Wielkie Księstwo Poznańskie i zabór pruski Historia Administracji Tomasz Resler Zakład Historii Administracji

Wielkie Księstwo Poznańskie (WKP) postanowienia Kongresu Wiedeńskiego gwarantowały Polakom po rządami każdego państwa zaborczego otrzymanie instytucji i reprezentacji narodowej, Król Pruski Fryderyk Wilhelm III w patencie z 15 maja 1815 r. deklarował spełnienie tych postanowień, Wielkie Księstwo Poznańskie nie miało w Prusach odrębnego statutu i było urządzone na wzór pozostałych prowincji, zamiennie używano na nazwy prowincja poznańska, WKP w 1815 r. liczyło ok. 800 tys. mieszkańców i ok. 29 tys. Km2. Odrębności ustrojowe WKP określała odezwa Fryderyka Wilhelma III z dnia 15.05.1815 r. do jego mieszkańców. WKP stanowiło integralną część państwa pruskiego (do tytulatury króla pruskiego dodano tytuł wielkiego księcia poznańskiego), herbem WKP został czarny orzeł pruski z umieszczonym pośrodku białym orłem polskim,

Wielkie Księstwo Poznańskie (WKP) mieszkańcom WKP zagwarantowano szereg przywilejów m. in.: zachowanie religii katolickiej, równouprawnienie języka polskiego z niemieckim, równy dostęp Polaków do urzędów i godności państwa pruskiego, zachowanie dotychczasowych praw osobistych (zwłaszcza prawa własności), wydanie w przyszłości konstytucji, postanowienia te władze pruskie realizowały w zasadzie do wybuchu powstania listopadowego.

Namiestnik WKP Główna odrębność ustrojowa: utworzenie (nie znanego w innych prowincjach pruskich) urzędu namiestnika królewskiego. Kompetencje: „pośredniczenie między monarchą a ludnością” tzn. przyjmowanie próśb i zażaleń do króla, nadawanie w imieniu króla tytułów, godności i orderów, informowanie o zamiarach rządu, nie posiadał władzy administracyjnej, proponował kandydatów na wyższe stanowiska urzędnicze i duchowne, w 1816 r. otrzymał prawo uczestniczenia w posiedzeniach prezydium rejencyjnego, urzędy miały obowiązek informowania go o sprawach prowincji, na urząd ten (miał być sprawowany wyłącznie przez Polaka) monarcha powołał księcia Antoniego Radziwiłła, który dzierżył go do powstania listopadowego, w okresie powstania urząd został zawieszony, a z chwilą śmierci Radziwiłła w 1833 r. urząd pozostał nieobsadzony.

Namiestnik Antoni Radziwiłł

Podział administracyjny WKP znajdowało się w strukturze administracji pruskiej, która dzieliła się na: prowincje, obwody rejencyjne, powiaty, gminy, Prowincje: Zarządzeniem królewskim z 30.04.1815 r. Prusy podzielono na 10 prowincji: na czele prowincji stał mianowany przez króla nadprezydent, prowincje: poznańska (WKP), śląska, pomorska, Prusy Wschodnie, Prusy Zachodnie (połączone w 1829 r. w prowincję Prusy), saska, brandenburska, westfalska, Dolna Nadrenia, julijsko-klewińska (w 1822 połączone w prowincję Nadrenia).

Prowincje

Podział administracyjny: Nadprezydent : początkowo minister do spraw prowincji w Generalnym Dyrektorium, po 1815 r. komisarz królewski, któremu przekazano pełnię władzy administracyjnej i policyjnej, w 1825 r. sprecyzowano jego kompetencje: miał kierować prezydium rejencyjnym znajdującym się w stolicy prowincji, nadzorował Dyrekcję Skarbową, Konsystorz ds. Kościoła, generalny komisariat do uregulowania sprawy chłopskiej, kolegia szkolne i medyczne. odpowiadał przed królem, Radą Ministrów i każdym ministrem.

II. Sejm prowincjonalny: Sejmy prowincjonalne w Prusach zostały wprowadzone w 1823 r. z wyjątkiem prowincji poznańskiej, w której sejm został wprowadzony w 1824 r., Skład Sejmu: 24 posłów reprezentujących rycerstwo, w tym dwóch wirylistów książąt Thurn und Taxis oraz księcia von Sułkowskiego, później jeszcze hr. Raczyński, 16 posłów reprezentujących stan mieszczański, 8 posłów reprezentujących stan chłopski. kadencja – 6 lat, co trzy lata połowa składu ustępowa i dokonywano wyborów uzupełniających, zbierał się co 3 lata na sesjach pod przewodnictwem marszałka, brak organu wykonawczego, po zakończeniu sesji wybierano wydziały wykonawcze, miejscem sejmowania była stolica prowincji, przewodniczył obradom marszałek wybierany ze stanu szlacheckiego (obradom dwóch pierwszych sejmów z 1827 i 1830 przewodniczył Antoni Sułkowski), wszelkie sprawy przechodziły większością głosów , petycje do króla uchwalano większością 2/3 głosów, kompetencje Sejmu: opiniowanie projektów ustaw dot. prowincji i podatków ogólnopaństwowych, podejmowanie uchwał w sprawach lokalnych, składanie królowi skarg i petycji.

III. Rejencje: prowincje dzieliły się na obwody rejencyjne (rejencje), WKP obejmowało rejencję poznańską oraz bydgoską, wszystkich rejencji było 25 (od 2 do 4 rejencji), władza administracyjna i policyjna należała w do prezydenta: mianowany przez króla, władzę nadrzędną nad prezydentem sprawował nadprezydent prowincji, który pośredniczył między rejencją a ministrem spraw wewnętrznych, Prezydent kierował prezydium rejencyjnym podzielonym na dwa wydziały.

IV. Powiaty: Rejencje dzieliły się na powiaty, obejmujące zarówno miasta, jak i obszary wiejskie, Władzę administracyjną i policyjną pełnił w nich landrat (mianowany przez króla spośród 3 kandydatów wysuniętych przez sejmik powiatowy), reprezentował on stan szlachecki, władzę policyjną sprawował przy pomocy prezydenta policji, władzy landrata podlegały wsie i mniejsze miasta. V. Sejmiki powiatowe: sejmiki powiatowe było organami samorządowymi i pomocniczymi dla landrata, Skład: wszyscy posiadacze dóbr rycerskich w powiecie, po jednym przedstawicielu z każdego miasta, 3 przedstawicieli gmin wiejskich.

VI. Gminy miejskie: w miastach władzą był burmistrz (w dużych miastach nadburmistrz), magistrat i rada miejska, burmistrza mianował król spośród potrójnej liczby kandydatów wybranych przez deputowanych, magistrat był organem wykonawczym skład - urzędnicy zawodowi, urzędnicy płatni (wybierani na 12 lat) i urzędnicy honorowi (wybierani spośród rajców na 6 lat), rada miejska, jako organ opiniodawczy i kontrolny, wybierana była przez deputowanych i magistrat: liczba rajców była zależna od wielkości miasta (od 24 do 102), kadencja 3-letnia.

VII. Gminy wiejskie: w gminach wiejskich, stanowiących najniższą jednostkę podziału administracyjnego, przedstawicielem władzy państwowej był sołtys, którego pomocnikami byli 2 ławników, w 1833 r. ustanowiono obok gminy sołtysiej również gminę wójtowską, obejmującą wsie, małe miasteczka i folwarki, wójta mianował prezydent rejencji, zatwierdzał nadprezydent, ale podlegał on bezpośrednio landratowi, okręgi wójtowskie miały liczyć od 2 do 8 tys. mieszkańców.

Reformy administracyjne 1872-1885: Projekt reform przygotował Rudolf von Gneist, Polegały one na: wprowadzeniu pełnego samorządu, wprowadzeniu dualizmu administracji rządowej i samorządowej, wprowadzaniu sądownictwa administracyjnego na poszczególnych szczeblach podziału administracyjnego. Powiaty: reforma z 1872 r. pozostawiała landrata jako urzędnika państwowego i urzędnika samorządowego, pozostawiono sejmik powiatowy, ale zmieniono jego kompetencje i sposób wyborów (wybory kurialne w trzech kuriach większej własności, miejskiej i wiejskie), wprowadzono wydział powiatowy złożony z landrata i 6 osób powoływanych przez sejmik na 6 lat (organ wykonawczy dla sejmiku, organ nadzorczy samorządu gminnego oraz sąd administracyjny I instancji), 14

zmieniono kształt prezydium rejencyjnego, Rejencja: reforma pozostawiała prezydenta jako urzędnika państwowego reprezentującego Ministra Spraw Wewnętrznych, zmieniono kształt prezydium rejencyjnego, składało się z czterech wydziałów - administracji wewnętrznej (zniesiony w 1885), spraw szkolnych i wyznaniowych, podatków bezpośrednich, domen państwowych i lasów, spraw kasowych i rachunkowości (zniesiony w 1904), w 1883 r. powstał Wydział Obwodowy z połączenia Rady Obwodowej(1875) i Obwodowego Sądu Administracyjnego (1880), skład-prezydent rejencji, 2 urzędników dożywotnich, 2 zastępców, 4 członków i 4 zastępców mianowanych na 6 lat przez Wydział Prowincjonalny. Prowincja: reforma pozostawiała urząd nadprezydenta, otrzymał on organ pomocniczy i doradczy w postaci rady prowincjonalnej złożonej z 1 urzędnika mianowanego przez MSW i 5 osób wybieranych przez sejm prowincjonalny, pozostawiono sejm prowincjonalny, ale zmieniono jego kompetencje i skład, 15

wypełniali oni uchwały sejmiku, wprowadzono wydział prowincjonalny (7-15 osób) i dyrektora krajowego: wypełniali oni uchwały sejmiku, prócz tego dyrektor prowadził sprawy bieżące oraz nadzorował urzędników samorządowych, a wydział pełnił funkcje sądu administracyjnego oraz przygotowywał sprawy przed obradami sejmiku, zasad tych nie wprowadzono w Poznańskiem, dopiero w 1889 r. wprowadzono poznański Wydział Prowincjonalny. 16