Pomorze we wczesnym średniowieczu w świetle badań antropologicznych Janusz Piontek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Antropologii, Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka Muzeum Archeologiczne w Gdańsku „Pomorze we wczesnym średniowieczu w świetle źródeł archeologicznych Historia, stan aktualny i potrzeby badań” Gdańsk, 22-23 października 2009 r.

Cmentarzyska z Pomorza badane przez pracowników Wolin Cedynia Kołobrzeg Góra Chełmsk Elbląg Czaplinek http://mapy.google.pl/ W dalszej części referatu omówione będą wyniki badań dwóch wczesnośredniowiecznych populacji szkieletowych z Wolina i z Cedyni Cmentarzyska z Pomorza badane przez pracowników Instytutu Antropologii UAM w Poznaniu

Cmentarzysko w Cedyni Opublikowano dotychczas 60 opracowań dotyczących różnych zagadnień antropologicznych: Zróżnicowanie morfologiczne ze względu na różne rodzaje cech Opisu reakcji morfologicznych na warunki życia dzieci i osobników dorosłych Opisu zmian patologicznych u dzieci i osobników dorosłych Opisu struktury biologicznej i paleodemograficznej Analiz procesów wzrostu i rozwoju i dzieci i młodzieży Budowy ciała osobników dorosłych i wyznaczników stresu szkieletowo-mięśniowego Badań aDNA w kierunku ustalenia płci osobnika, stanu jego zdrowia i częstości występowania genetycznych markerów różnych schorzeń Wyglądu przyżyciowego mieszkańców średniowiecznej Cedyni

Ważniejsze opracowania Wokroj F., 1971, Zaludnienie Cedyni we wczesnym średniowieczu w świetle antropologii, Materiały Zachodniopomorskie, t.17, s.229-296. Wokroj F., 1980, Ludność Cedyni wczesnośredniowiecznej w świetle antropologii, UAM – Poznań. Stopa J., B. Perzyna, 1978, Próchnica zębów i jej powikłania u średniowiecznych Słowian z Cedyni, Przegląd Antropologiczny, t.44, z.2, s.441-446. Parafiniuk M., J. Wdowiak, 1978, Zmiany chorobowe kości z cmentarzyska w Cedyni (XI-XIII w.), Przegląd Antropologiczny, t.44, z.2, s.417-425. Kaczmarek M., 1980, Morfologia uzębienia stałego wczesnośredniowiecznej ludności z Cedyni, Przegląd Antropologiczny, t.46, s.264-276. Miłosz E., 1989, Procesy przemian biologicznych średniowiecznych populacji z Pomorza Zachodniego, UAM – Poznań.

Nowak O., 1999, Wpływ warunków życia na kształtowanie się cech morfologicznych kości długich szkieletu ludzkiego w populacjach historycznych, Monografie Instytutu Antropologii UAM, Poznań, nr 6. Piontek J., B. Jerszynska, O. Nowak, 2001, Harris lines in subadult and adult skeletons from the medieval cemetery in Cedynia, Poland, Variability and evolution, v.9, pp.33-43. Jerszyńska B., 2004, Procesy wzrastania i rozwoju oraz ich uwarunkowania w średniowiecznych populacjach ludzkich, UAM – Poznań. Myszka A., 2007, Rekonstrukcja budowy somatycznej człowieka na podstawie wybranych cech szkieletu, UAM – Poznań. Kołodziejczak M., B. Jerszyńska, E. Żądzińska, A. Wrzesińska, J. Wrzesiński, J. Nadolski, H.W. Witas, 2007, Allele warunkujące oporność/wrażliwość na infekcje Mycobacterium tuberculosis w materiale wczesnośredniowiecznym z polskich stanowisk archeologicznych, Przegląd Antropologiczny – Anthropological Review, Supplement 5, abstrakt, s.71. Piontek J., B. Iwanek, S. Segeda, 2008, Antropologia o pochodzeniu Słowian, Monografie Instytutu Antropologii, UAM-Poznań.

Cmentarzysko w Wolinie – „Młynówka” Opublikowano dotychczas 12 opracowań dotyczących różnych zagadnień antropologicznych: Zróżnicowanie morfologiczne ze względu na różne rodzaje cech Opisu reakcji morfologicznych na warunki życia dzieci i osobników dorosłych Opisu zmian patologicznych u dzieci i osobników dorosłych Opisu struktury biologicznej i paledemograficznej Analizy struktury ekologicznej

Stan biologiczny i ekologiczny populacji ludzkiej użytkującej cmentarzysko w Wolinie

Struktura ekologiczna użytkującej cmentarzysko populacji ludzkiej użytkującej cmentarzysko w Wolinie

użytkującej cmentarzysko Model ekologiczny populacji ludzkiej użytkującej cmentarzysko w Wolinie

Wyniki badań antropologicznych populacji ludzkiej użytkującej cmentarzysko w Wolinie „Młynówka”

O cmentarzyku W latach 1953-1959 zbadano 284 groby z okresu wczesnego średniowiecza. W 1969 roku zbadano dalszych 41 grobów szkieletowych i 19 ciałopalnych. Badania antropologiczne prowadził profesor F. Wokroj, badania archeologiczne J. Wojtasik.

Wyniki badań Populację z Wolina porównano z populacjami pochodzącymi z cmentarzysk odkrytych w Zachodniej i Centralnej Polsce oraz w Europie Środkowej. Z porównania tego wynika, że pod względem budowy morfologicznej populacja z Wolina wykazywała bardzo wysokie podobieństwo do budowy morfologicznej różnych grup Słowian Zachodnich. Może to świadczyć o tym, że populacje te pozostawały pod względem podobnych (co do kierunku i natężenia działania) czynników selekcyjnych oraz, że utrzymywały one silne związki biologiczne.

Wyniki badań Populację Słowian Zachodnich cechowała także wysoka izolacja rozrodcza względem populacji niesłowiańskich (Niemców, Szwedów), gdyż odległości biologiczne do tych populacji są zdecydowanie wyższe niż odległości między populacjami Słowian Zachodnich.

Oznaczenia: Linia przerywana – poziom istotności różnic odległości biologicznej Penrose, wartości do 0,30 są nieistotne

1 2 6 5 4 3 7,8,9 Podobieństwo biologiczne Populacji z Wolina do wczesnośredniowiecznych populacji Słowian zachodnich Wszystkie odległości biologiczne Penrose’a są statystycznie nieistotne.

5 6 1 4, 7 10 2 8 3 9 Podobieństwo biologiczne wczesnośredniowiecznych Populacje słowiańskie Populacje nie słowiańskie Podobieństwo biologiczne wczesnośredniowiecznych populacji Słowian zachodnich Wszystkie odległości biologiczne Penrose’a są statystycznie nieistotne

Cmentarzysko w Cedyni

O cmentarzyku W latach 1968-1983 zbadano ponad 1000 grobów szkieletowych z okresu wczesnego średniowiecza. Badania antropologiczne prowadził profesor F. Wokroj, badania archeologiczne H. Malinowska.

O cmentarzyku Stan biologiczny Częstość występowania linii Harrisa Dzieci – 86% Dorośli – 70% Częstość wytypowania cribra orbitalia Dzieci – 63% Dorośli – 26% Częstość występowania hipoplazi szkliwa Dzieci – 22% Dorośli – 21%

O cmentarzyku Stan biologiczny Wysokość ciała Mężczyźni – 169 cm Kobiety – 158 cm Średni wiek w chwili śmierci osoby dorosłej 38 lat Współczynnik reprodukcji potencjalnej 0,62

O cmentarzyku Podobieństwo biologiczne do innych populacji z okresu rzymskiego i średniowiecznych słowiańskich

Podobieństwo biologiczne wczesnośredniowiecznych 1 2 6 7,8,9 5 4 3 Podobieństwo biologiczne wczesnośredniowiecznych populacji z Cedyni do średniowiecznych Słowian zachodnich Wszystkie odległości biologiczne Penrose’a są statystycznie nieistotne.

Populacja z Cedyni wykazuje najwyższe podobieństwo biologiczne Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy w okresie rzymskim i w średniowieczu Dendrogram Cechy czaszki 10 cech Populacja z Cedyni wykazuje najwyższe podobieństwo biologiczne do populacji ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i kultury czerniachowskiej

Populacja z Cedyni wykazuje najwyższe podobieństwo biologiczne Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy w okresie rzymskim i w średniowieczu Metoda składowych głównych Cechy czaszki 10 cech Populacja z Cedyni wykazuje najwyższe podobieństwo biologiczne do populacji ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i kultury czerniachowskiej

Pod względem częstości występowania cech odontologicznych, Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy w okresie rzymskim i w średniowieczu Skalowanie wielowymiarowe macierzy odległości biologicznych Cechy czaszki 10 cech Pod względem częstości występowania cech odontologicznych, badane populacje wykazują wysokie podobieństwo biologiczne. Populacja z Cedyni zajmuje pozycję centralną

Pod względem częstości występowania cech odontologicznych, Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy w epoce żelaza i w średniowieczu Analiza składowych głównych Cechy odontologiczne 5 cech Pod względem częstości występowania cech odontologicznych, badane populacje wykazują wysokie podobieństwo biologiczne. Populacja z Cedyni zajmuje pozycję centralną

Zróżnicowanie biologiczne ludności z epoki żelaza i okresu wczesnego średniowiecza w Europie Środkowej

Piontek J., Iwanek B., Segeda S. (2008): „Pod względem cech morfologicznych, podobnie jak w przypadku analiz genetycznych, Słowianie zachodni plasują się centralnie pośród słowiańskich grup etnicznych, zajmując miejsce pomiędzy grupami germańskimi z jednej strony, a grupami Słowian wschodnich z drugiej strony. Natomiast populacje ludności kultury wielbarskiej, ludności kultury przeworskiej i ludności kultury czerniachowskiej wykazują największe podobieństwo biologiczne do średniowiecznych populacji Słowian zachodnich.”

Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji z Europy środkowej z okresu rzymskiego i średniowiecza Dendrogram Linia obrazuje gradient geograficzny zmienności morfologicznej ze wchodu na zachód lub z zachodu w wchód W O

w późnym średniowieczu i wczesnych czasach nowożytnych Pomorze w późnym średniowieczu i wczesnych czasach nowożytnych

Pomorze Zachodnie oraz Wielkopolska i Kujawy w okresie średniowiecza i wczesnych czasach nowożytnych: podobieństwo biologiczne grup w zakresie cech metrycznych i niemetrycznych czaszki

Pomorze Zachodnie oraz Wielkopolska i Kujawy w okresie średniowiecza i wczesnych czasach nowożytnych: podobieństwo biologiczne grup w zakresie cech metrycznych i niemetrycznych czaszki

z okresu średniowiecza 24 cech niemetrycznych czaszki Porównano 11 populacji z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych pod względem 24 cech niemetrycznych czaszki

z okresu średniowiecza 10 cech metrycznych czaszki Porównano 11 populacji z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych pod względem 10 cech metrycznych czaszki (czaszki męskie)

z okresu średniowiecza 10 cech metrycznych czaszki Porównano 11 populacji z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych pod względem 10 cech metrycznych czaszki (czaszki żeńskie)

Dendrogram grupujący porównywane populacje: czaszki męskie .

Dendrogram grupujący porównywane populacje: czaszki żeńskie

Liniami zaznaczono najwyższe podobieństwa biologiczne między populacjami – czaszki męskie Kołobrzeg Góra Chełmska Elbląg Czaplinek Wronie Jaksice Aleksandrów Kuj. Słaboszewo Inowrocław Radziejów Gniezno Poznań Warszawa Lubiń I Lubiń II Czeladż Wlk. Milicz Pawłów Wrocław Wiślica Kraków

Liniami zaznaczono najwyższe podobieństwa biologiczne między populacjami – czaszki żeńskie Kołobrzeg Góra Chełmska Elbląg Czaplinek JAKSICE Aleksandrów Kuj. Słaboszewo Radziejów Gniezno Warszawa Lubiń I Lubiń II Czeladż Wlk. Milicz Pawłów Wrocław Wiślica Kraków

Wolin – Rpot 0,74 Wolin – 5,78

Dziękuję za uwagę!