Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Struktura społeczna – ubóstwo i płeć w społeczeństwie. (WDS 2016/2017 nr 10)

Struktura społeczna (klasowa) (powtórzenie) klasy we współczesnym społeczeństwie polskim (jedno z ujęć): klasa niższa niższa (zagrożona), klasa niższa (graniczna), klasa średnia niższa (stabilna), klasa średnia wyższa (aspirująca), klasa wyższa niższa (uprzywilejowana), klasa wyższa wyższa (elita); podklasa, robotnicy niewykwalifikowani, robotnicy wykwalifikowani, pracownicy handlu i usług, klasa urzędnicza, specjaliści, wyższa klasa średnia, elita. „reguła (efekt) św. Mateusza”. dlaczego prognoza Marksa dotycząca klas społecznych zawiodła?: postępujący wzrost stopy życiowej, powstawanie klasy średniej, bieda nie wyzwala postaw rewolucyjnych, „indywidualizm” postaw robotników, a nie ich „klasowość”. społeczeństwa współczesne jako „społeczeństwa klasy średniej” ze względu na dominację liczebną i kulturową tej klasy – jej rola: wyższość kulturowa (symbolizuje ona sukces i powodzenie życiowe); społeczny „zawór” bezpieczeństwa, stabilizuje gospodarkę (poprzez swoją konsumpcję) i system polityczny. ruchliwość społeczna (otwarcia „struktury” i reguła „merytokratyzmu”).

Czy „klasy” społeczne tracą obecnie na znaczeniu? czy „śmierć” klas społecznych?: przemiany („odejście”?) klasy robotniczej i chłopskiej; przemiany własności (własność coraz bardzo się „różnicuje”); zmiany charakteru pracy (non-standard job forms): brak pewności zatrudnienia, praca w „projektach”, konieczność zmian kwalifikacji zawodowej, wzrost znaczenia sektora usług; wpływ stylu życia i wzorów konsumpcji (rynek konsumpcji przejmuje „klasową” rolę tradycyjnego rynku dóbr produkcyjnych); zachowania polityczne (pochodzenie klasowe nie wyznacza jednoznacznie poparcia na rzecz „swoich klasowych” partii politycznych); pojawienie się „nowych” osi i lojalności społecznych, konkurujących z klasowymi (rasa i przynależność etniczna, płeć i wiek, region); wpływ państwa opiekuńczego – obecnie główny „konflikt klasowy” rozgrywa się między „pracującymi” i płacącymi podatki a żyjącymi z zasiłków.

„Nowe” klasy w społeczeństwach (po) nowoczesnych „technokracja”, „nowa” klasa średnia („nowi mieszczanie”- kultura posiadania i używania), „nowa klasa robotnicza”, underclass („podklasa”); „klasa kreatywna” – Richard Florida (amerykański ekonomista, Toronto): 30% siły roboczej USA - „superaktywny rdzeń”, twórczy specjaliści i bohema, główny motor postępu gospodarczego – „szuka i tworzy nowe formy”; rola „miejsca” (regionu i miast, „kreatywne miasta” - Krzemowa Dolina, bostońska droga 128, Bangalore, Dublin…) - znaczenie „3T”– talentu, tolerancji i technologii; styl życia- niezależność, indywidualizm, merytokratyzm i różnorodność („kultura ulicy”); krytyka – klasa kreatywna jako klasa posiadająca, segregacja społeczna. „prekariat” - Guy Standing (brytyjski ekonomista): prekariat (precarious/ang. „niepewny” i proletariat) – kategoria pozbawiona gwarancji zatrudnienia, zatrudniona – elastyczne formy zatrudnienia (niestabilność pracy, brak gwarancji świadczeń społecznych, utrata praw politycznych), brak tożsamości zawodowej, obejmuje części poszczególnych grup zawodowych; styl życia (strach, „chroniczne zagrożenia związane z balansowaniem na krawędzi”); przykład – „śmieciówki”, Partia Razem („samotni w kapitalizmie”).

Ubóstwo i „kultura ubóstwa” przykłady pierwszych badań socjologicznych nad bezrobociem i ubóstwem: Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld, Hans Zeisel, Bezrobotni Marienthalu (Leipzig 1933 - Warszawa 2007) - konsekwencje psychologiczne bezrobocia; Pamiętniki bezrobotnych, Warszawa 1933. Oscar Lewis, Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny meksykańskiej (PIW, Warszawa 1964 i nowsze): koncepcja „kultury ubóstwa” jako „wzorca życia” (sposobu życia i socjalizacji dzieci) przekazywanego z pokolenia na pokolenie: dominującą formą związków są konkubinaty lub związki matriarchalne; rodzina jest „labilna”, brak okresu dzieciństwa (jako etapu chronionego) w wychowaniu dzieci (szkoła nie jest tu instytucja ważną); zamieszkiwanie określonych miejsc, poczucie zepchnięcia na margines, bezradność, uzależnienie, widzeniem siebie jako kogoś gorszego od innych; brak umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm oraz tolerancja dla patologii; bieda (i kultura ubóstwa) jest dziedziczona.

Ubóstwo jako zjawisko społeczne i kulturowe sytuacja silnej „deprywacji” potrzeb, niemożności ich zaspokojenia ze względu na małe dochody, upośledzenie w dostępie do wiedzy i korzystania z uprawnień politycznych, mały stopień bezpieczeństwa egzystencjalnego, zły stan zdrowia; ewolucja postrzega ubóstwa: od „wąskiego” (ekonomicznego) zjawiska do „szerokiego” zjawiska społecznego; Georg Simmel - ktoś staje się biedny w sensie społecznym dopiero wtedy, gdy udziela mu się pomocy. Bieda to nie wynik niedostatku, lecz wynik otrzymywania wsparcia lub zgodne z normami społecznymi uprawnienie do otrzymywania wsparcia. „ubóstwo” w historii (ewolucja znaczenia terminu), „nowa” i „stara” bieda, bieda i ubóstwo jako „koszt transformacji”; bieda „zawiniona” i „niezawiniona” („obwinianie systemu”, przyczyny ubóstwa leżą w czynnikach zewnętrznych wobec jednostki i „obwinianie ofiary”, przyczyny ubóstwa kryją się w cechach jednostek); jest nie tylko problemem „krajowym”, ale i kwestią o zasięgu globalnym.

Miary ubóstwa ubóstwo absolutne (bezwzględne) – „krańcowa bieda’” czyli „minimum egzystencji” – elementarne warunki, jakie muszą być spełnione, aby jednostka mogła przetrwać fizycznie i zachować zdrowie. „minimum socjalne”: jest to linia minimum egzystencji uwzględniająca także potrzeby społeczne (granica sfery niedostatku i zagrożenia ubóstwem). ubóstwo ustawowe (urzędowe, oficjalne): poziom dochodu, który uprawnia do korzystania z pomocy społecznej. ubóstwo relatywne (względne): uwzględnia specyfikę danego społeczeństwa, potrzeby i właściwe mu sposoby ich zaspokajania. ubóstwo „subiektywne”: opinie ludzi na temat ich poziomu życia i dochodów.

Wymiary społeczne ubóstwa głębokość – stopień, w jakim „biedni są biedni”?: stopniowalność biedy - niedostatek, ubóstwo, bieda, nędza itp. czasowy (temporalny) – czas pozostawania w ubóstwie - czy ubóstwo jest sytuacją przejściową, czy też trwałą i przekazywaną generacyjnie? inne wymiary (płaszczyzny) ubóstwa („bieda biedzie nierówna”): ze względu na wiek („juwenilizacja” ubóstwa); ze względu na płeć (feminizacja ubóstwa); miasto – wieś i przestrzenny (regionalny); pracę (związek z bezrobociem): skutki psychiczne (depresja, zbędność i zagubienie), izolacja towarzyska, „wychodzenie z pracy”, przemoc w rodzinie, adaptacja do bezrobocia, czyli „wchodzenie” w spiralę przestępstw i marginalizacji; „pracujący biedni” .

„Nowe” pojęcia związane z ubóstwem wskazują one na aktywną rolę społeczeństwa (państwa), które nie zapewnienia jednostkom i grupom pełnego uczestnictwa w życiu społecznym: underclass („podklasa”): znajduje się u samego dołu hierarchii społecznej lub poza nią, charakteryzuje się odrębnością kulturową, która jest związana często z patologią społeczną (urodzenia pozamałżeńskie, nieletnie macierzyństwo, przestępczość itp.), wykazuje tendencję do dziedziczenia jej pozycji i separacji przestrzennej; marginalność i marginalizacja: wyłączenie z jakiegoś ważnego obszaru społecznego z powodów społecznych (nacisk na procesualność zjawiska); wykluczenie społeczne (ekskluzja): brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa i korzystania z podstawowych zasobów społecznych, dostępnych dla wszystkich (wykluczenie ekonomiczne, polityczne i społeczne).

Marginalizacja i wykluczenie społeczne - język „margines społeczny” (Słownik Języka Polskiego): nieliczna i mało znacząca warstwa społeczna, składająca się z jednostek prowadzących pasożytniczy tryb życia, wykolejonych, naruszających przepisy prawa i normy współżycia społecznego, „męty społeczne”; „ludzie luźni” (od co najmniej w XV wieku), a także: „swawolni”, „wagabundzi”, „hultaje”, „włóczędzy”, „wałęsi” „wagusi”, „bandosi” (sezonowy robotnik rolny); „ludzie zbędni” (Stefan Czarnowski); „deklasacja” i „zdeklasowani” (czyli obniżanie statusu w społeczeństwie); „peryferyzacja”, „gettoizacja”, „gettyzacja”, „enklawy biedy”, „fawelizacja”; „segregacja społeczna” („separacja”); upośledzenie społeczne (upośledzenie społeczne to stan współwystępowania biedy i ekskluzji); stygmatyzacja, piętnowanie, naznaczanie.

Państwo opiekuńcze (dobrobytu, bezpieczeństwa socjalnego, państwo socjalne, welfare state, etat-providence) państwo „opiekuńcze” w Europie – historia i pojęcie (termin „młody”) - ma ono zapewnić bezpieczeństwo socjalne przez skuteczne prawodawstwo i pomoc społeczną ; cele państwa „opiekuńczego”: zapewnienie minimum poziomu życia wszystkim obywatelom (minimalny dochód, mieszkanie, ochrona zdrowia, wykształcenie); równe traktowanie wszystkich obywateli; prawo do świadczeń socjalnych (możliwość dochodzenia sądowego); wyrównywanie (a nie usuwanie) skutków gospodarki rynkowej. ewolucja „państwa opiekuńczego”: tworzenie powojennego, nowoczesnego „państwo opiekuńczego” (znaczenie Wlk. Brytanii i Szwecji, Niemiec oraz państw socjalistycznych); od końca lat 70. XX wieku dyskusja nad modelem tego państwa (motywy finansowe, kryzys świadczeń, krytyka polityczna).

Płeć (kobiety) jako przedmiot zainteresowań nauk społecznych „niewidoczność” kwestii płci (pozycji kobiet) we wczesnej refleksji socjologicznej – dlaczego?: wynikało to z genezy socjologii – z makro-społecznej i „scjentystycznej” perspektywy; z dominującej tradycji kulturowej (obyczajowości) wpływającej na naukę; ścisłego podziału życia społecznego na: gospodarstwo domowe (sferę kobiecą) a sferę publiczną (męską). kobiety jako przedmiot badań społecznych (Gender/Women Studies) – teorie nierówności płci): zmiany społeczno-demograficzne (kobiety są bardziej wykształcone niż kilka dekad temu), obowiązujący ideał to społeczeństwo „pozycji osiąganych” (wyzwanie - zjawisko „szklanego sufitu”, „lepkiej podłogi”, „szklanych ruchomych schodów”, „aksamitnego getta”) ; kobiety stały się ważną siłą polityczną i elektoratem wyborczym; upowszechnienie ideologii praw człowieka; nastąpiła zmiana uprawiania socjologii (socjologia płci).

Różnice ze względu na płeć w sferze (teorie „nierówności płci”) położenia ekonomicznego i pracy (zatrudnienia): wybór zawodu a tradycja kulturowa („naturalne” zawody dla kobiet i mężczyzn), dyskryminacja na rynku pracy (płace, niepełne zatrudnianie itp.) - dlaczego?; tradycja kulturowa (dom i wychowanie dzieci), stereotypy dotyczące płci – rozwiązanie „work-life balance”; paradoks „zadowolonego niewolnika” (okresowe „wychodzenie” z rynku pracy i powrót w związku z wychowywaniem potomstwa), konsekwencje – niższe emerytury i bariery awansu. władzy i polityki (funkcje kierownicze, czynne i bierne prawa wyborcze, udział kobiet w polityce), nacisk na zmiany prawne (zasada „parytetu”); obyczaju i reprezentacji (przekaz szkolny, kultura popularna i humor, problemy „reprezentacji” - kobiety i mężczyźni, sylwetka ciała, najbardziej popularne typy przedstawicieli danej płci, symboliczne traktowanie „męskości” i „kobiecości”).

Niepokojące statystyki – raport MPiPS „Więcej równości, więcej korzyści w gospodarce" (2013 r.) Kobiety w Polsce stanowią 52% ogółu społeczeństwa i ponad 50% ludności w wieku produkcyjnym. Jednocześnie są lepiej wykształcone niż Polacy – ponad 94% młodych kobiet ma co najmniej średnie wykształcenie, a 76,8% pracujących kobiet ma średnie i wyższe wykształcenie (porównując do pracujących mężczyzn - 59,8%), co stawia je w ścisłej czołówce Europy. Niestety, sytuacja kobiet na rynku pracy jest gorsza od sytuacji wielu mężczyzn. W 2013 roku wskaźnik zatrudnienia dla Polek w wieku 15-64 był o 13 punktów procentowych niższy niż taki sam wskaźnik dotyczący mężczyzn (53,4% do 66,6%). Jak wskazują dane Komisji Europejskiej, udział kobiet w radach nadzorczych największych firm w Polsce wynosi zaledwie 10,3% (średnia UE to 16,6%). Natomiast według analizy tematycznej przeprowadzonej przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu, co czwarta duża firma w Polsce (26,3%, średnia dla UE stanowi 29,1%) ma wyłącznie męski skład zarządu, zaś w ponad połowie z nich jest tylko jedna kobieta (52,6%, średnia dla UE 31,6%).

Feminizm (od łac. femina - kobieta) jako ruch społeczny feminizm jako dostrzeganie dyskryminacji (upośledzenia, strukturalnego podporządkowania kobiet/patriarchat itp.) kobiet w życiu społecznym i dążenie do jego likwidacji (refleksja, ideologia, ruch społeczny); feminizm I fali („dawna fala”, do połowy XX wieku): koncentracja na reformie prawa rodzinnego i wyborczego, poprawie warunków życia kobiet („sufrażystki” – „suffragium” – głos w wyborach). feminizm II fali („nowa fala”) – egalitaryzm oparty na pojmowaniu „ucisku”, który jest efektem podziałów płciowych (nacisk na sferę obyczajów): dążenie do równouprawnienia w polityce, pracy, rodzinie itp. i podwyższenie pozycji kobiet oraz matek w społeczeństwie (studia akademickie). feminizm III fali („post-feminizm”, od lat 90-tych XX wieku): walka z przemocą indywidualną i strukturalną wobec kobiet, „kobiecością” w języku, różnorodność sytuacji kobiet, silna obecność akademicka; liberalizacja dopuszczalności aborcji oraz równe traktowanie związków hetero- i homo-seksualnych.

Nowe pojęcia i koncepcje w ramach feminizmu społeczne tworzenie płci (sex, gender i gender identity) - płeć jako struktura złożona obejmująca element biologiczny, społeczny i osobowościowy: płeć biologiczna i gender (płeć kulturowa), „seksizm”; „gender” (WHO) to stworzone przez społeczeństwo role, zachowania, aktywności i atrybuty, jakie uznaje ono odpowiednie dla mężczyzn i kobiet; płeć jako fundamentalna oś organizacji społecznej: określanie siebie jako K i M jako podstawowy wymiarem tożsamości jednostki, „plastyczność” płci w zakresie kulturowych wymiarów konstruowania tożsamości płciowej, kultura i język odgrywają zasadniczą rolę w sposobach pojmowania płci biologicznej i kulturowej. studia queer (queer sociology –„społeczna teoria odmienności/różnicy”): „queer” – symbol emancypacji osób homoseksualnych obojga płci, studia nad odmiennością płciową (seksualną), związane z krytyczną analizą kategorii tożsamościowych odnoszących się do ludzkiej seksualności. wojny kulturowe

Feminizm jako ideologia i „nowy ruch społeczny” publiczne znaczenie feminizmu: trwałe zmiany (narodzenie się nowej świadomości i podmiotowości kobiet), których nie zmieni „konserwatyzm” - wiek XXI jako wiek kobiet. rozwój regulacji prawnych w tym zakresie: większa widoczność spraw kobiet, ustawy o równym traktowaniu, system parytetów w polityce, zmiany w zachowaniach obyczajowych, tworzenie wiedzy i kierunków akademickich itp. ogromne zróżnicowanie feminizmu (ruchów kobiecych): liberalny, chrześcijański, socjalistyczny, radykalny, „czarny” itp. główne wyzwania (dylematy) feminizmu (ruchów kobiecych): emancypacja kobiet w męskim świecie, czy też całkowita emancypacja świata kobiet („kobiety przeciw mężczyznom”)?; poszukiwanie wspólnej tożsamości: co powinno łączyć ruch kobiecy? feminizm jako przykład „nowego ruchu społecznego” (NRS).

Nowe ruchy społeczne (NRS) określenie ruchów społecznych powstałych w latach 60. na fali kontestacji młodzieżowej (rok „1968”) – ekologiczne, feministyczne, antynuklearne, „HR”, mniejszości obyczajowych itp.; stanowią one „nową formułę polityki”: koncentrują się na głównie „swoich” specyficznych obszarach i nie dążą do „wszech-obejmujących” projektów zmiany społecznej; przybierają zróżnicowane formy organizacyjne; są świadectwem przejścia do „refleksyjnej nowoczesności” (Anthony Giddnes), w której „polityka emancypacji” jest zastępowana „polityką życia” (kwestie gospodarcze zostały rozwiązane, a w ich miejsce pojawiły się problemy tożsamości jednostek, stylu życia, seksualności itp.). krytyka: koncentracja na niszowych problemach (ruch „jednej sprawy”), maskowanie realnych konfliktów poprzez koncentracje na sporach o kulturę (o tożsamość), niezdolność do tworzenia sojuszy, polityka lobbingu; ruchy miejskie (polityka skali, demokracja miejska).

Podsumowanie czy „klasy” tracą obecnie na znaczeniu społecznym? ubóstwo oraz jej miary i „wymiary” społeczne; nowe pojęcia: „podklasa”, marginalizacja i wykluczenie społeczne; państwo opiekuńcze (założenia i obecny „kryzys”; „kwestia” kobieca w socjologii; feminizm jako ideologia i przykład ruchu społecznego; nowe pojęcia i koncepcje w ramach feminizmu – „gender” i studia queer; nowe ruchy społeczne (NRS).

Literatura (zalecana, warta?) na temat „płci” i NRS Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XV. Różnice płci jako różnice społeczne); a także: Harriet Bradley, Płeć, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008 (r. 1. Co kryje się pod nazwą? Znaczenie i sposoby użycia kategorii płci, s. 26-39; r. 3. Płeć i ponowoczesność, s. 77-98). „Nowe ruchy społeczne” seminarium Zespołu Analizy Ruchów Społecznych, Collegium Civitas, Centrum Badań Społeczności i Polityk Lokalnych i Decydujmy razem (seminarium „Nowe ruchy społeczne” jest otwarte dla socjologów i antropologów, studentów, działaczy ruchów społecznych, organizacji pozarządowych, a także publicystów).