Trybunał Konstytucyjny dr Ryszard Balicki

Trybunał Konstytucyjny oraz sądownictwo konstytucyjne

Kontrola konstytucyjności prawa system parlamentarny poza-

System parlamentarny kontrola sprawowana przez przez organy parlament in pleno przez organy wewnątrzparlamentarne (wyspecjalizowana komisja)

System pozaparlamantarny Kontrola sprawowana przez głowę państwa organy jurysdykcyjne Rozwiązania szczególne (Francja, Szwajcaria Wielka Brytania, Ameryka Łacińska)

System jurysdykcyjny Model amerykański Model kontynentalny

Cechy modelu amerykańskiego Kontrola zdecentralizowana Uniwersalny i następczy charakter Kontrola konkretna Charakter względny Model amerykański zdecentralizowany model sądowej kontroli konstytucyjności prawa. Instytucja kontroli konstytucyjności prawa w USA nie ma swoich bezpośrednich podstaw konstytucyjnych, choć w czasie prac nad tą konstytucją pojawiały się głosy postulujące przyznanie takiego prawa sądom powszechnym. Przełomowe znaczenie miało orzeczenie z roku 1803 wydane przez sędziego Marshalla w sprawie Marbury vs Madison. Sędzia Marshall stwierdził, opierając się na klauzuli supremacyjnej, że skoro konstytucja jest najwyższym prawem w państwie, a sędziowie są tym prawem związani to mogą oni nie stosować aktów niższego rzędu w sytuacji ich sprzeczności z konstytucją. Warto jednak podkreślić, że klauzula supremacyjna odnosi się jedynie do wyższości prawa federalnego nad stanowym, a nie konstytucji federalnej nad ustawami federalnymi. Ostatecznie jednak dopiero po ponad pięćdziesięciu latach od niniejszego orzeczenia sądowa kontrola konstytucyjności prawa stała się powszechna w USA. Model amerykański charakteryzują cztery cechy: uniwersalność, dekoncentracja, konkretność i względność. Dekoncentracja kontroli przejawia się w uznaniu prawa wszystkich sądów do oceny zgodności aktu niższego rzędu z aktem stojącym wyżej w hierarchii źródeł prawa, bez względu na rodzaj sądu i jego szczebel (wyjątkiem są tutaj sądy pokoju). Uniwersalność kontroli oznacza, że sądy mogą oceniać wszystkie akty normatywne oraz wszelkie działania organów i funkcjonariuszy władzy wykonawczej w związku z oceną legalności i konstytucyjności w obrębie prawa federalnego, stanowego oraz pomiędzy tymi dwoma systemami. Oczywiście sprawa może dotyczyć wyłącznie aktów prawnych będących już w obiegu (kontrola następcza). Konkretność oznacza, że ocena legalności i konstytucjonalności dokonywana jest w związku z „konkretną” sprawą rozpatrywaną przez sąd. Dla podniesienia w takiej sprawie zarzutu niekonstytucyjności konieczne jest spełnienie czterech przesłanek łącznie: naruszony musi zostać interes osobisty strony, naruszenie to musi dotyczyć interesu prawnego osoby, musi ono mieć charakter realny, a nie potencjalny i wreszcie w przypadku skarżenia rozstrzygnięcia organu, musi ono mieć charakter ostateczny. Ostatnia cecha to względność, czyli fakt, że uznanie w danej sprawie normy za niekonstytucyjną nie powoduje jej uchylenia, a jedynie jej niezastosowanie w konkretnym przypadku.

Cechy modelu kontynentalnego Kontrola scentralizowana Kontrola abstrakcyjna oraz konkretna Kontrola prewencyjna oraz następcza Charakter bezwzględny (eliminacja z systemu prawnego normy niekonstytucyjnej) Hans Kelsen: Według niego system kontroli prawa przez sądy powszechne miał liczne wady, z których na największe uznawał on: względność orzeczeń oraz rozbieżność w orzecznictwie. Dlatego też funkcja badania hierarchicznej kontroli norm powinna zostać powierzona jednemu organowi sądowemu o charakterze centralnym. Teorie Kelsena stały się podstawą dla utworzenia dwóch pierwszych sądów konstytucyjnych na świecie – Trybunałów Konstytucyjnych w Austrii i Czechosłowacji.

Rozwiązania szczególne System francuski Rada Konstytucyjna W skład Rady Konstytucyjnej wchodzi dziewięciu członków: powoływanych w równej liczbie przez Prezydenta, przez przewodniczącego Senatu i przez przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego. Co trzy lata zmienia się 1/3 jej składu. Uprawnienie do dożywotniego zasiadania w Radzie posiadają byli prezydenci Republiki Przyznanie uprawnienia do kontroli konstytucyjności ustaw we Francji napotykało na sprzeciw znacznej części środowisk politycznych, w szczególności ugrupowaniom lewicowym, uznających zasadę prymatu woli przedstawicieli suwerena, czyli parlamentu. Ostatecznie organ kontrolujący zgodność ustaw z konstytucją powołany został w Konstytucji V Republiki z 19528 roku. W założeniach jej twórców Rada Konstytucyjna, a więc organ któremu powierzono powyższe uprawnienie miał mieć charakter polityczny, oderwany od władzy sądowniczej. Dzisiaj można mówić o jego daleko idącej ewolucji w stronę modelu kontynentalnego, jednakże jego liczne cechy szczególne nie pozwalają na zaliczenie Rady Konstytucyjnej do organów sądowych. Poza Radą Konstytucyjną znaczną rolę w sprawowaniu kontroli konstytucyjności prawa odgrywa sądownictwo administracyjne z Radą Stanu na czele. To właśnie ono bada zgodność z konstytucją aktów wykonawczych rządu oraz administracji terenowej.

Rozwiązania szczególne system brytyjski W Wielkiej Brytanii ukształtował się oryginalny system kontroli konstytucyjności prawa. Wynika to z faktu, że kraj ten nie posiada konstytucji w znaczeniu formalnym, a jego ramy ustrojowe zawarte są zarówno w ustawach jak i zwyczajowym prawie konstytucyjnym, orzecznictwie sądów oraz konwenansach. System ten opiera się na kontroli prawa przez wszystkie sądy powszechne, z tym że spod tej kontroli w zasadzie wyłączone są akty wydawane przez parlament, co jest konsekwencją przyjęcia idei suwerenności parlamentu, a więc uznania parlamentu za jedyne i najważniejsze źródło władzy w państwie. W związku z tym nie ma możliwości żadnej kontroli aktów wydawanych przez ten organ przez inne organy ze względu na ich niższą pozycję w systemie organów państwowych. W pewien sposób brak kontroli tego rodzaju aktów osłabiony jest przez obowiązywanie zasady, która stanowi, że uchwalona ustawa nie ma na celu zmiany brytyjskiego porządku konstytucyjnego, chyba, że sama wyraźnie o tym stanowi. Pozwala to władzy sądowej na dokonywanie interpretacji norm ustawowych w konkretnych sytuacjach, a tym samym w pewnym sensie „kontrolować” ustawodawstwo.

Rozwiązania szczególne system skandynawski system szwajcarski system mieszany Ameryka Łacińska, Grecja, Portugalia 1) W Skandynawii znacznie większe znaczenie ma pozajurysdykcyjna kontrola zgodności prawa z konstytucją, zarówno o charakterze parlamentarnym, jak i pozaparlamentarnym. Ta pierwsza sprawowana jest zarówno na posiedzeniu plenarnym w toku postępowania ustawodawczego, jak i przez poszczególne organy. Szczególnie istotną rolę pełnią w tym systemie specjalne komisje kontrolujące zgodność prawa z konstytucją (w Szwecji nosi ona nazwę komisji ds. Konstytucji). To do niej kierowane są projekty legislacyjne w stosunku do których przewodniczący parlamentu ma zastrzeżenia, że naruszają one prawa fundamentalne. Decyzja takiej komisji jest ostateczna. 2) W Szwajcarii, podobnie jak w państwach skandynawskich, nie został utworzony specjalny sąd konstytucyjny. Co więcej prawa do kontroli zgodności aktów niższego rzędu z konstytucją nie posiadają również sądy powszechne. Nie oznacza to jednak, że nie można mówić o pewnych elementach sądowej kontroli konstytucyjności prawa. Używa się często pojęcia sądownictwa konstytucyjnego w wąskim rozumieniu, bo Szwajcaria była jednym z pierwszych państw, które wprowadziły sądową kontrolę konstytucyjności prawa. Miało to miejsce jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku. System ten za fundamentalne założenia przyjmuje zapewnienie realizacji konstytucyjnych praw i wolności oraz ochronę obywateli przed działalnością władzy państwowej. Głównym kontroli jest instytucja skargi konstytucyjnej, rozpatrywanej przez Sąd Federalny w Lozannie. Każdy obywatel ma prawo do wystąpienia z nią w sytuacji, gdy jego konstytucyjne prawa zostały pogwałcone przez jakikolwiek akt kantonalny. 3) Podstawową cechą systemu mieszanego jest dualizm kontroli konstytucyjności prawa. Badanie zgodności prawa z konstytucją sprawują zarówno sądy powszechne jak i centralny sąd konstytucyjny. System ten występuje obecnie w licznych państwach Ameryki Łacińskiej (np. Wenezuela, Kolumbia, Ekwador, Chile), a ponadto z modyfikacjami w Grecji i Portugalii. Cechą charakterystyczną jest to, że wyłącznie sądy konstytucyjne (niekiedy ich rolę pełnią Sądy Najwyższe) są władne do uznania normy za nieważną i nieobowiązującą, czyli tylko one mogą usunąć taką normę z porządku prawnego. Natomiast sądownictwo powszechne posiada możliwość niezastosowania prawa w konkretnej, zawisłej przed nim sprawą.

Trybunał Konstytucyjny w Polsce Regulacja konstytucyjna Regulacje ustawowe: Ustawa z 30.11.2016 o statusie sędziów TK Ustawa z 30.11.2016 o organizacji i trybie postępowania przed TK Ustawa z 13.12.2016 – Przepisy wprowadzające…

Skład Trybunału Konstytucyjnego 15 sędziów wybierani przez Sejm RP na 9-letnią indywidualną kadencję Kandydaturę zgłasza Prezydium Sejmu lub 50 posłów Kwalifikacje zawodowe

Kwalifikacje sędziów Wymagane do zajmowania stanowiska sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego. Oznacza to (poza wymogiem ukończenia studiów prawniczych i odpowiedniej aplikacji zakończonej egzaminem) konieczność wykazania się co najmniej 10 - letnim stażem pracy w zawodzie prawniczym. Z tego warunku są jednak zwolnieni profesorowie i doktorzy habilitowani nauk prawnych

Dla podjęcia uchwały o wyborze danej osoby na sędziego konstytucyjnego konieczna jest bezwzględna większość głosów przy obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Oznacza to, że aktualna większość parlamentarna jest w stanie wpływać na nominacje do Trybunału Konstytucyjnego. Było to dostrzegalne w dotychczasowej praktyce.

Prezes i Wiceprezes Trybunału są mianowani przez Prezydenta Rzeczypospolitej spośród kandydatów przedstawionych na każde z tych stanowisk przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału. Kadencja trwa 6 lat Procedura wyboru – art. 11 ustawy o org. i postęp. przed TK UWAGA – w czasie wakatu pracami TK kieruje „sędzia o najdłuższym stażu”!

Status sędziów zasada niezawisłości art. 195 ust. 1 Konstytucji "w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji" Gwarancje niezawisłości: zakaz reelekcji zakaz usunięcia ze stanowiska w trakcie kadencji

Wygaśnięcie mandatu sędziego Stwierdzenie wygaśnięcia mandatu dokonywane jest w formie uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału. Nie istnieje natomiast możliwość odwołania sędziego przez Sejm, ani też usunięcia go z urzędu decyzją jakiegokolwiek innego organu państwowego. Niekonstytucyjne będą także wszelkie formy ingerencji władzy wykonawczej lub ustawodawczej!

Wygaśnięcie mandatu sędziego – powody 1) śmierć sędziego; 2) zrzeczenia się przez urzędu; 3) skazania prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe; 4) prawomocnego orzeczenia dyscyplinarnego o złożeniu z urzędu.

Funkcje TK Kontrola norm (abstrakcyjną i konkretną; a posteriori i a priori - art. 188 pkt 1-3, art. 122 ust. 3 i 4, art.133 ust. 2 Konstytucji); szczególną procedurą kontroli norm jest rozpatrywanie skarg konstytucyjnych (art. 79 i art. 188 pkt 5 Konstytucji) ) rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa (art. 189 Konstytucji); orzekanie o zgodności z konstytucją celów i działalności partii politycznych (art. 188 pkt 4 Konstytucji); uznawanie trwałej niezdolności Prezydenta RP do sprawowania funkcji (art. 131 ust. 1 Konstytucji). funkcja sygnalizacyjna

Kontrola norm Kontrola następcza (a posteriori) – dominuje Kontrola prewencyjna (a priori) – charakter wyjątku od zasady

Kontrola prewencyjna Prawo zwrócenia się do Trybunału w tym trybie przysługuje tylko Prezydentowi. Może się odnosić tylko do ustaw już uchwalonych przez Sejm i Senat i przedstawionych Prezydentowi do podpisu oraz do umów międzynarodowych przedstawionych Prezydentowi do ratyfikacji

Następcza kontrola norm Art. 188 Konstytucji poddaje kontroli Trybunału Konstytucyjnego trzy typy aktów normatywnych: ustawy, umowy międzynarodowe oraz inne przepisy prawa wydawane przez centralne organy państwowe. Poza właściwością Trybunału pozostają wszelkie akty, które są pozbawione normatywnego charakteru, a także akty normatywne wydawane przez organy samorządu terytorialnego (kontrolę nad aktami prawa miejscowego sprawuje NSA)

Uchwała Sejmu jako przedmiot kontroli TK U 5/94 – kontroli TK podlegają te uchwały Sejmu, które mają charakter normatywny (jak np. regulamin Sejmu, U 10/92),

Prawo UE od wejścia Polski do UE toczył się spór czy TK ma kognicję do kontroli prawa UE, w praktyce problem dotyczy zwłaszcza rozporządzeń unijnych 16 listopada 2011 TK rozpatrzył skargę konstytucyjną SK 45/09 na rozporządzenie UE dotyczące uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Rozporządzenie Rady nr 44/2001)

Kryteria kontroli Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym przewiduje trzy kryteria kontroli (art. 42): materialne – TK bada treściową zgodność kontrolowanego aktu normatywnego (jego przepisów) z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. proceduralne – TK bada dochowanie trybu wymaganego przepisami prawa dla wydania kontrolowanego aktu normatywnego. kompetencyjne – TK bada kompetencje do wydania aktu. Ma to znaczenie zwłaszcza przy kontroli aktów podustawowych, bo mogą one być wydawane tylko na podstawie ustaw i w celu ich wykonania.

Inicjatywa kontroli Kontrola prewencyjna – Prezydent RP Kontrola następcza – dwie formy inicjatywy: Abstrakcyjna Konkretna Charakter pośredni ma skarga konstytucyjna Nie istnieje natomiast obecnie możliwość orzekania z inicjatywy własnej Trybunału, znana ustawie z 1985 roku.

Prawo inicjowania postępowania w procedurze kontroli abstrakcyjnej przysługuje licznej grupie podmiotów Ustawa o Trybunale z 1997 roku rozróżnia tzw. inicjatywę powszechną i inicjatywę szczególną.

Inicjatywa powszechna Oznacza prawo do kwestionowania konstytucyjności każdego aktu normatywnego, niezależnie od tego, czy treść tego aktu jest związana z zakresem działania wnioskodawcy.

Inicjatywa powszechna Prawo to przysługuje niemal wszystkim organom konstytucyjnym państwa, tj: Prezydentowi, Marszałkowi Sejmu, Marszałkowi Senatu, Premierowi, Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego, Prezesowi Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokuratorowi Generalnemu, Prezesowi Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznikowi Praw Obywatelskich. Grupa 50 posłów lub 30 senatorów.

Inicjatywa szczególna Inicjatywa szczególna pozwala na kwestionowanie tylko takich aktów normatywnych, których treść dotyczy zakresu działania wnioskodawcy. Należy ona do: organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowych organów związków zawodowych, organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, kościołów i związków wyznaniowych, a także - w zakresie regulacji dotyczących niezależności sądów i niezawisłości sędziów - do Krajowej Rady Sądownictwa (art. 191 ust. 1 pkt 2-5 Konstytucji).

Pytania prawne Z pytaniem takim może wystąpić każdy sąd, jeżeli od rozstrzygnięcia kwestii, czy dany przepis prawny jest zgodny z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami, zależy rozstrzygnięcie sprawy zawisłej przed tym sądem (art. 193 Konstytucji).

Pytania prawne Prawo wystąpienia z pytaniem prawnym przysługuje każdemu sądowi Prawo to przysługuje wyłącznie składom orzekającym, mogą one zwracać się do Trybunału Konstytucyjnego bez pośrednictwa sądów wyższych czy też prezesów sądów. Konieczne jest, by sąd nabrał wątpliwości co do zgodności normy prawnej, która ma być podstawą rozstrzygnięcia, nie jest natomiast wymagane, by sąd był absolutnie przekonany o jej niezgodności. Sąd przedstawiający pytanie prawne powinien zawiesić postępowanie w sprawie, na tle której pytanie zostało postawione, tak aby rozstrzygnięcie tej sprawy mogło nastąpić w oparciu o orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego.

Skutki orzeczeń W stanie prawnym obowiązującym przed Konstytucja z 1997 r. orzeczenie TK mogło zostać w ciągu 6 miesięcy przez Sejm odrzucone. Konstytucja z 1997 roku zerwała z takim uzależnieniem Trybunału Konstytucyjnego od władzy ustawodawczej. W myśl jej art. 190 ust. 1: "Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne".

Skutki orzeczeń Sentencje wszystkich orzeczeń dotyczących kontroli norm podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w dzienniku urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Orzeczenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, tzn. z tym dniem traci moc obowiązującą akt normatywny (przepis zawarty w tym akcie). Oznacza to jednak, że do tego momentu akt normatywny - choć był wadliwy - to jednak obowiązywał. Orzeczenie wywiera skutki erga omnes.

Skutki orzeczeń Trybunał może określić inny termin utraty mocy obowiązującej (art. 190 ust. 3 Konstytucji) 18 miesięcy, gdy chodzi o ustawę, 12 miesięcy, gdy chodzi o inny akt normatywny. Podstawowym celem tego rozwiązania - dla którego inspiracją były unormowania austriackie - jest stworzenie możliwości dostosowania finansów państwowych do nowej sytuacji, jaka może wynikać na tle orzeczenia Trybunału.

Skutki orzeczeń Każdy zainteresowany może żądać ponownego rozpatrzenia sprawy prawomocnie zakończonej. Art. 190 ust. 4 - orzeczenie TK stanowi "podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania".

Czy Trybunał Konstytucyjny jest konstytucyjny? Skutki prawne orzeczeń wydanych z udziałem dublerów? Co dalej?

Analiza funkcjonowania w latach 2014-2017 Jest źle… …będzie jeszcze gorzej… Raport Fundacji Batorego (batory.org) http://www.batory.org.pl/upload/files/Programy%20operacyjne/Odpowiedzialne%20Panstwo/Raport%20ZEP%20o%20funkcjonowaniu%20TK.pdf