Szkieletowe wyznaczniki warunków życia ludności kultury wielbarskiej Janusz Piontek, Beata Iwanek Instytut Antropologii UAM w Poznaniu Szkieletowe wyznaczniki warunków życia ludności kultury wielbarskiej w ujęciu porównawczym Sympozjum Kontakty ponadregionalne kultury wielbarskiej Przemiany kulturowe w okresie wpływów rzymskich na Pomorzu Gdańsk, 20-21 października 2011 r. Referat został wykonany jako zadanie badawcze w ramach grantu NCN, nr N N303 600 239

Wprowadzenie Badania związane z rozwojem kulturowym obszarów zamieszkałych przez Słowian, wywołują duże zainteresowanie społeczne i w związku z tym stanowią bardzo istotną część badań historycznych i archeologicznych. W badaniach tych muszą być wykorzystywane wyniki uzyskiwane metodami stosowanymi przez nauki biologiczne, w tym antropologię fizyczną i genetykę człowieka. Nasz referat prezentuje wyniki badań uzyskane metodami właściwymi dla nauk biologicznych. Na dzisiejszym sympozjum, pragniemy je przedstawić badaczom reprezentującym nauki humanistyczne, w celu wykorzystania ich w interdyscyplinarnych studiach historii kulturowej, społecznej, także historii biologicznej populacji z okresu późnej starożytności i populacji wczesnych Słowian.

Wprowadzenie Niektórzy historycy i archeologowie uważają, że system kulturowy wczesnych Słowian cechowało ubóstwo i bardzo niski poziom kultury materialnej w porównaniu z populacjami z okresu antycznego. To założenie, wywiedzione z archeologicznych badań populacji ludności kultury wielbarskiej i przeworskiej, stało się podstawą do formułowania różnych nieuprawnionych uogólnień i narracji. L. Leciejewicz postawił więc postulat, aby zbadać – metodami właściwymi różnym dziedzinom wiedzy – „czy niski poziom gospodarki i ogólnych warunków życia można uznawać za cechę dystynktywną kultury słowiańskiej, niezależnie od czasu i miejsca jej rozwoju”.

Wprowadzenie Główne niezgodności, pomiędzy antropologią fizyczną i archeologią, w kwestii pochodzenia i rozprzestrzenienia się Słowian dotyczą: obok zagadnień związanych z powstaniem populacji Słowian i ich podobieństwem biologicznym do grup sąsiednich, w ujęciu czasowym i przestrzennym, także poglądów na stan i dynamikę biologiczną populacji słowiańskich oraz zagadnień związanych z warunkami życia i rozwoju osobniczego w tych populacjach, stanem zdrowia itp. (por. Piontek i in. 2008).

Wprowadzenie Ocena warunków życia, jakości życia, stanu zdrowia i poziomu biologicznego populacji, to klasyczne zagadnienia realizowane przez antropologię fizyczną w odniesieniu do populacji współczesnych, ale także szkieletowych. Współczesne badania antropologiczne materiałów kostnych z różnych stanowisk archeologicznych pozwalają na poznanie ogólnych warunków życia tych populacji, a więc ocenę poziomu gospodarki badanych populacji pradziejowych i wczesnohistorycznych. Niestety wyniki tego typu badań nie są dotychczas wykorzystywane w prezentowanych rekonstrukcjach archeologicznych w Polsce. Przeciwnie powstają polemiki i artykuły dyskusyjne, w których archeologowie podważają warsztat badawczy współczesnej antropologii fizycznej.

Wprowadzenie Antropologia fizyczna dysponuje szerokim wachlarzem metod i procedur badawczych pozwalających na ocenę wpływu warunków życia na rozwijający się organizm człowieka oraz ocenę paleoepidemiologiczną, paleodemograficzną i paleopatologiczną badanych populacji w czasie i przestrzeni. Celem tego typu badań jest opisanie reakcji morfologicznych osobnika na warunki życia, w różnych populacjach pradziejowych i wczesnohistorycznych, opisanie standardu życia i zdrowia badanych populacji oraz ich stanu i dynamiki biologicznej. Badania takie muszą być prowadzone przez antropologów, gdyż stanowią one autonomiczny i rdzenny obszar badawczy antropologii fizycznej, a nie dodatek do analiz archeologicznych! Powinny być finansowane w ramach aktualnie realizowanych projektów badawczych, animowanych w Polsce (prawie wyłącznie - co gwarantują ustawowo władze państwowe) przez środowiska archeologiczne. Warto zadać pytania: dlaczego archeolodzy sami badają cmentarzyska? Dlaczego archeolodzy decydują kto będzie opracowywał materiały kostne z badań i na podstawie jakich przesłanek podejmują te decyzje?

Wprowadzenie W tego typu badaniach wykazano istnienie silnych związków statusu zdrowotnego i struktury chorób ludzi z szeroko pojętymi czynnikami abiotycznymi oraz ożywionego środowiska życia, w tym z czynnikami o charakterze społecznym i kulturowym. Najczęściej antropolodzy fizyczni analizują przemiany w stanie biologicznym i stanie zdrowia populacji w kluczowych momentach ich rozwoju (transformacji) i punktach krytycznych dla naszej cywilizacji, takich jak: przejście neolityczne, powstanie i rozwój ośrodków miejskich, upadek świata starożytnego, epoka wielkich odkryć geograficznych, okres przełomu industrialnego, czy efekty transformacji ustrojowej we współczesnej Polsce.

Ludność kultury wielbarskiej i jej związki biologiczne z innymi populacjami w czasie i przestrzeni

Ludność kultury wielbarskiej i jej związki biologiczne z innymi populacjami w czasie i przestrzeni Z dotychczasowych ustaleń antropologicznych odnośnie do procesu powstania i rozsiedlenia się populacji słowiańskich wynika, że nie potwierdzają one tezy o dyskontynuacji zasiedlenia obszarów w dorzeczu Odry i Wisły, między okresem rzymskim a wczesnym średniowieczem, a wręcz odwrotnie, badania te wykazują wysokie podobieństwo biologiczne pomiędzy ludnością z okresu rzymskiego i wczesnego średniowiecza, zamieszkującą te ziemie. Podobieństwo to przejawia się w różnych kompleksach cech morfologicznych czaszek i zębów, cech o wysokim stopniu determinacji genetycznej.

Pod względem częstości występowania cech odontologicznych Podobieństwo biologiczne populacji ludności kultury wielbarskiej do populacji zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły w epoce żelaza i w średniowieczu Analiza składowych głównych – cechy odontologiczne Cechy odontologiczne 5 cech Pod względem częstości występowania cech odontologicznych populacje ludności kultury wielbarskiej wykazują wysokie podobieństwo biologiczne do średniowiecznych i wczesno nowożytnych populacji słowiańskich.

Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji z Europy Środkowej z okresu rzymskiego i średniowiecza Metoda składowych głównych – 10 cech metrycznych czaszki Linia obrazuje gradient geograficzny zmienności morfologicznej ze wchodu na zachód lub z zachodu na wschód W O

Podobieństwo biologiczne populacji osobników płci męskiej pochowanych na cmentarzysku Westerhus (Szwecja) i Cedynia (Polska) oraz czaszek ludności kultury wielbarskiej z różnych cmentarzysk z dorzecza Odry i Wisły. Metoda składowych głównych – 9 cech metrycznych czaszki

Podobieństwo biologiczne populacji osobników płci męskiej pochowanych na cmentarzysku Westerhus (Szwecja) do osobników ludności kultury wielbarskiej z różnych cmentarzysk z dorzecza Odry i Wisły. Metoda składowych głównych – 9 cech metrycznych czaszki

z różnych cmentarzysk z dorzecza Odry i Wisły. Podobieństwo biologiczne osobników płci męskiej ludności kultury wielbarskiej do osobników ludności kultury przeworskiej z różnych cmentarzysk z dorzecza Odry i Wisły. Metoda składowych głównych – 9 cech metrycznych czaszki

Szkieletowe wyznaczniki warunków życia: starożytność – okres wczesnego średniowiecza (szkielety dziecięce)

Badania szkieletów z cmentarzyska z okresu rzymskiego w Kowalewku

Badania szkieletów z cmentarzyska z okresu rzymskiego w Kowalewku

Wczesne średniowiecze - Słowianie Zęby% Osobniki % Borovce 7,8 27,2 Dane według różnych autorów podane przez M. Krenz-Niedbała, T. Kozłowski (2011) Hipoplazja szkliwa Okres antyczny Zęby% Osobniki% Kultura wielbarska Rogowo 22,0 38,5 Masłomecz 22,3 54,0 Szwecja, wczesny Okres żelaza (0-260 AD) 36,8 Chorwacja (D) 63,3 Chorwacja (K) 65,8 Europa ogół 31,9 Wczesne średniowiecze - Słowianie Zęby% Osobniki % Borovce 7,8 27,2 Cedynia 20,7 40,1 Milicz - 38,0 Chorwacja (D) - 54,1 Chorwacja (K) - 74,8 Dane dla Europy - 43,9

Cribra orbitalia u dzieci Dane dotyczące populacji z Pruszcza Gdańskiego pochodzą z badań J.Gładykowskiej-Rzeczyckiej i A. Pudło (2003) Cribra orbitalia u dzieci Okres antyczny % Kultura wielbarska Pruszcz Gd. St. 7 22,2 Wczesny okres żelaza Szwecja (0-260 AD) 78,0 Chorwacja (D) 68,8 Wczesne średniowiecze - Słowianie % Ostrów Lednicki 44,8 Gruczno 47,8

Krzywica u dzieci Wczesne średniowiecze - Słowianie % Ostrów Lednicki 3,1 Cedynia 1,1 Okres antyczny % Kultura wielbarska Pruszcz Gd. St. 7 16,6

Ropne zapalenie kości (Periostitis) Kultura wielbarska % Pruszcz Gd. St. 7 22,2 Okres antyczny Chorwacja (D) 66,7 Wczesne średniowiecze - Słowianie % Ostrów Lednicki 25,7

Urazy Wczesne średniowiecze - Słowianie % Kultura wielbarska Cedynia 4,2 Czersk 3,4 Złota Pińczowska 3,4 Serbia 0,7 Czechy 1,4 Kultura wielbarska % Pruszcz Gd. St. 7 11,1 Okres antyczny Chorwacja (D) 8,3

Szkieletowe wyznaczniki warunków życia – szkielety osobników dorosłych

Wysokość ciała w dwóch populacjach ludności kultury wielbarskiej Dane dla grobów szkieletowych, metoda oceny wg Trotter, Gleser Populacja Mężczyźni Kobiety Dymorfizm płciowy Autor danych N x Pruszcz Gd., st. 10 Masłomęcz, cz. II 26 12 1700 1703 14 1610 1601 90 102 Gładykowska-Rzeczycka, Pudło 2000 Dąbrowski i in. 2004 Populacje ludności kultury wielbarskiej cechowała stosunkowo duża wysokość ciała, zarówno mężczyzn jak i kobiet oraz mały dymorfizm płciowy tej cechy. Tak więc w okresie dorastania stwarzano chłopcom i dziewczętom dobre warunki życia, skutkujące ich dobrym stanem biologicznym.

Dane dla grobów szkieletowych Długość trwania życia osobników dorosłych w dwóch populacjach ludności kultury wielbarskiej Dane dla grobów szkieletowych Populacja N X Autor danych Masłomęcz Masłomęcz, sezony 1993-2001 Pruszcz Gd., st. 10 Pruszcz Gd., st. 7 262 143 290 118 40,5 40,2 38,7 39,1 Kozak-Zychman 1996 Dąbrowski i in. 2004 Gładykowska-Rzeczycka, Pudło 2003 Badane populacje cechują wysokie wartości długości trwania życia osobników dorosłych, co może świadczyć o dobrych warunkach życia tych osobników oraz może wskazywać na stosunkowo wysoką płodność w tych populacjach. Wysoka płodność mogła wynikać z przedłużenia się okresu reprodukcyjnego osobników dorosłych nawet o 4-6 lat w stosunku do populacji z innych okresów, co mogło skutkować, przy braku kontroli urodzeń, dodatkowymi 1-2,5 urodzeniami.

Częstość wymierania dzieci Częstość wymierania dzieci na niektórych cmentarzyskach z okresu rzymskiego Populacja Częstość wymierania dzieci Cecele Kleszewo Korzeń Krupice Niedanowo Osinki Pruszcz Gdański Żukczyn Nowy Targ 55,0 40,0 47,2 50,0 55,3 46,1 46,0 41,0 49,0 Na korzyść hipotezy o wysokiej płodności w populacjach ludności kultury wielbarskiej przemawiają także dane o wysokiej wymieralności dzieci, stwierdzone w badaniach niektórych cmentarzysk.

Wnioski końcowe Badania antropologiczne nie potwierdzają tezy o dyskontynuacji zasiedlenia obszarów w dorzeczu Odry i Wisły, między okresem rzymskim a wczesnym średniowieczem. Wręcz odwrotnie, badania te wykazują wysokie podobieństwo biologiczne pomiędzy ludnością z okresu rzymskiego i wczesnego średniowiecza, zamieszkującą te ziemie. Antropolodzy, stosując odpowiednie procedury badawcze potrafią opisać reakcje morfologiczne osobnika na warunki życia oraz opisać standard życia i zdrowia badanych populacji oraz ich stan i dynamikę biologiczną. Badania materiałów kostnych z różnych stanowisk archeologicznych, pozwalają na poznanie ogólnych warunków życia tych populacji, a więc ocenę poziomu gospodarki badanych populacji pradziejowych i wczesnohistorycznych. 4. Wyniki tych badań pozwalają na falsyfikację lub weryfikację ustaleń uzyskiwanych w archeologicznych badaniach tych populacji.

Wnioski końcowe W odniesieniu do ludności kultury wielbarskie można stwierdzić, że: poziom jakości i standardu życia dzieci był podobny do tego jaki panował w populacjach Słowian zachodnich; populacje ludności kultury wielbarskiej cechował wysoki poziom wymieralności dzieci oraz wysokie wartości trwania życia osobników dorosłych, co może świadczyć o dobrych warunkach życia tych osobników oraz może wskazywać na stosunkowo wysoką płodność w tych populacjach, a więc wysoką sposobność do przyrostu liczebnego;