ZABURZENIA W ROZWOJU PERCEPCYJNO-MOTORYCZNYM. DEFICYTY ROZWOJOWE. POJĘCIE DYSLEKSJI I DYSGRAFII. Opracowała: Monika Haligowska

ZABURZENIA FUNKCJI PERCEPCYJNO-MOTORYCZNYCH niekorzystnie wpływają na naukę czytania i pisania, a konsekwencji na zdobywanie wiedzy. Trudności w pisaniu, czytaniu oraz innych czynnościach szkolnych Halina Spionek wyjaśnia w aspekcie zaburzeń psychoruchowego rozwoju dziecka. Proponuje nazywać dysleksją oraz dysgrafią wyłącznie takie trudności w czytaniu i pisaniu, które są spowodowane deficytami w rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych, obliczanymi w stosunku do wieku dziecka, a ocenianymi również do jego ogólnego poziomu umysłowego. (Spionek, 1973)

ZABURZENIA FUNKCJI PERCEPCYJNO-MOTORYCZNYCH Objawy trudności w nauce czytania i pisania zależą od rodzaju zaburzonych funkcji: wzrokowych, słuchowych bądź kinestetyczno – ruchowych. Zakłócenia rozwoju każdej pojedynczej funkcji w odmienny sposób rzutują na naukę czytania i pisania. Podstawowe funkcje percepcyjno-motoryczne stanowią podłoże bardzo wielu procesów poznawczych i innych funkcji, dlatego trudności w nauce czytania i pisania często współwystępują z innymi trudnościami w nauce.

opóźnienie rozwoju psychomotorycznego, DEFICYTY ROZWOJOWE inaczej dysfunkcje, parcjalne lub fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego (m.in. funkcji wzroku, słuchu, mowy, ruchowo – kinestetycznych); opóźnienie rozwoju psychomotorycznego, wolniejsze tempo rozwoju określonych funkcji. Parcjalne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego obejmują większy obszar czynności, np. motoryki, rozwoju mowy. Fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego obejmują mniejszy obszar czynności, np. tylko motoryki rąk lub tylko mowy czynnej.

Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu DEFINICJA opublikowana przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona (USA) (1994r.) – cd. Trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju, ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu, dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu czynności pisania i poprawnej pisowni”. ( Bogdanowicz, 1996, s. 35 ).

DYSLEKSJA DEFINICJA opublikowana przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona (USA) (1994r.) „Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych.

Definicja DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ obowiązująca w Polsce: „to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym, u których współwystępują zaburzenia funkcji percepcyjno – motorycznych, zaangażowanych w proces nabywania tych umiejętności. Bywają one również określane jako mikrodysfunkcje czy też fragmentaryczne zaburzenia lub deficyty rozwojowe” ( H. Spionek, 1965 ).

SPECYFICZNE TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ Zakłócenia funkcji percepcyjno-motorycznych i ich integracji wywołują specyficzne trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. Dla wyróżnienia rodzaju poszczególnych trudności używa się następujących określeń w ramach szerokiego rozumienia terminu „DYSLEKSJA” (DYSLEKSJA ROZWOJOWA) DYSLEKSJA DYSORTOGRIAFIA DYSGRAFIA Zakres ww. trudności może być wąski, gdy dotyczy tylko jednej funkcji uczestniczącej w procesie czytania i pisania lub szeroki, gdy dotyczy kilku funkcji jednocześnie.

DYSLEKSJA: specyficzne trudności w nauce czytania, SPECYFICZNE TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ: DYSLEKSJA ROZWOJOWA: DYSLEKSJA: specyficzne trudności w nauce czytania, którym często towarzyszą trudności w pisaniu. DYSORTOGRAFIA: specyficzne trudności w komunikowaniu się za pomocą pisma, zwł. z opanowaniem zasad poprawnego pisania (częste błędy ortograficzne). DYSGRAFIA: trudności w opanowaniu właściwego poziomu graficznego (czytelnego, kształtnego) pisma. DYSKALKULIA: zaburzenie w nauce liczenia u dzieci w normie intelektualnej. (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000; Mihilewicz za 2001: Sillamy, 1994)

Dysleksja rozwojowa występuje u ok.10 - 15% populacji, z czego poważniejsze przypadki, to 2 - 4%. Dyskalkulia jest zjawiskiem o wiele rzadszym - dotyka od 3%- 7% ogółu. (Bogdanowicz, 2000)

nieharmonijny rozwój psychomotoryczny dziecka, Bezpośrednią przyczyną trudności o charakterze dyslektycznym jest nieharmonijny rozwój psychomotoryczny dziecka, tj. niektóre jego funkcje rozwijają się dobrze lub bardzo dobrze, a inne z wyjątkowym opóźnieniem - głównie te, które biorą udział w czytaniu i pisaniu oraz ich współdziałania.

Zaburzenia funkcji percepcyjno – ruchowych mogą dotyczyć: percepcji wzrokowej, percepcji słuchowej, funkcji językowych, motoryki ( małej i dużej) integracji ww. procesów, pamięci słuchowej, wzrokowej, ruchowej, lateralizacji, orientacji w schemacie ciała, kierunkach i przestrzeni (J. Mickiewicz, 2002 ).

termin stosowany wobec: WCZESNE ROZPOZNAWANIE MOŻLIWOŚCI WYSTĄPIENIA SPECYFICZNYCH TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ Ryzyko dysleksji termin stosowany wobec: młodszych dzieci wykazujących wybiórcze zaburzenia w rozwoju psychoruchowym, które mogą warunkować wystąpienie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu; uczniów, którzy napotykają na pierwsze, ale nasilone trudności w nauce – pomimo inteligencji w normie, dobrze funkcjonujących narządów zmysłu, właściwej opieki wychowawczej i dydaktycznej w domu i szkole; (Bogdanowicz, 2002, s.43)

Skuteczność interwencji jest zależna od tego, Skala Ryzyka Dysleksji (SDR) autorstwa M. Bogdanowicz – narzędzie przesiewowe przydatne w praktyce pedagogicznej do wczesnego rozpoznawania możliwości wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się – dysleksji rozwojowej poprzez wykrywanie jej symptomów. (Bogdanowicz, 2002, s. 96) Z pomocą specjalistów dzieci ryzyka dysleksji powinny wyrównać opóźnienia rozwojowe jeszcze przed podjęciem nauki w szkole. Skuteczność interwencji jest zależna od tego, jak szybko zidentyfikujemy problem. Dziecko ryzyka dysleksji nie musi stać się uczniem dyslektycznym.

w rodzinach których występowały podobne zaburzenia, RYZYKIEM DYSLEKSJI są obciążone dzieci: w rodzinach których występowały podobne zaburzenia, pochodzące z nieprawidłowej ciąży oraz porodu, te, które wykazują wszelkie opóźnienia rozwoju. (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)

SYMPTOMATOLOGIA RYZYKA / DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ Lista objawów wskazujących na niepokojące dysharmonie rozwoju. WIEK NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY opóźnienie w rozwoju mowy i rozwoju ruchowym: późniejsze wypowiadanie prostych i złożonych słów, zdań, słabo lub w ogóle raczkują, późno zaczynają chodzić, biegać, mają trudności z utrzymaniem równowagi, czasem stwierdza się u nich obniżony tonus mięśniowy, mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze, np. myciu rąk, ubieraniu się, jedzeniu łyżką; nie próbują same rysować,

WIEK PRZEDSZKOLNY: 3 – 5 lat mała sprawność ruchowa: słabo biega, trudności z utrzymaniem równowagi, niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych; mała sprawność ruchowa rąk: niechęć do czynności samoobsługowych, np. zapinania guzików, sznurowania butów; źle trzyma ołówek, za mocno / za słabo go naciska podczas rysowania; słaba koordynacja wzrokowo – ruchowa: trudność sprawia mu budowanie z klocków, niechętnie rysuje, nie umie narysować koła jako 3- latek, kwadratu i krzyża jako 4- latek, trójkąta jako 5- latek; opóźniony rozwój lateralizacji: brak przejawów preferencji jednej ręki;

WIEK PRZEDSZKOLNY: 3 – 5 lat zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej ; przejawy: nieporadność w rysowaniu (rysunki bogate treściowo, ale prymitywne w formie), trudności w składaniu puzzli, wykonywaniu układanek; opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, budowaniem wypowiedzi, z zapamiętywaniem nazw, wydłużony okres posługiwania się neologizmami, zniekształcanie nazw przez używanie niewłaściwych przedrostków; można u nich rozpoznać niektóre pierwotne odruchy wrodzone, które nie zanikają / nie ulegają przekształceniu; ich obecność wskazuje na niedojrzałość CUN;

KLASA „O”: 6 -7 lat obniżona sprawność ruchowa: słabo biega, skacze, trudności z uczeniem się jazy na nartach, rzucaniem/chwytaniem piłki; trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi, np. używaniem nożyczek, widelca; opóźnienie rozwoju lateralizacji: nadal jest oburęczne; opóźnienie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni – ma trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała (prawe – lewe); nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie (np. droga na prawo, drzwi na lewo); trudności z rysowaniem rombu, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych, rysowaniem szlaczków;

KLASA „O”: 6 -7 lat trudności z wyróżnianiem elementów z całości, z ich łączeniem, z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki, z odróżnianiem kształtów: podobnych (np. figur geometrycznych, liter: m – n), identycznych, ale inaczej położonych w przestrzeni (np. liter p-g-b-d); trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych wyrażających stosunki przestrzenne (nad – pod, za – przed); wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów (np. sosa lub szosza), błędy gramatyczne;

KLASA „O”: 6 -7 lat trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie; trudność z zapamiętaniem nazw, mylenie nazw zbliżonych fonetycznie; trudności z zapamiętaniem dni tygodnia, pór roku, kolejnych posiłków, szeregów cyfr; trudności w różnicowaniu głosek podobnych (np. z-s, b-p, k-g) – zaburzenia słuchu fonemowego; trudności z wydzielaniem sylab i głosek ze słów, ich syntetyzowaniem – zaburzenia analizy i syntez głoskowej i sylabowej; trudności w orientacji w czasie, np. określaniu pory roku, dnia, godziny na zegarze;

trudności w nauce czytania: czyta bardzo wolno, głoskuje, nie KLASA „O”: 6 -7 lat trudności w nauce czytania: czyta bardzo wolno, głoskuje, nie zawsze dokonuje poprawnej, wtórnej syntezy, przekręca wyrazy; nie rozumie przeczytanego tekstu; pierwsze próby pisania: częste pisanie liter i cyfr zwierciadlanie oraz odwzorowywanie wyrazów, zapisując je od strony prawej do lewej; Współwystępowanie wielu ww. symptomów u dziecka pozwala z większą pewnością przypuszczać, że mamy do czynienia z dzieckiem „ryzyka dysleksji”.

WIEK SZKOLNY: I – III klasa mała sprawność ruchowa całego ciała: trudności z nauczeniem się jeździć na 2- kołowym rowerze, wrotkach, łyżwach, nartach; obniżona sprawność ruchowa rąk: trudności w czynnościach samoobsługowych związanych z ubieraniem się, jedzeniem itp.; utrzymująca się oburęczność; trudność z odróżnianiem prawej i lewej ręki, strony, określenia położenia przedmiotów względem siebie; trudności koordynacji wzrokowo – ruchowej (oko-ręka): brzydko, niechętnie rysuje, pisze, nie mieści się w liniaturze, zagina „ośle uszy”, zbyt mocno przyciska ołówek, długopis; ręka szybko się męczy;

WIEK SZKOLNY: I – III klasa trudności z zapamiętywaniem (np. tabliczki mnożenia, wierszy), zwł. sekwencji (nazw miesięcy, liter w alfabecie); wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów, używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym; trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej: trudności z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter, o skomplikowanej strukturze (F,H,Ł,G); mylenie liter identycznych, ale inaczej położonych w przestrzeni; popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów;

WIEK SZKOLNY: I – III klasa trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania słuchowego dźwięków mowy, pamięci słuchowej i mowy: mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie (np. z-s, w-f, d-t, k-g); trudności z zapisywaniem zmiękczeń, mylenie głosek i-j, głosek nosowych ą-om, ę-en, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab; pisanie wyrazów bezsensownych; nasilone trudności podczas pisania ze słuchu (dyktanda); trudności w czytaniu: wolne tempo, prymitywna technika (głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa), błędy, powolne i słabe rozumienie tekstu;

WIEK SZKOLNY: powyżej IV klasy wolne tempo czytania, niechęć do czytania; nieprawidłowa pisownia, liczne błędy ortograficzne; trudności z zapamiętywaniem wierszy, terminów nazw, np. miesięcy, dat, danych, numerów telefonu; przekręcanie nazwisk i nazw, liczb wielocyfrowych; trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej: geografii – zła orientacja na mapie, geometrii – rysunek uproszczony, schematyczny, chemii – łańcuchy reakcji chemicznych; percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy: trudności w opanowaniu języków obcych, biologia – opanowanie terminologii, historia – zapamiętywanie nazwisk, nazw;

SYMPTOMY DYSLEKSJI W CZYTANIU wolne tempo czytania, słaba technika czytania: przedłużony etap głoskowania, znaczna liczba błędów, charakterystyczny rodzaj błędów (zależne od dysfunkcji, które są przyczyną tych trudności; m.in. zmiana liter, opuszczanie liter, zmiana brzmienia, nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów), słabe rozumienie przeczytanego tekstu (nadmierna koncentracja na technice obniża zrozumienie tekstu), niechęć do czytania, zwłaszcza głośnego, brak zróżnicowania głosek zbliżonych fonetycznie, problem z zróżnicowaniem wyrazów podobnie brzmiących,

SYMPTOMY DYSLEKSJI W CZYTANIU gubienie lub dodawanie liter, zmiana ich kolejności podczas czytania, nieprawidłowe łączenie lub rozdzielanie wyrazów, problemy z wymową bardziej złożonych i dłuższych wyrazów, pomijanie przy czytaniu fragmentów tekstu lub ponowne czytanie tego samego fragmentu, czytanie bez modulacji głosu, z zastosowaniem intonacji zdania oznajmującego, rozpoznawanie napisów po cechach przypadkowych (zgadywanie),

WCZESNE SYMPTOMY DYSGRAFII: nieprawidłowe, kurczowe trzymanie długopisu w ręce zaginanie kartek, tzw. „ośle uszy” unikanie zadań wymagających pisania lub malowania problemy z odróżnieniem wielkich od małych liter trudności w pisaniu w liniaturze problemy z narysowaniem prostej linii szybkie męczenie podczas pisania

SYMPTOMY DYSGRAFII U DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM poziom graficzny pisma jest znacznie obniżony (nieczytelne pismo) ; stan ten utrzymuje się długo, pomimo wielokrotnego przepisywania tekstu i ćwiczeń, perswazji i uwag o niestaranności; niedokładność w odtwarzaniu kształtu litery (czasem brak możliwości rozpoznania litery), litery są zdeformowane i brak im pewnych elementów; niedopełnianie kształtu litery; zmienia się położenie i kierunek liter w wyrazie, wyrazów w zdaniu, pojawia się niewłaściwe zagęszczenie liter i ich proporcji;

SYMPTOMY DYSGRAFII U DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM mylenie liter podobnych (np.: b-d, l-ł-t); nieprawidłowe połączenia liter lub jego brak; łączenie dwóch liter w jedną; pismo lustrzane; niejednolity rozmiar liter; mówienie na głos tego, co dziecko chce napisać; niewłaściwe odstępy między wyrazami, brak podziału na akapity, zmiana kierunku pochylenia wyrazów w tekście; pomijanie istotnych elementów graficznych, takich jak kropki, kreski i haczyki; niejednolite pochylenia pisma; trudności w rozplanowaniu graficznym tekstu na stronie;

SYMPTOMY DYSGRAFII U MŁODZIEŻY I DOROSŁYCH problemy z przelewaniem myśli na papier trudności ze zrozumieniem tekstu pisanego problemy z gramatyką i składnią rozdźwięk między tym, co dana osoba jest w stanie napisać, a tym, co rzeczywiście wie (przy sprawdzeniu ustnym) (Sawa, 1997; Mickiewicz, 2002; Skorek, 2007; )

Wykaz ww. objawów specyficznych trudności dzieci, u których występuje dysleksja rozwojowa pokazuje zmiany, jakie zachodzą wraz z wiekiem i kształceniem się dziecka. Uwidacznia się dynamika zmian objawów: pewne zaburzenia ustępują, np. od IV klasy często nie stwierdza się trudności w czytaniu, w pisaniu utrzymują się głównie błędy ortograficzne. Pojawiają się nowe symptomy i ich skutki, np. trudności w językach obcych. Jednoczesne występowanie wielu objawów wskazuje na zakłócenia rozwoju wielu funkcji i przyczynia się do nasilonych trudności szkolnych. (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)

DIAGNOZĘ DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ stawia się wówczas, gdy: stwierdza się prawidłowy rozwój intelektualny (IQ w normie) występują istotne opóźnienia rozwoju funkcji (słuchowo- językowych, wzrokowo-przestrzennych, ruchowych i integracji tych funkcji), stanowiących podstawę do wykształcenia się umiejętności czytania i pisania trudności w czytaniu i pisaniu objawiają się od początku nauki szkolnej

DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ jako specyficznych trudności w uczeniu się ustala się, czy trudności w nauce czytania, w opanowaniu poprawnej pisowni i poziomu graficznego pisma, występują jednocześnie, czy w izolacji o „specyficznych” trudnościach w uczeniu się czytania i pisania orzeka się, gdy są one istotne: wyznacza się tu granicę w postaci opóźnienia o 2 lata w stosunku do wieku inteligencji, wieku życia (warunek ten nie jest powszechnie akceptowany)

DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ jako specyficznych trudności w uczeniu się – cd. rozpoznanie stawia się w przypadku, gdy trudności nie wynikają z zaniedbań środowiskowych lub dydaktycznych NIE ROZPOZNAJE SIĘ DYSLEKSJI, gdy trudności w czytaniu i pisaniu są jedynie wynikiem złego funkcjonowania narządów zmysłów (niedosłuch, wada wzroku) lub skutkiem schorzeń neurologicznych (epilepsja, mózgowe porażenie dziecięce) należą do zespołu symptomów inteligencji niższej niż przeciętna, upośledzenia umysłowego są jedynie wynikiem zaniedbań środowiskowych lub dydaktycznych (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)

i Psychiatria Wieku Rozwojowego vol. 8 no 4. LITERATURA: M. Bogdanowicz (1996). O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu – odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli. Lublin Wydawnictwo Popularnonaukowe Linea. M. Bogdanowicz (1996). Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci – nowa definicja i miejsce w klasyfikacjach międzynarodowych. Psychologia Wychowawcza nr1. M. Bogdanowicz, H. Jaklewicz (2000). Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu (dysleksja rozwojowa) jako jednostka nozologiczna. Klinika Pediatryczna. Neurologia i Psychiatria Wieku Rozwojowego vol. 8 no 4. M. Bogdanowicz (2002). Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Gdańsk Harmonia. J. Mickiewicz (2002). Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii i dysgrafii w starszym wieku szkolnym. Toruń Dom Organizatora.

S. Mihilewicz (2001). Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki – dyskalkulia rozwojowa w: (red.) S. Mihilewicz. Dziecko z trudnościami w rozwoju. Kraków Impuls. B. Sawa (1997). Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa WSiP. E.M. Skorek (red.) (2007). Terapia pedagogiczna. Tom I. Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci. Kraków IMPULS. H. Spionek (1965). Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Warszawa PWN. H. Spionek (1973). Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa PWN.