WĘDRÓWKI PTAKÓW Kamila Bańkoska

Ogólne pojęcie ptaków Ptaki (Aves) – gromada stałocieplnych zwierząt z podtypu kręgowców. Jest najbardziej zróżnicowaną spośród gromad kręgowców lądowych – istnieje około 10 tys. gatunków ptaków, które zamieszkują ekosystemy na całym świecie. Ich wielkość waha się od 5 cm u koliberka hawańskiego do 2,7 m u strusia.

Czym są wędrówki? Wędrówki ptaków (migracje) – zjawisko przemieszczania się ptaków między dwoma obszarami (lęgowisko i zimowisko) spowodowane zmianami warunków atmosferycznych i co za tym idzie niedostępnością pokarmu. W klimacie tropikalnym wędrówka jest spowodowana zmianami pór: suchej i deszczowej. Poza wyjątkowymi przypadkami na zimowiskach ptaki nie przystępują do lęgów.

Wędrówki mogą mieć także charakter lokalnych, określane są wtedy jako: żerowiskowe - czyli przemieszczanie się ptaków w miejsca obfitego występowania pokarmu, pionowe (np. pomurnik w Tatrach), pogodowe (np. u jerzyków). Takie wędrówki noszą miano koczowania. Specyficznym typem wędrówki jest inwazja, występująca nieregularnie u ptaków, które są monofagami (zwierzęta, których pokarm ogranicza się do jednego gatunku rośliny czy zwierzęcia).

Dlaczego ptaki wracają? Wędrówka to dla ptaków bardzo trudne zadanie, wiele z nich w tej podróży ginie. A jednak od wieków wyruszają w tę drogę dwa razy do roku. Dlaczego? Przecież mogłyby pozostać cały rok w Afryce lub na ciepłym południu Europy. Co powoduje, że wiosną wracają nie tylko do nas, ale i dużo dalej na północ, do arktycznej tundry? Ornitolodzy rozważają różne powody. Jednym z nich jest obfitość wolnych miejsc do założenia gniazda na terenach opuszczonych przez ptaki jesienią. Droga powrotna to swego rodzaju wyścig – kto wiosną będzie pierwszy, ten zajmie najlepsze (najbezpieczniejsze, najbogatsze w pokarm) miejsce.

Walka o gniazdo

Długie i krótkie podróże Lecąc, ptaki lądowe potrafią pokonywać dystanse ok. 3000 km, a siewkowe najczęściej do 4000 km. Są też gatunki, którym wystarczy przemieszczenie się o kilkaset kilometrów np. z północy Polski na południe, gdzie różnica temperatur nie jest zbyt duża (może wynieść kilka stopni C.), ale dla tych gatunków jest to wystarczające. Tak jest z myszołowem, który wędrując np. z Norwegii znajduje cieplejsze rejony już w Polsce. Powiększa tym samym populację tego gatunku w naszym kraju. Zdarza się, że muszą szukać pożywienia nawet w północnych częściach Afryki. Co ciekawe, ptaki te są w stanie pokonać podczas przelotu ponad dziesięć tysięcy kilometrów. Myszołowy nie układają się w formacje – lecą w parach. 

Myszołów

Orientacja ptaków Zdolność ptaków do powrotu w dokładnie te same miejsca po długodystansowych wędrówkach jest znana dzięki eksperymentowi, który został przeprowadzony w latach 50. XX w. – wypuszczony w Bostonie (USA) osobnik burzyka popielatego powrócił do swojej kolonii w Skomer (Wielka Brytania) w przeciągu 13 dni, pokonując dystans 5150 km. Podczas migracji ptaki posługują się różnymi metodami orientacji. Dla gatunków migrujących dniem punktem orientacyjnym jest słońce, dla nocnych wędrowców – gwiazdy. Ptaki orientujące się za pomocą słońca rekompensują zmiany jego pozycji na niebie wewnętrznym wyczuciem czasu. Natomiast w nocnej orientacji ptaki kierują się położeniem gwiazd wokół Gwiazdy Polarnej. Dodatkowo zdolności czytania gwiazd wspierane są u niektórych gatunków przez zmysł wyczuwania geomagnetyzmu za pomocą specjalnych magnetoreceptorów.

Trasy wędrówek Na całym świecie prowadzone są znakowania za pomocą plastikowych lub metalowych obrączek co daje nam obraz jak i gdzie ptaki migrują. Dzięki nowoczesnej technice możemy śledzić na ekranach radarów trasy i czas przelotów z dokładnością do jednego metra. Ptaki wędrują na zimowiska przez Europę, wybierając jeden z dwóch kierunków: Lecą na południowy zachód wzdłuż wybrzeży Bałtyku, Morza Północnego i europejskich wybrzeży  Atlantyku, docierając do Morza Śródziemnego – w ten sposób lecą ptaki z terenu Polski. Lecą na południowy wschód, docierając do Morza Śródziemnego od strony Grecji i Turcji Ptaki, które lecą dalej do Afryki muszą przekroczyć Morze Śródziemne. Radzą sobie w różny sposób. Te, które opanowały lot szybowcowy, jak bocian biały, unikają przelotu nad morzem, ponieważ tam nie znajdą „kominów” ciepłego, wznoszącego się powietrza. Wybierają więc drogę nad wyspami lub przez cieśniny (Gibraltar na zachodzie lub Bosfor na wschodzie). Dla innych ptaków, nawet zupełnie małych, Morze Śródziemne nie stanowi dużej przeszkody. Mogą przelecieć nad nim na dużej wysokości „jednym skokiem” w ciągu kilku do kilkunastu godzin.

Szlaki kaczek, gęsi i ptaków siewkowatych

Trasy bocianów

Niebezpieczna podróż Na ptaki wędrujące przez kontynenty czeka wiele niebezpieczeństw – zła pogoda: burze albo przeciwnie – pora sucha na terenie Afryki, braki pożywienia lub atak drapieżników. Ptaki młode, które pierwszy raz ruszają w daleką drogę, mają mniej doświadczenia i mogą zabłądzić. Niebezpieczny bywa dla ptaków krajobraz zmieniony przez człowieka. Zderzenia z liniami wysokiego napięcia kończą się dla nich tragicznie. Zdarza się, że lśniącą w słońcu linię autostrady lecące ptaki mylą z taflą wody, wstęgą rzeki i próbują na niej lądować, często z tragicznym skutkiem. Jeśli człowiek nie przestanie zmieniać krajobrazu także w inny sposób – osuszać mokradeł, podmokłych łąk i dolin rzecznych, ptakom może zabraknąć miejsc, w których mogłyby spokojnie wypocząć i najeść się w przerwie w swojej podróży. Takich miejsc ważnych dla ptaków nie braknie jeszcze w Polsce. Nazywamy je ostojami. Ale najbardziej dramatyczne w skutkach są polowania na wędrujące ptaki. Co roku na obszarach Europy południowej (na Cyprze, Malcie, w Hiszpanii, południowej Francji czy w północnych Włoszech) giną miliony ptaków (skowronków, szczygłów, szpaków, drozdów i wiele innych, także dużych ptaków drapieżnych), zestrzelonych w czasie „sportowych” polowań. Przeciwko tak barbarzyńskiemu zachowaniu protestują przyrodnicy całej Europy z nadzieją, że uda się położyć temu kres.

Przygotowania do odlotu Pierwszą rzeczą jest zgromadzenie zapasów tłuszczu, czyli energii na długą drogę. Ptaki musza mieć siłę, żeby przelecieć, czasem „jednym skokiem”, nad pustynią, czy morzem. Przed rozpoczęciem wędrówki zjadają więc znacznie więcej pokarmu niż zwykle, żeby szybko utyć. Na przykład mały ptaszek, rokitniczka, tyje tak szybko, że przed odlotem waży dwa razy więcej niż w czasie wiosenno-letnim. Te przygotowania nie są dla nas zauważalne gołym okiem. Notują je natomiast ornitolodzy, którzy badają – mierzą i ważą - wędrujące ptaki. Dla zwykłego obserwatora widoczne są inne objawy „gorączki” przed odlotem. Wiele ptaków zbiera się w stada – np. zlotowiska żurawi i sejmiki bocianów białych . Jaskółki dymówki tworzą duże grupy, nawet do kilku tysięcy ptaków, i nocują razem w trzcinach na brzegu jezior i stawów. Gromady te znikają pewnego dnia niepostrzeżenie. Dawniej wierzono więc, że jaskółki nie odlatują od nas, ale zimują zagrzebane na dnie mulistych stawów. Częstym u schyłku lata widokiem są jaskółki siedzące wraz z młodymi na drutach telefonicznych. O tym kiedy nastąpi odlot tak przygotowanych ptaków, decyduje już ptasi instynkt, czyli właściwy każdemu gatunkowi „program wędrówki”.

Zimujący kos

Ze względu na prowadzony tryb życia, mający bezpośredni związek z podejmowaniem przez nie wędrówek, ptaki dzieli się na: osiadłe – ptaki, które przez cały rok przebywają w swoich terytoriach, w związku z koniecznością zdobywania pożywienia niekiedy odbywają w okresie jesienno-zimowym lokalne wędrówki, po czym powracają na swe lęgowiska (m. in. dzięcioły, większość sów, trznadla, dzwońca, srokę, kuropatwę, cietrzewia, głuszca, jarząbka). wędrowne – ptaki, które wiosną i jesienią odbywają wędrówki pomiędzy lęgowiskami a zimowiskami (m.in. skowronek, czajka, bocian biały, jaskółki, jerzyk, wilga). koczujące – ptaki, które w okresie zimowym przemieszczają się do obszarów z większą ilością pokarmu, koczując w danym miejscu do czasu wyczerpania zasobów pokarmowych, a potem lecąc dalej (m.in. jemiołuszka, sikora sosnówka).

Ze względu na charakter występowania ptaków na danym obszarze, można je podzielić następująco: lęgowe – ptaki, które przylatują na wiosnę w celu odbycia lęgów, a jesienią odlatują na zimowiska (m.in. kos, kowalik, derkacz, myszołów). przelotne – ptaki, które przez dany obszar przelatują podczas wiosennych lub jesiennych wędrówek, niekiedy zatrzymując się na krótko, by żerować (m.in. gęś białoczelna, górniczek, siewnica). zimujące – ptaki, które na dany obszar przylatują jesienią, a wiosną odlatują z powrotem na lęgowiska. Dla Polski są to np. myszołów włochaty, gęś zbożowa, jer, czeczotka. zalatujące – ptaki, które pojawiają się na danym obszarze sporadycznie (m.in. warzęcha, mewa blada, zaroślówka). przypadkowo zalatujące – należą do nich gatunki ptaków, które zalatują na dany obszar wyjątkowo i nielicznie, zagnane burzami, wiatrami lub zabłąkane. Dla Polski są to np. żuraw stepowy, nurzyk polarny, jerzyk alpejski.

Ciekawostki

Najdłuższa trasa ptasiej migracji Rybitwa popielata pokonuje co roku ok. 70 tys. kilometrów z okolic jednego bieguna, na drugi, co stanowi najdłuższą ptasią migrację. Naukowcy poznali przebieg trasy tych rekordowych wędrówek.  Zaobrączkowanym przez ornitologów ptakom przyczepiono maleńkie urządzenia, które reagowały na światło słoneczne, dzięki czemu rejestrowały długość dnia. Te informacje pozwoliły obliczyć, gdzie znajdowały się w określonym czasie zaobrączkowane rybitwy i odtworzyć cały przebieg ich wędrówek.  Rybitwy wyruszają z Grenlandii w sierpniu i wrześniu kierując się ku miejscu na północnym Atlantyku, gdzie wody pełne są planktonu i ryb. To ostatnie tak bogate łowiska na ich trasie, nim dotrą na południową półkulę. Ptaki zatrzymują się tam więc, by nabrać sił przed dalszą podróżą. Kierują się stamtąd na południe wzdłuż zachodnich wybrzeży Europy i Afryki. Następnie część przecina Atlantyk ku wybrzeżom Brazylii, część zaś podąża dalej wzdłuż Afryki. Te dwa kierunki, to nie tyle wynik odmiennych upodobań panujących wśród ptaków, co układu wiatrów wiejących na trasie przelotu.  Badania pokazały bowiem, że ptaki doskonale wykorzystują wiatry w planowaniu swych wędrówek. Widać to na przykładzie obieranej przez rybitwy trasy powrotu z półkuli południowej. Skrzydlaci wędrowcy pozornie nadkładają drogi aż o kilkaset tysięcy kilometrów kreśląc gigantyczne "S" nad Oceanem Atlantyckim. W rzeczywistości jednak korzystają z układu wiatrów na obu półkulach, tak by przelecieć pół świata z jak najmniejszym wysiłkiem.

Rybitwa popielata

Niewierne bociany Bociany w marcu wracają do swoich gniazd w Polsce. Nie czekają jednak na powrót dawnego partnera. Jeśli ten zjawi się zbyt późno, w gnieździe może już nie być dla niego miejsca. Jak wyjaśnia ornitolog, co roku bociany przylatują do Polski mniej więcej o tej samej porze - w drugiej połowie marca. Ciepłe kraje ptaki te opuszczają, kiedy odpowiednio zmieni się tam długość dnia. Jednak główny wpływ na to, kiedy do Polski dotrą, mają warunki atmosferyczne na trasie przelotu. Jeśli zatrzyma je po drodze zła pogoda, ich powrót się opóźnia.  Bociany po przybyciu na swoje stare terytoria, muszą sprawdzić, czy wciąż są tam warunki do żerowania i czy ich gniazda nie są zajęte. Zaczynają też szukać swoich partnerów, bo ptaki te nie zawsze wracają do Polski parami. Bociany przywiązują się do swoich partnerów, ale bardzo często zimują w różnych miejscach. Jeżeli przylot któregoś z partnerów się opóźnia, to zdarza się, że szybszy osobnik nie czeka długo i sprowadza do gniazda nowego partnera. Bociany są parą, kiedy wspólnie wychowują potomstwo i przynoszą im pokarm. Ale kiedy pisklęta zaczynają być samodzielnie, partnerzy przestają się sobą interesować.

Bibliografia: www.wikipedia.pl, www.otopjunior.org.pl, www.odkrywcy.pl ~Koniec~ Bibliografia: www.wikipedia.pl, www.otopjunior.org.pl, www.odkrywcy.pl