Opracowała: Monika Haligowska DYSLEKSJA ROZWOJOWA Opracowała: Monika Haligowska

Definicja dysleksji opublikowana przez Towarzystwo Dysleksji im Definicja dysleksji opublikowana przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona (USA) (1994r.) „Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych.

Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu Trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju, ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu, dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu czynności pisania i poprawnej pisowni”. ( Bogdanowicz, 1996, s. 35)

Definicja DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ obowiązująca w Polsce: „to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym, u których współwystępują zaburzenia funkcji percepcyjno – motorycznych, zaangażowanych w proces nabywania tych umiejętności. Bywają one również określane jako mikrodysfunkcje czy też fragmentaryczne zaburzenia lub deficyty rozwojowe.” (H. Spionek, 1965)

SPECYFICZNE TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ Zakłócenia funkcji percepcyjno-motorycznych i ich integracji wywołują specyficzne trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. Dla wyróżnienia rodzaju poszczególnych trudności używa się następujących określeń w ramach szerokiego rozumienia terminu „DYSLEKSJA” (DYSLEKSJA ROZWOJOWA) DYSLEKSJA DYSORTOGRIAFIA DYSGRAFIA Zakres ww. trudności może być wąski, gdy dotyczy tylko jednej funkcji uczestniczącej w procesie czytania i pisania lub szeroki, gdy dotyczy kilku funkcji jednocześnie.

(Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000; Mihilewicz za 2001: Sillamy, 1994) DYSLEKSJA ROZWOJOWA: DYSLEKSJA: specyficzne trudności w nauce czytania, którym często towarzyszą trudności w pisaniu. DYSORTOGRAFIA: specyficzne trudności w komunikowaniu się za pomocą pisma, zwł. z opanowaniem zasad poprawnego pisania (częste błędy ortograficzne). DYSGRAFIA: trudności w opanowaniu właściwego poziomu graficznego (czytelnego, kształtnego) pisma. DYSKALKULIA: zaburzenie w nauce liczenia u dzieci w normie intelektualnej. (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000; Mihilewicz za 2001: Sillamy, 1994)

Dysleksja rozwojowa występuje u ok.10 - 15% populacji, z czego poważniejsze przypadki, to 2 - 4%. Dyskalkulia jest zjawiskiem o wiele rzadszym - dotyka od 3%- 7% ogółu. (Bogdanowicz, 2000)

Bezpośrednią przyczyną trudności o charakterze dyslektycznym jest PRZYCZYNY DYSLEKSJI Bezpośrednią przyczyną trudności o charakterze dyslektycznym jest nieharmonijny rozwój psychomotoryczny dziecka, tj. niektóre jego funkcje rozwijają się dobrze lub bardzo dobrze, a inne z wyjątkowym opóźnieniem - głównie te, które biorą udział w czytaniu i pisaniu oraz ich współdziałaniu.

w centralnym układzie nerwowym i nieprawidłowym jego funkcjonowaniem, Dysleksja rozwojowa ma podłoże konstytucjonalne, tj. uwarunkowana jest strukturalnymi zmianami w centralnym układzie nerwowym i nieprawidłowym jego funkcjonowaniem, co przyczynia się do powstania dysharmonii rozwojowych będących bezpośrednią przyczyną specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu.

POLIETIOLOGICZNE UWARUNKOWANIA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ: zmiany strukturalne, tj. niedokształcenia kory mózgowej w okolicach związanych z mową, czytaniem, pisaniem powstałe w okresie prenatalnym lub związane z mikrouszkodzeniami w okresie porodu i tuż po urodzeniu; Czynniki patogenne odpowiedzialne za powstawanie zmian strukturalnych: - geny zlokalizowane w chromosomach 1,6, 15, niedotlenienie mózgu, anomalie chromosomalne, nadprodukcja testosteronu w okresie prenatalnym.

ale też funkcji językowych. W latach 90 – tych XX w. Fawcett, Nicolson, Berry, Dean (1997) wykazali zmiany strukturalne i czynnościowe móżdżku oraz ich związki z zaburzeniami rozwoju nie tylko motoryki, ale też funkcji językowych. (za: Bogdanowicz, Jaklewicz 2000)

DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ Stawia się ją wtedy, gdy: stwierdza się prawidłowy rozwój intelektualny (IQ w normie) występują istotne opóźnienia rozwoju funkcji (słuchowo-językowych, wzrokowo-przestrzennych, ruchowych i integracji tych funkcji), stanowiących podstawę do wykształcenia się umiejętności czytania i pisania trudności w czytaniu i pisaniu objawiają się od początku nauki szkolnej

DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ jako specyficznych trudności w uczeniu się ustala się, czy trudności w nauce czytania, w opanowaniu poprawnej pisowni i poziomu graficznego pisma, występują jednocześnie, czy w izolacji o „specyficznych” trudnościach w uczeniu się czytania i pisania orzeka się, gdy są one istotne: wyznacza się tu granicę w postaci opóźnienia o 2 lata w stosunku do wieku inteligencji, wieku życia (warunek ten nie jest powszechnie akceptowany) rozpoznanie stawia się w przypadku, gdy trudności nie wynikają z zaniedbań środowiskowych lub dydaktycznych

NIE ROZPOZNAJE SIĘ DYSLEKSJI, gdy trudności w czytaniu i pisaniu są jedynie wynikiem złego funkcjonowania narządów zmysłów (niedosłuch, wada wzroku) lub skutkiem schorzeń neurologicznych (epilepsja, mózgowe porażenie dziecięce) należą do zespołu symptomów inteligencji niższej niż przeciętna, upośledzenia umysłowego są jedynie wynikiem zaniedbań środowiskowych lub dydaktycznych (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)

MITY I KONTROWERSJE DOTYCZĄCE WCZESNEJ DIAGNOZY DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ: Dysleksję rozwojową można zdiagnozować dopiero z końcem szkoły podstawowej: w klasach V-VI (wcześniej możliwe jest tylko postawienie diagnozy ryzyka dysleksji). Rozpoznawanie dysleksji rozwojowej wcześniej niż w klasach V i VI jest szkodliwe, ponieważ usprawiedliwia niepowodzenia w nauce i popełniane błędy, i tym samym zniechęca dorosłych oraz zwalnia ich z obowiązku pracy z dzieckiem. 3. Inteligentne dziecko zawsze poradzi sobie w szkole.

Rozpoznawanie ryzyka dysleksji w klasie 0 i I jest szkodliwe, ponieważ staje się przyczyną etykietowania, stygmatyzowania, piętnowania i naznaczania, a tym samym wykluczania, defaworyzowania i marginalizacji w klasie. Z ryzyka dysleksji „wyrasta się”, bo jego objawy cofają się samoistnie. Opóźnienia rozwoju mowy u chłopców nie należy traktować jako symptomu ryzyka dysleksji, ponieważ jest typowym zjawiskiem rozwojowym.

Nie ma potrzeby powtarzania przez dziecko zerówki, bo ono w swoim czasie „dojrzeje” do szkoły, gdy samoistnie wyrówna opóźnienia rozwojowe. 8. Wystarczy powtórzyć zerówkę, aby dziecko „dorosło” do szkoły. Badania przesiewowe są mało diagnostyczne, a więc niepotrzebne. Uczeń zerówki musi „awansować” do pierwszej klasy, bo inaczej załamie się psychicznie.

Krytyczne okresy w programie diagnozowania dysleksji rozwojowej: pierwszy rok nauki szkolnej Nieharmonijny rozwój oraz opóźnienia rozwoju funkcji ważnych dla opanowania umiejętności czytania i pisania w okresie poniemowlęcym i przedszkolnym to sygnał do diagnozy ryzyka dysleksji przy użyciu Skali Ryzyka Dysleksji – w połowie roku, i oceny czytania z końcem roku szkolnego pierwszej klasy. 2) po dwóch latach nauki szkolnej Jeśli dziecko ma zapewnioną właściwą opiekę rodzicielską i dydaktyczną, dobrze rozwija się umysłowo, a nasilone trudności w nauce czytania i pisania, pomimo dodatkowych zajęć prowadzonych w pierwszych dwóch latach nauki szkolnej, nie ustępują, w takich przypadkach uczeń powinien w klasie II zostać poddany wstępnym badaniom diagnostycznym.

Krytyczne okresy w programie diagnozowania dysleksji rozwojowej: Jeśli objęcie dziecka oddziaływaniami z zakresu terapii pedagogicznej w tym okresie nie przyniesie oczekiwanej poprawy do końca okresu nauczania elementarnego, jest to sygnał, że uczeń powinien w klasie III zostać poddany pogłębionym badaniom diagnostycznym w celu postawienia ostatecznej diagnozy dysleksji rozwojowej.

MODEL ROZPOZNAWANIA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ ETAPY: Diagnoza gotowości szkolnej dzieci w wieku 5 – 6 lat (badanie przesiewowe) – profilaktyka niepowodzeń szkolnych. Diagnoza ryzyka dysleksji. Wiek: 7 – 8 lat: ujawnienie symptomów ryzyka dysleksji i nasilonych trudności w uczeniu się czytania. W sytuacji wystąpienia objawów umiarkowanego lub wysokiego ryzyka dysleksji i nasilonych trudności w czytaniu, a przy tym słabych efektów pomocy udzielonej ze strony nauczyciela i rodziców konieczne jest w wieku 8 – 9 lat wstępne badanie diagnostyczne .

Diagnoza dysleksji rozwojowej. Formułowana na przełomie okresu kształcenia zintegrowanego i przedmiotowego (klasa III – IV), jeżeli pomoc do tych czas udzielona dziecku w domu oraz specjalistyczna terapia w szkole nie przyniosły zdecydowanej poprawy, czyli nie spowodowały złagodzenia lub ustąpienia trudności w czytaniu i pisaniu. (Bogdanowicz, 2008)

DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ Wstępna część badania Metody kliniczne: wywiad z obojgiem rodziców, obserwacja (skale obserwacji, np. Skala Ryzyka Dysleksji M. Bogdanowicz), analiza dokumentów (świadectwa szkolne, dokumenty medyczne, wypisy ze szpitala, wyniki badań EEG, TK, rezonansu, opinie nauczycieli, opinie z poprzednich badań psychologiczno - pedagogicznych), analiza wytworów dziecka (rysunki, prace plastyczne, modele przestrzenne, zeszyty)

DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ 2) Badanie rozwoju intelektualnego Metody eksperymentalne: testy, próby eksperymentalne, kwestionariusze ocena poziomu ilorazu inteligencji ocena poziomu rozwoju myślenia ocena rozwoju mowy (ekspresja słowna, artykulacja) ocena procesów orientacyjno – poznawczych ocena danych ilościowych i w profilu w psychogramie ocena danych jakościowych – symptomów specyficznych dla dysleksji

DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ Ocena rozwoju intelektualnego Specyficzny profil dla dysleksji w WAIS – R podtesty gorzej wykonane przez dzieci: A (arytmetyka) C (kodowanie) I (wiadomości) D (powtarzanie cyfr) Zaburzenia funkcji wzrokowo – ruchowych i wzrokowo – przestrzennych.

A: arytmetyka: - problemy z tabliczką mnożenia problem z zapamiętywaniem danych ilościowych podanych słownie C: kodowanie: trudności z koordynacją wzrokowo – ruchową obniżona pamięć wzrokowo – ruchowa - zwolnione tempo uczenia się wzr.-ruch. obniżony poziom graficzny znaków / znaki obrócone o 180 stopni

I: wiadomości: trudności z przypomnieniem sobie nazw, nazwisk znacznie obniżona gotowość pamięci problemy z zapamiętywaniem sekwencji nazw D: powtarzanie cyfr: problem z powtarzaniem wspak problem z pamięcią operacyjną (odwrócenie porządku cyfr) trudności z koncentracją uwagi

BADANIE FUNKCJI LEŻĄCYCH U PODSTAW DYSLEKSJI badanie funkcji wzrokowych badanie funkcji słuchowo – językowych ocena funkcji ruchowych ocena lateralizacji ocena orientacji w schemacie ciała i przestrzeni f) ocena poziomu rozwoju integracji percepcyjno – motorycznej (koordynacja wzrokowo – ruchowa)

OCENA CZYTANIA I PISANIA (badanie pedagogiczne) czytanie: głośne/ciche (tempo, technika, po - -ziom rozumienia, specyficzne błędy) pisanie: tempo, poprawność pisowni, specyficzne błędy poziom graficzny pisma

OCENA POSTĘPÓW ORAZ SPECYFICZNYCH TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ INNYCH PRZEDMIOTÓW SZKOLNYCH Języki obce Historia Geografia Chemia Arytmetyka (matematyka) Technika Muzyka Plastyka (rysunek) W – F Język polski

OCENA ZACHOWANIA DZIECKA W SYTUACJI ZADANIOWEJ (PODCZAS BADANIA) Warunki badania, charakter zadania. nawiązanie z dzieckiem kontaktu nastrój, stan emocjonalny dziecka w chwili badania stopień zainteresowania zadaniem, chęć do współpracy (motywacja, zaangażowanie) 2. Charakterystyka poznawczego funkcjonowania dziecka: uwaga: siła i zakres ciekawość poznawcza cechy procesu myślenia: tempo myślenia, samodzielność, oryginalność, produktywność, krytycyzm myślenia, giętkość, czy sprawdza się, poprawia

OCENA ZACHOWANIA DZIECKA W SYTUACJI ZADANIOWEJ (PODCZAS BADANIA) 3. Charakterystyka zachowania dziecka: dojrzałość społeczna, emocjonalna napęd psychoruchowy (aktywność/ bierność) i jego zaburzenia (zahamowanie psychoruchowe / ADHD) 4. Ocena funkcjonowania poznawczego: poziom rozwoju funkcji intelektualnych, procesów orientacyjno – poznawczych (uwaga, pamięć, percepcja, mowa) dane ilościowe: specyficzny profil dla dysleksji w psychogramie (ACiD) - dane jakościowe: specyficzne symptomy

WNIOSKI Z BADANIA „rozpoznanie” ryzyka dysleksji (nawet w 2 r.ż.) lub specyficznych trudności uczenia się czytania i pisania (dysleksja rozwojowa – od II klasy) stosowanie opisowej terminologii (ewentualnie wraz z symbolem z ICD – 10) stwierdzenie całego syndromu (dysleksja rozwojowa) lub izolowanych form zaburzeń (np. dysortografia i / lub dysgrafia) stwierdzenie stopnia nasilenia trudności, np. głęboka dysleksja stwierdzenie dodatkowych zaburzeń, np. ADHD, zaniedbania środowiskowe, wada wzroku

DZIAŁANIA POSTDIAGNOSTYCZNE ZALECENIA, WSKAZANIA Ogólne wskazania: zindywidualizowanie nauczania w formie dostosowania do potrzeb, możliwości i ograniczeń dziecka dotyczących: edukacji (np. style uczenia się) wymagań (zakres programu, tempo uczenia się, powtórki, języki obce, czytanie) 2) Szczegółowe wskazania do pracy z uczniem w szkole i w domu. Ustalenie kontraktu dot. współpracy pomiędzy: rodzicami, dzieckiem, nauczycielami, terapeutą.

ROZPOZNAWANIE RYZYKA DYSLEKSJI „Rozpoznania ryzyka dysleksji, a więc zagrożenia dysleksją rozwojową, dokonujemy wówczas, gdy obserwowane trudności mają specyficzny charakter, gdy z trudem i wolno ustępują pod wpływem ćwiczeń, a poprawa jest nie współmiernie mała do włożonej pracy i gdy często ponownie się pojawiają”. (Bogdanowicz, 2008, s. 10)

termin stosowany wobec: WCZESNE ROZPOZNAWANIE MOŻLIWOŚCI WYSTĄPIENIA SPECYFICZNYCH TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ Ryzyko dysleksji termin stosowany wobec: młodszych dzieci wykazujących wybiórcze zaburzenia w rozwoju psychoruchowym, które mogą warunkować wystąpienie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu; uczniów, którzy napotykają na pierwsze, ale nasilone trudności w nauce – pomimo inteligencji w normie, dobrze funkcjonujących narządów zmysłu, właściwej opieki wychowawczej i dydaktycznej w domu i szkole; (Bogdanowicz, 2002, s.43)

Skuteczność interwencji jest zależna od tego, Skala Ryzyka Dysleksji (SDR) autorstwa M. Bogdanowicz – narzędzie przesiewowe przydatne w praktyce pedagogicznej do wczesnego rozpoznawania możliwości wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się – dysleksji rozwojowej poprzez wykrywanie jej symptomów. (Bogdanowicz, 2002, s. 96) Z pomocą specjalistów dzieci ryzyka dysleksji powinny wyrównać opóźnienia rozwojowe jeszcze przed podjęciem nauki w szkole. Skuteczność interwencji jest zależna od tego, jak szybko zidentyfikujemy problem. Dziecko ryzyka dysleksji nie musi stać się uczniem dyslektycznym.

(Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000) RYZYKIEM DYSLEKSJI są obciążone dzieci: w rodzinach których występowały podobne zaburzenia, pochodzące z nieprawidłowej ciąży oraz porodu, te, które wykazują wszelkie opóźnienia rozwoju. (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)

SYMPTOMATOLOGIA RYZYKA / DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ Lista objawów wskazujących na niepokojące dysharmonie rozwoju. WIEK NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY opóźnienie w rozwoju mowy i rozwoju ruchowym: późniejsze wypowiadanie prostych i złożonych słów, zdań, słabo lub w ogóle raczkują, późno zaczynają chodzić, biegać, mają trudności z utrzymaniem równowagi, czasem stwierdza się u nich obniżony tonus mięśniowy, mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze, np. myciu rąk, ubieraniu się, jedzeniu łyżką; nie próbują same rysować,

WIEK PRZEDSZKOLNY: 3 – 5 lat mała sprawność ruchowa: słabo biega, trudności z utrzymaniem równowagi, niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych; mała sprawność ruchowa rąk: niechęć do czynności samoobsługowych, np. zapinania guzików, sznurowania butów; źle trzyma ołówek, za mocno / za słabo go naciska podczas rysowania; słaba koordynacja wzrokowo – ruchowa: trudność sprawia mu budowanie z klocków, niechętnie rysuje, nie umie narysować koła jako 3- latek, kwadratu i krzyża jako 4- latek, trójkąta jako 5- latek;

WIEK PRZEDSZKOLNY: 3 – 5 lat opóźniony rozwój lateralizacji: brak przejawów preferencji jednej ręki; zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej ; przejawy: nieporadność w rysowaniu (rysunki bogate treściowo, ale prymitywne w formie), trudności w składaniu puzzli, wykonywaniu układanek; opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, budowaniem wypowiedzi, z zapamiętywaniem nazw, wydłużony okres posługiwania się neologizmami, zniekształcanie nazw przez używanie niewłaściwych przedrostków; można u nich rozpoznać niektóre pierwotne odruchy wrodzone, które nie zanikają / nie ulegają przekształceniu; ich obecność wskazuje na niedojrzałość CUN;

KLASA „O”: 6 -7 lat obniżona sprawność ruchowa: słabo biega, skacze, trudności z uczeniem się jazy na nartach, rzucaniem/ chwytaniem piłki; trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi, np. używaniem nożyczek, widelca; opóźnienie rozwoju lateralizacji: nadal jest oburęczne; opóźnienie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni – ma trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała (prawe – lewe); nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie (np. droga na prawo, drzwi na lewo); trudności z rysowaniem rombu, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych, rysowaniem, szlaczków

z ich łączeniem, z wyodrębnianiem szczegółów KLASA „O”: 6 -7 lat trudności z wyróżnianiem elementów z całości, z ich łączeniem, z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki, z odróżnianiem kształtów: podobnych (np. figur geometrycznych, liter: m – n), identycznych, ale inaczej położonych w przestrzeni (np. liter p-g-b-d); trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych wyrażających stosunki przestrzenne (nad – pod, za – przed); wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów (np. sosa lub szosza), błędy gramatyczne;

KLASA „O”: 6 -7 lat trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie; trudność z zapamiętaniem nazw, mylenie nazw zbliżonych fonetycznie; trudności z zapamiętaniem dni tygodnia, pór roku, kolejnych posiłków, szeregów cyfr; trudności w różnicowaniu głosek podobnych (np. z-s, b-p, k-g) – zaburzenia słuchu fonemowego; trudności z wydzielaniem sylab i głosek ze słów, ich syntetyzowaniem – zaburzenia analizy i syntez głoskowej i sylabowej; trudności w orientacji w czasie, np. określaniu pory roku, dnia, godziny na zegarze;

Współwystępowanie wielu ww. symptomów KLASA „O”: 6 -7 lat trudności w nauce czytania: czyta bardzo wolno, głoskuje, nie zawsze dokonuje poprawnej, wtórnej syntezy, przekręca wyrazy; nie rozumie przeczytanego tekstu; pierwsze próby pisania: częste pisanie liter i cyfr zwierciadlanie oraz odwzorowywanie wyrazów, zapisując je od strony prawej do lewej; Współwystępowanie wielu ww. symptomów u dziecka pozwala z większą pewnością przypuszczać, że mamy do czynienia z dzieckiem „ryzyka dysleksji”.

WIEK SZKOLNY: I – III klasa mała sprawność ruchowa całego ciała: trudności z nauczeniem się jeździć na 2- kołowym rowerze, wrotkach, łyżwach, nartach; obniżona sprawność ruchowa rąk: trudności w czynnościach samoobsługowych związanych z ubieraniem się, jedzeniem itp.; - utrzymująca się oburęczność; trudność z odróżnianiem prawej i lewej ręki, strony, określenia położenia przedmiotów względem siebie; trudności koordynacji wzrokowo – ruchowej (oko- ręka): brzydko, niechętnie rysuje, pisze, nie mieści się w liniaturze, zagina „ośle uszy”, zbyt mocno przyciska ołówek, długopis; ręka szybko się męczy;

WIEK SZKOLNY: I – III klasa trudności z zapamiętywaniem (np. tabliczki mnożenia, wierszy), zwł. sekwencji (nazw miesięcy, liter w alfabecie); wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów, używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym; trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej: trudności z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter, o skomplikowanej strukturze (F,H,Ł,G); mylenie liter identycznych, ale inaczej położonych w przestrzeni; popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów;

WIEK SZKOLNY: I – III klasa trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania słuchowego dźwięków mowy, pamięci słuchowej i mowy: mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie (np. z-s, w-f, d-t, k-g); trudności z zapisywaniem zmiękczeń, mylenie głosek i-j, głosek nosowych ą-om, ę-en, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab; pisanie wyrazów bezsensownych; nasilone trudności podczas pisania ze słuchu (dyktanda); trudności w czytaniu: wolne tempo, prymitywna technika (głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa), błędy, powolne i słabe rozumienie tekstu;

WIEK SZKOLNY: powyżej IV klasy - wolne tempo czytania, niechęć do czytania; - nieprawidłowa pisownia, liczne błędy ortograficzne; - trudności z zapamiętywaniem wierszy, terminów nazw, np. miesięcy, dat, danych, numerów telefonu; przekręcanie nazwisk i nazw, liczb wielocyfrowych; trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej: geografii – zła orientacja na mapie, geometrii – rysunek uproszczony, schematyczny, chemii – łańcuchy reakcji chemicznych; - trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy: trudności w opanowaniu języków obcych, biologia – opanowanie terminologii, historia – zapamiętywanie nazwisk, nazw;

SYMPTOMY DYSLEKSJI W CZYTANIU wolne tempo czytania, słaba technika czytania: przedłużony etap głoskowania, znaczna liczba błędów, charakterystyczny rodzaj błędów (zależne od dysfunkcji, które są przyczyną tych trudności; m.in. zmiana liter, opuszczanie liter, zmiana brzmienia, nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów), -słabe rozumienie przeczytanego tekstu(nadmierna koncentracja na technice obniża zrozumienie tekstu), - niechęć do czytania, zwłaszcza głośnego, - brak zróżnicowania głosek zbliżonych fonetycznie, - problem z zróżnicowaniem wyrazów podobnie brzmiących,

SYMPTOMY DYSLEKSJI W CZYTANIU gubienie lub dodawanie liter, zmiana ich kolejności podczas czytania, - nieprawidłowe łączenie lub rozdzielanie wyrazów, problemy z wymową bardziej złożonych i dłuższych wyrazów, pomijanie przy czytaniu fragmentów tekstu lub ponowne czytanie tego samego fragmentu, czytanie bez modulacji głosu, z zastosowaniem intonacji zdania oznajmującego, rozpoznawanie napisów po cechach przypadkowych (zgadywanie),

WCZESNE SYMPTOMY DYSGRAFII: nieprawidłowe, kurczowe trzymanie długopisu w ręce zaginanie kartek, tzw. „ośle uszy” unikanie zadań wymagających pisania lub malowania problemy z odróżnieniem wielkich od małych liter trudności w pisaniu w liniaturze problemy z narysowaniem prostej linii szybkie męczenie podczas pisania

SYMPTOMY DYSGRAFII U DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM poziom graficzny pisma jest znacznie obniżony (nieczytelne pismo) ; stan ten utrzymuje się długo, pomimo wielokrotnego przepisywania tekstu i ćwiczeń, perswazji i uwag o niestaranności; niedokładność w odtwarzaniu kształtu litery (czasem brak możliwości rozpoznania litery), litery są zdeformowane i brak im pewnych elementów; niedopełnianie kształtu litery; zmienia się położenie i kierunek liter w wyrazie, wyrazów w zdaniu, pojawia się niewłaściwe zagęszczenie liter i ich proporcji;

SYMPTOMY DYSGRAFII U DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM mylenie liter podobnych (np.: b-d, l-ł-t); nieprawidłowe połączenia liter lub jego brak; łączenie dwóch liter w jedną; pismo lustrzane; niejednolity rozmiar liter; mówienie na głos tego, co dziecko chce napisać; niewłaściwe odstępy między wyrazami, brak podziału na akapity, zmiana kierunku pochylenia wyrazów w tekście; pomijanie istotnych elementów graficznych, takich jak kropki, kreski i haczyki; niejednolite pochylenia pisma; trudności w rozplanowaniu graficznym tekstu na stronie;

SYMPTOMY DYSGRAFII U MŁODZIEŻY I DOROSŁYCH problemy z przelewaniem myśli na papier trudności ze zrozumieniem tekstu pisanego problemy z gramatyką i składnią rozdźwięk między tym, co dana osoba jest w stanie napisać, a tym, co rzeczywiście wie (przy sprawdzeniu ustnym) (Sawa, 1997; Mickiewicz, 2002; Skorek, 2007; )

(Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000) Wykaz ww. objawów specyficznych trudności dzieci, u których występuje dysleksja rozwojowa pokazuje zmiany, jakie zachodzą wraz z wiekiem i kształceniem się dziecka. Uwidacznia się dynamika zmian objawów: pewne zaburzenia ustępują, np. od IV klasy często nie stwierdza się trudności w czytaniu, w pisaniu utrzymują się głównie błędy ortograficzne. Pojawiają się nowe symptomy i ich skutki, np. trudności w językach obcych. Jednoczesne występowanie wielu objawów wskazuje na zakłócenia rozwoju wielu funkcji i przyczynia się do nasilonych trudności szkolnych. (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)

DYSLEKSJA MISTRZYNIĄ PARADOKSÓW

1. Dziecko jest inteligentne, a nie może się nauczyć tak prostych rzeczy, jak czytanie i pisanie. 2. Dysleksja rozwojowa to nie choroba, a jednak jest to jednostka nozologiczna, czyli syndrom zaburzeń wymieniony w międzynarodowych klasyfikacjach chorób (ICD-10 i DSM-IV). 3. Dziecko uczy się dużo więcej niż rówieśnicy, a jest posądzane o lenistwo. 4. Dziecko dużo czyta, pisze dodatkowe dyktanda, ale nie potrafi zapamiętać pisowni bardzo często powtarzających się wyrazów, na przykład który. Dziecko zna zasady ortografii, ale robi błędy ortograficzne.

6. Dziecko jest twórcze, natomiast nie potrafi wykonać zadań typu odtwórczego (np. układa mozaiki/ układanki tylko według własnego pomysłu, nie według wzoru. Wymyśla własne wiersze, natomiast nie pamięta żadnego ze znanych). 7. Dziecko wie, jak należy wykonać zadania matematyczne, lecz nie potrafi obliczyć w pamięci prostych działań arytmetycznych, nie umie też nauczyć się tabliczki mnożenia. 8. Dziecko dobrze widzi, a rysuje i pisze w sposób zwierciadlany. 9. Dziecko poprawnie się wypowiada i nie ma wady wymowy, lecz przekręca lub myli słowa podobne pod względem fonetycznym, ma trudności z przypomnieniem sobie nazw. 10. Słabi uczniowie z dysleksją stają się dobrymi studentami na studiach wyższych.

PRAWA UCZNIÓW Z DYSLEKSJĄ W Polsce istnieją rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej, które wychodzą naprzeciw potrzebom uczniów dyslektycznych. Gwarantują one prawo do: wczesnej diagnozy; wczesnej, specjalistycznej interwencji (program i metody nauczania stosowne do potrzeb, możliwości i stylu uczenia się; udział w zajęciach korekcyjno-kompensacyjnych); dostosowania wymagań szkolnych i sposobu oceniania do możliwości ucznia (nauczyciel jest zobowiązany przestrzegać wskazań zawartych w opinii wydanej przez poradnię); zwolnienia z nauki drugiego języka obcego w wypadku uczniów ze stwierdzoną głęboką dysleksją; wyrównania szans podczas egzaminów (także sprawdzianu po szkole podstawowej, egzaminu gimnazjalnego i matury).

DEKALOG DLA NAUCZYCIELA UCZNIÓW DYSLEKTYCZNYCH „NIE” Nie traktuj ucznia jak chorego, kalekiego, niezdolnego, złego lub leniwego. Nie karz, nie wyśmiewaj ucznia w nadziei, ze zmobilizujesz go do pracy. Nie łudź się, ze uczeń „sam z tego wyrośnie”, „weźmie się w garść”, „przysiądzie fałdów”. Nie spodziewaj się, że kłopoty ucznia pozbawionego specjalistycznej pomocy ograniczą się do czytania i pisania i znikną same w młodszych klasach szkoły podstawowej. Nie ograniczaj uczniowi zajęć pozalekcyjnych, aby miał więcej czasu na naukę, ale i nie zwalniaj go z systematycznych ćwiczeń i pracy nad sobą.

„TAK” Staraj się zrozumieć swojego ucznia, jego potrzeby, możliwości i ograniczenia, aby zapobiec pogłębianiu się jego trudności szkolnych i wystąpieniu wtórnych zaburzeń nerwicowych. Spróbuj, jak najwcześniej, zaobserwować trudności dziecka: na czym polegają i co jest ich przyczyną. Skonsultuj problemy dziecka ze specjalistą (psychologiem, logopedą, pedagogiem, a w razie potrzeby z lekarzem).

„TAK” Aby jak najwcześniej pomóc uczniowi: ustal kontrakt pomiędzy sobą, rodzicami i dzieckiem, który określa reguły współpracy: dziecko uczyń odpowiedzialnym za pracę nad sobą, rodziców za pomaganie dziecku, a nauczyciela za bycie doradcą. Zaobserwuj podczas codziennych lekcji, co najskuteczniej pomaga dziecku. Bądź w stałym kontakcie z jego nauczycielem – terapeutą i korzystaj z jego wskazówek. Nagradzaj dziecko za wysiłek i pracę, a nie za jej efekty.

MOCNE STRONY OSÓB Z DYSLEKSJĄ wg. G. Reid i J. Kirk Holistyczny (kompleksowy) sposób patrzenia na świat, prowadzący do odkrycia rozwiązań i problemów.

Kreatywność

Wysoko rozwinięta umiejętność myślenia analitycznego Często ponadprzeciętne zdolności matematyczne

Uzdolnienia artystyczne Wysoko rozwinięta zdolność abstrakcyjnego myślenia

(łączenia różnych zmysłów) Bogata pamięć kolorów i zdolność do tworzenia kombinacji polisensorycznych (łączenia różnych zmysłów)

LITERATURA: M. Bogdanowicz (1996). O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu – odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli. Lublin Wydawnictwo Popularnonaukowe Linea. M. Bogdanowicz (1996). Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci – nowa definicja i miejsce w klasyfikacjach międzynarodowych. Psychologia Wychowawcza nr1. M. Bogdanowicz, H. Jaklewicz (2000). Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu (dysleksja rozwojowa) jako jednostka nozologiczna. Klinika Pediatryczna. Neurologia i Psychiatria Wieku Rozwojowego vol. 8 no 4. M. Bogdanowicz (2002). Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Gdańsk Harmonia. J. Mickiewicz (2002). Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii i dysgrafii w starszym wieku szkolnym. Toruń Dom Organizatora.

S. Mihilewicz (2001). Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki – dyskalkulia rozwojowa w: (red.) S. Mihilewicz. Dziecko z trudnościami w rozwoju. Kraków Impuls. B. Sawa (1997). Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa WSiP. E.M. Skorek (red.) (2007). Terapia pedagogiczna. Tom I. Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci. Kraków IMPULS. H. Spionek (1965). Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Warszawa PWN. H. Spionek (1973). Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa PWN.