Janusz Piontek, Beata Iwanek Zróżnicowanie biologiczne populacji miejskich i wiejskich w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych Janusz Piontek, Beata Iwanek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wydział Biologii Instytut Antropologii Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka

Wstęp W różnych opracowaniach antropologicznych, dotyczących współczesnej ludności, opisuje się różnice w wielu cechach biologicznych pomiędzy ludnością miejską i wiejską. Różnice te przejawiają się w cechach silnie zależnych od warunków środowiskowych. Uważa się, że pomiędzy warstwami społecznymi oraz między ludnością wiejską i miejską w Polsce nie występują istotne różnice w strukturze genetycznej.

Wstęp Celem referatu jest próba odpowiedzi na pytanie: czy w okresie średniowiecza i w czasach nowożytnych, w dorzeczu Odry i Wisły, występowało silne zróżnicowanie morfologiczne (genetyczne) ludności, ze względu na miejsce zamieszkania (miasto-miasteczko-wieś) oraz region geograficzny.

cmentarzysk odkrytych w dużych miastach, miasteczkach Materiał Lubiń I Lubiń II Kołobrzeg Czaplinek Aleksandrów Kuj. Poznań Gniezno Czeladż Wlk. Pawłów Wrocław Kraków Elbląg Inowrocław Radziejów Słaboszewo Wronie Góra Chełmska Jaksice Milicz Warszawa Wiślica Do badań wykorzystano wartości średnie 10-ciu cech czaszki odnoszące się do 22 populacji późno- średniowiecznych i nowożytnych z terenu Polski. Wykorzystano ogółem pomiary ponad 3000 czaszek, z cmentarzysk odkrytych w dużych miastach, miasteczkach i wsiach na Pomorzu, w Małopolsce, Kujawach, Wielkopolsce, Dolnym Śląsku, Mazowszu.

Metody Zróżnicowanie biologiczne badanych populacji określono stosując natępujące metody: metodę obliczania odległości biologicznej (odległość euklidesowa) i metodę Ward’a porządkowania macierzy odległości; metodę składowych głównych (PCA). W badaniach wykorzystano program statystyczny STATICTICA 5.0 PL

Wyniki badań Wyniki badań uzyskane metodą składowych głównych

Układ porównywanych populacji względem dwóch pierwszych składowych głównych: czaszki męskie Duże miasta Wsie

Układ porównywanych populacji względem dwóch pierwszych składowych głównych: czaszki żeńskie Duże miasta Wsie

Wyniki badań Wyniki badań uzyskane metodą obliczania odległości biologicznej

Dendrogram grupujący porównywane populacje: czaszki męskie .

Dendrogram grupujący porównywane populacje: czaszki żeńskie

Analiza wyników badań Nie zauważono wyraźnych różnic w podobieństwie biologicznym między populacjami ze średniowiecznych i nowożytnych miast, miasteczek i wsi. Na przykład populacje z Warszawy, Krakowa (duże miasta), Radziejowa Kujawskiego (miasteczko) i Wronia (wieś na Kujawach) zajmują tę samą pozycję względem pierwszej składowej głównej.

Analiza wyników badań Badane populacje, rozmieszczone w przestrzeni geograficznej, porównano między sobą ze względu na najniższe, między nimi, wartości odległości biologicznych (najwyższe podobieństwo biologiczne).

Liniami zaznaczono najwyższe podobieństwa biologiczne między populacjami – czaszki męskie Populacje z Pomorza wykazuję niższe podobieństwo biologiczne do populacji z pozostałych ziem polskich. Populacje z miast i wsi (Kujawy, Wielkopolska) wykazują podobną strukturę podobieństw. Kołobrzeg Góra Chełmska Elbląg Czaplinek Wronie Jaksice Aleksandrów Kuj. Słaboszewo Inowrocław Radziejów Gniezno Poznań Warszawa Lubiń I Lubiń II Czeladż Wlk. Milicz Pawłów Wrocław Wiślica Kraków Populacje męskie

Liniami zaznaczono najwyższe podobieństwa biologiczne między populacjami – czaszki żeńskie Populacje z Pomorza wykazuję niższe podobieństwo biologiczne do populacji z pozostałych ziem polskich. Populacje z miast i wsi (Kujawy, Wielkopolska) wykazują podobną strukturę podobieństw. Kołobrzeg Góra Chełmska Elbląg Czaplinek JAKSICE Aleksandrów Kuj. Słaboszewo Radziejów Gniezno Warszawa Lubiń I Lubiń II Czeladż Wlk. Milicz Pawłów Wrocław Wiślica Kraków Populacje żeńskie

Wnioski Ujęcia porównawcze wykazały, że istniały silne związki biologiczne między badanymi populacjami. Populacje te były słabo izolowane biologicznie względem siebie.

Wnioski W okresie późnego średniowiecza i w czasach nowożytnych ludność w dorzeczu Odry i Wisły, z uwagi na miejsce zamieszkania, była słabo zróżnicowana biologicznie (genetycznie). W okresie średniowiecza i w czasach nowożytnych ludność miast, miasteczek i wsi cechowała się podobną strukturą genetyczną.

Wnioski W wyniku bardzo wcześnie rozpoczętego procesu integracji ludnościowej na ziemiach polskich, współczesne społeczeństwo polskie jest pod względem genetycznym jednym z najbardziej jednorodnych społeczeństw w Europie.

Wniosek końcowy Współczesne społeczeństwo polskie jest pod względem genetycznym jednym z najbardziej jednorodnym społeczeństw w Europie. Nasze wnioski potwierdzają wyniki badań stopnia zróżnicowania genetycznego prowadzone przez antropologów (cechy morfologiczne, markery genetyczne) z Zakładu Antropologii PAN we Wrocławiu i genetyków populacyjnych (częstość genów) na współczesnej populacji polskiej (np. Grzybowski 2006).

Kilka ciekawych danych z piśmiennictwa A jak przedstawiały się różnice w cechach silnie zależnych od warunków środowiskowych, między ludnością miejską i wiejską w średniowieczu i czasach nowożytnych? Oto kilka przykładów:

Wyniki badań innych autorów: długość życia Ludność „miejska” tylko w początkowej i końcowej fazie okresu feudalnego charakteryzowała się wyższymi wartościami długości życia. Faza rozkwitu feudalizmu zdaje się być okresem korzystniejszym dla ludności zamieszkującej wsie (Kozak 1998).

Wyniki badań innych autorów: długość życia W okresie feudalnym osobnicy pochodzący z „wyższych warstw społecznych” osiągali wyższe wartości średniej długości życia (Kozak 1998).

Wyniki badań innych autorów: wysokość ciała W odniesieniu do mężczyzn – przez cały okres feudalny – występowała tendencja do osiągania wyższych wartości wysokości ciała przez osobników, których szczątki kostne pochodziły z krypt i cmentarzy katedralnych czy zlokalizowanych w pobliżu zamków. W przypadku szkieletów kobiet prawidłowość ta nie występowała (Kozak 1998).

Wyniki badań innych autorów: średniowieczna Ruś - wysokość ciała Według danych Segedy i Pokasa (1986) wysokość ciała mężczyzn ze średniowiecznych miast sięgała 170,6 cm, ze średniowiecznych wsi odpowiednio 165,4 cm: kobiety – miasta 160,6 cm, wsie 157,4 cm.

Serdecznie dziękuję za uwagę!