacji będzie używany w życiu codziennym dziecka. Ważne jest, aby najbliższe otoczenie dziecka (rodzina, rówieśnicy, itp.) zostało przeszkolone. Rodzice powinni zaakceptować stosowaną metodę pracy, tak by dziecko mogło liczyć na systematyczną pracę. Wspomagającej i alternatywnej komunikacji można uczyć dziecko już od najmłodszych lat, a wraz z rozwojem i nabywaniem przez dziecko kompetencji i sprawności językowej, powinna się jakościowo zmieniać komunikacja np. leksykon.

Do metod komunikacji alternatywnej i wspomagającej, które można zastosować w pracy z osobami z mózgowym porażeniem dziecięcym można zaliczyć min.: System Piktogram - PIC (Pictogram Ideogram Communication) System rysunkowy – Picture Communication Symbols (PCS) Słownik MAKATON Symbole Blissa System LÖB System gestów COGHAMO Rebusy piktograficzne oraz wykorzystać technologie komputerowe.

Znaki graficzne -PIKTOGRAMY System piktogramów trafił do Polski ze Szwecji poprzez Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie. Dzięki p. Marii Podeszewskiej -Mateńko i tej instytucji, szwedzkie piktogramy zostały przetłumaczone na j. polski. CMA produkuje i dystrybuuje piktogramy, organizuje kursy dla pedagogów, psychologów , logopedów i rodziców.

Znaki graficzne-PIKTOGRAMY Piktogramy to system znaków obrazkowych – białe znaki na czarnym tle. Piktogramy są odpowiednie dla osób ze słabym rozumieniem mowy, które potrzebują określonej ilości słów do porozumiewania się, bez stosowania złożonych struktur językowych. Za pomocą piktogramu, dziecko może przekazać pojedynczą informację, np. czym chce się bawić, jak również może przekazywać bardziej złożone informacje za pomocą tablic komunikacyjnych stworzonych z piktogramów. Każdy piktogram posiada podpis, co jest ułatwieniem dla osoby rozmawiającej z użytkownikiem AAC.

Piktogramy w prosty i przejrzysty sposób przedstawiają treść, mają prostą formę graficzną, a duży kontrast umożliwia szybką percepcję wzrokową obrazka. Wszystkie piktogramy są podzielone na 26 kategorii słownych, opisujących całą otaczającą rzeczywistość: postaci, części ciała, odzież/ rzeczy osobiste, przedmioty z otoczenia, kuchnia, łazienka, żywność, owoce i warzywa, zwierzęta, zabawki, ogród, pogoda, muzyka, sport/ czas relaksu, uczucia, zawody, środki transportu, miejsca, czynności, uroczystości/ święta, właściwości/ cechy, pozycje/ kierunki, liczby, różne, programy tv, pytania. Piktogramy są wskazane dla dzieci upośledzonych umysłowo, czy dla dzieci z zaburzeniami percepcji wzrokowej.

Jak wprowadzać alternatywną metodę komunikacji - piktogramy: Procedury wprowadzenia piktogramów jako alternatywnej metody komunikacji są uzależnione od możliwości psychofizycznych dziecka: a. dzieci które rozumieją mowę i znają zasady budowania wypowiedzi uczą się nadawać znaczenie słowne przedmiotom, osobom, czynnościom, poznają składnię, następnie budują dzięki piktogramom różne formy wypowiedzi b. dzieci u których rozumienie dźwięków mowy, treści jest zaburzona - należy nauczyć rozumienia treści mowy i znaków Wprowadzając metodę rozpoczynamy od piktogramów : tak -nie, najbliższe otoczenie - klasa, dom, najbliższe osoby, aktywności, które dziecko lubi i te, które pomogą usystematyzować dzień, pory roku itd. W początkowym etapie pracy lub w pracy z uczniami upośledzonymi w głębszym stopniu warto zastosować fotografie.

Książka komunikacyjna i inne pomoce to ważny element w tej metodzie komunikacji. Do książki komunikacyjnej wklejamy poznawane przez dziecko, systematyzowane piktogramy. Książka daje możliwość wykorzystania nabytych już umiejętności i skorzystanie z poznanych piktogramów. Plany dzienne, plany szczegółowe to struktury złożone z piktogramów wskazujące rodzaj, czas i miejsce wykonywanej czynności, osobę.

KATEGORIA SZKOŁA

KATEGORIA POSIŁEK

PCS (Picture Communication Symbols) PCS jest zbiorem prostych rysunków oznaczających podstawowe słowa niezbędne do codziennego porozumiewania się. Został utworzony przez Roxie Johnson (logopedę). Pierwsza opracowana przez nią książka zawierała 700 symboli, obecnie jest to 3000 symboli uporządkowanych w takie kategorie jak: ludzie, czasowniki, symbole opisowe, jedzenie, czas wolny, rzeczowniki. Każdy symbol jest opatrzony napisem umieszczonym nad obrazkiem. Symbole przedstawiają pojedyncze słowa, często używane zwroty, zdania i zestawy zdań wykorzystywane w sytuacjach społecznych.

Właściwe wykorzystanie symboli PCS wymaga przestrzegania kilku reguł i zasad: na początku wprowadzamy symbole słów i pojęć, które są użytkownikowi bliskie, dobrze znane, najczęściej używane w codziennej komunikacji, nowe symbole wprowadzamy, gdy mamy pewność, że wcześniejsze już są opanowane, wybrane symbole muszą być zrozumiałe i łatwe do rozpoznania, symbole powinny być odpowiednio dobrane do wieku i aktualnych zainteresowań oraz potrzeb użytkownika, symbole powinny mieć dostosowaną do użytkownika wielkość oraz ilość na planszy tak, by możliwie czytelnie wskazywał wybrane słowa,

symbolami PCS znakujemy otoczenie użytkownika (pomieszczenia w domu, meble, przedmioty, sekwencje wykonywanych czynności w łazience, salę w przedszkolu, klasę w szkole, itd.), należy dążyć do uogólniania znaczeń symboli. Przykładowo: łóżko może oznaczać koncept „łóżko” oraz „spać”, zaś połączenie dwu symboli np. „żółty” i „owoc” może oznaczać koncept „cytryna”. Zasada ta pozwala na znaczne ograniczenie (zmniejszenie) ilości potrzebnych do konwersacji obrazków, w trakcie rozmów z użytkownikiem symboli PCS zawsze głośno i wyraźnie wypowiadamy nazwy wskazywanych symboli. Daje to szansę na skorygowanie błędnie pokazywanych obrazków, a tym samym eliminuje nieporozumienia.

PCS można zacząć wprowadzać na dwa sposoby, w zależności od możliwości motorycznych. Przykładowo dla osób samodzielnie poruszających się – oklejamy całe mieszkanie/dom – symbolami. Swobodnie poruszając się po swoim otoczeniu, niejako „przy okazji” zaznajamiamy się z symbolami. W tym przypadku dziecko może np. odczepić symbol i bacznie mu się przyjrzeć, a co za tym idzie, zacząć go wykorzystywać do komunikacji z nami.

Przykładowe tablice tematyczne:

Przykładowe zdanie napisane symbolami PCS: Ja chcę bawić się samochodem:

Przykładowe komunikatory:

BigMac

Przykładowa instrukcja: Jak zrobić pranie?

SŁOWNIK MAKATON

Gest i/lub symbol +mowa =Makaton O metodzie… W Polsce metoda Makaton opracowana została w latach 2001- 2005 przez dr Bogusławę B. Kaczmarek. Na program Makaton składają się znaki manualne-gesty oraz/lub znaki graficzne- symbole. Gestom i/lub symbolom towarzyszy zawsze mowa. Makaton jest systemem podwójnych znaków! Gest i/lub symbol +mowa =Makaton

Gest Symbol myć

Gest Symbol iść

GESTY Są formami wspomagającymi słowne porozumiewanie się. Służą jako dodatkowy środek, który wzmacnia przekazywany przez dziecko komunikat. Gesty są również alternatywą dla mowy, gdy umiejętności werbalne dzieci i dorosłych są całkowicie zaburzone.

SYMBOLE GRAFICZNE Symbole graficzne-zarówno jako forma wspomagająca, jak i alternatywna-przeznaczone są dla tych, którzy nie są w stanie wykonać gestu, wskazując na symbol sygnalizują swoje potrzeby, zainteresowania.

Na program Makatonu składają się dwie grupy słownictwa: SŁOWNICTWO MAKATONU Na program Makatonu składają się dwie grupy słownictwa: Słownictwo podstawowe (rdzeń metody) zawiera podstawowe pojęcia dnia codziennego usystematyzowane w serie poszczególnych poziomów ok. 450 pojęć. Słownictwo to uczone jest jako pierwsze i stanowi podstawę programu.

Słownictwo Dodatkowe (rozszerzenie tematyczne) jest słownictwem otwartym tj. uzupełnianym nowymi pojęciami i usystematyzowanymi tematycznie (ok. 7000 pojęć). Jest to słownictwo pokrywające rozległe zainteresowania użytkowników.

Adresaci Makatonu Porozumiewanie się nie jest możliwe bez objęcia programem partnerów komunikacyjnych tj. osób wchodzących w interakcje z dziećmi i z dorosłymi posługującymi się Makatonem. Są to zarówno członkowie rodziny, specjaliści (nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy, logopedzi, fizjoterapeuci itp.) Ważna grupę stanowią rówieśnicy, zarówno sprawni, jak i niepełnosprawni.

Użytkownicy Makatonu: Dzieci/dorośli z trudnościami komunikacyjnymi, Rodzina Partnerzy komunikacyjni Specjaliści Dzieci/dorośli z trudnościami w: Koncentrowaniu uwagi Rozumieniu mowy Wyrażaniu swoich uczuć, myśli i pragnień Rozumieniu kolejności zdarzeń Rozwoju mowy

Dzieci/dorośli z zaburzeniami komunikacyjnymi o podłożu: Niepełnosprawności intelektualnej Zaburzeń autystycznych Niepełnosprawności fizycznej Uszkodzeń sensorycznych (słuchu) Specyficznych zaburzeń języka (np.: afazja)

Planując wprowadzenie do pracy z dzieckiem, alternatywnej metody komunikacyjnej pamiętać musimy o ważnych zasadach : W edukacji i wychowaniu dzieci niemówiących ważne jest wprowadzenie dostosowanych do ich możliwości rozwojowych, psychofizycznych alternatywnych metod komunikacji / możliwości percepcyjne, motoryka, intelekt, zachowania społeczne/ Korzystnie dla dziecka jest wczesna nauka określonej metody . Równie ważne jest to, czy wybrana metoda da dziecku możliwość realizowania jego potrzeb komunikacyjnych w przyszłości i z najbliższym otoczeniem. Wybierając metodę komunikacji alternatywnej, uwzględnić zatem powinniśmy ścisłą współpracę z rodziną innymi specjalistami, otoczeniem, rówieśnikami. W przypadku dzieci upośledzonych umysłowo, nauka alternatywnych metod komunikacji jest możliwa , gdy dziecko okazuje chęć okazywania swoich życzeń . Planując wprowadzenie wybranej metody komunikacyjnej warto ocenić poziom rozwoju komunikacyjnego np. za pomocą skali Callier - Azusa lub inną standartową metodę oceny rozwoju mowy i myślenia.

Stosowanie alternatywnych metod komunikacji oprócz rozwijania możliwości komunikacyjnych oddziaływuje na inne sfery: Zwiększa motywację i chęć do komunikacji, wyrażania swoich uczuć, myśli, zadawania pytań. Stymuluje do kontroli pozycji głowy, ruchów rąk, zmniejszenia napięcia ciała. Pomaga w rozwijaniu kontaktów społecznych .

za uwagę i