Polszczyzna XVIII wieku Konstytucja 3 Maja 1791 Halina Karaś Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Warszawski

Literatura R. Dutkowa, KEN, Wrocław 1973. S. Dubisz, Język i polityka, Warszawa 1992. S. Dubisz, Język – Historia – Kultura (wykłady, rozprawy, rozważania), Warszawa 2012 (3. t. cyklu), s. 13-35. B. Leśnodorski, Wstęp [w:] Kuźnica Kołłątajowska. Wybór źródeł, Wrocław 1949. Ludzie oświecenia o języku i stylu, opr. Z. Florczak, L. Pszczołowska pod red. M. R. Mayenowej, t. 1-2, Warszawa 1958 (dalej: skrót LO). F. Pepłowski, Słownictwo i frazeologia polskiej publicystyki okresu oświecenia i romantyzmu, Warszawa 1961. S. Urbańczyk, Nad Oświeceniem, w: idem, Prace z dziejów polskiego języka literackiego, Wrocław 1979. D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978. + podręczniki: Klemensiewicza i Walczaka

Tytuł dokumentu znanego dziś jako Konstytucja 3 Maja to Ustawa Rządowa Tytuł ten informował, że w dokumencie zawarte są podstawowe reguły polityki określające formy funkcjonowania państwa i rządzenie krajem. Nie użyto wyrazu konstytucja – zbyt wieloznaczny. Obok: strona 1. Ustawy Rządowej Tytuł

Znaczenie wyrazu konstytucja w XVIII w. 1. ‘ustrój, forma rządów’ 2. ‘ustawa zasadnicza’; 3. ‘uchwała sejmu lub innego ciała mogącego tworzyć przepisy obowiązujące dla danej społeczności’ 4. ‘skład, budowa jakiegoś ciała; zespół cech stałych właściwych organizmom’. Łac. constitutio ‘urządzanie, zarządzanie, ustalanie, ustawa, ustrój, organizacja, stan’

Twórcy Konstytucji 3 Maja Stanisław August Poniatowski Ignacy Potocki Stanisław Małachowski – marszałek Sejmu Hugo Kołłątaj Scipione Plattoli – doradca króla. W tym samym roku 1791, nieco później – pierwsza konstytucja francuska. Wcześniejsze konstytucje: - Szwecji 1772, przyjęta przez parlament po bezkrwawym zamachu króla Gustawa III, wprowadzająca monarchię absolutną, - Stanów Zjednoczonych 1787, ratyfikowana 1789. Za pierwszą, nie tylko w Europie, ale i na świecie, nowoczesną konstytucję uznaje się też ustawę zasadniczą Republiki Korsykańskiej uchwaloną w 1755 r. Państwo jednak nie przetrwało, podbite przez Francuzów w 1769 r. Okładka wydania z 1791 r.

Konstytucja 3 Maja jako dokument polityczny Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 r. stanowi przykład kształtowania się współczesnego języka politycznego. Nazwa Konstytucja 3 Maja to wynik późniejszego łączenia aktu prawnego z datą jego uchwalenia (3 maja 1791 r.) W sferze językowej podstawowe znaczenie dla funkcjonowania Ustawy Rządowej jako dokumentu politycznego miało ukształtowanie tytułu tekstu i jego incipitu (rozpoczęcia), sformułowanie wstępu, podział na rozdziały o określonej kolejności oraz zastosowanie właściwej argumentacji w odniesieniu do prezentowanych poglądów.

Struktura Konstytucji 3 Maja: apostrofa, tytulatura króla, wstęp (preambuła) oraz kolejne artykuły I. Religia panująca; II. Szlachta, ziemianie; III. Miasta, mieszczanie; IV. Chłopi, włościanie; V. Rząd, czyli oznaczenie władz publicznych; VI. Sejm, czyli władza prawodawcza; VII. Król, władza wykonawcza; VIII. Władza sądownicza; IX. Regencja; X. Edukacja dzieci królewskich; XI. Siła zbrojna narodowa.

Apostrofa i otwarcie Konstytucji (incipit) Incipit – sformalizowana językowo apostrofa sakralna oraz zmodyfikowana tytulatura królewska: „W imię Boga w Trójcy Świętej Jedynego. Stanisław August, z Bożej łaski i woli narodu król polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski, podlaski, inflancki, smoleński, i czernichowski, wraz z Stanami skonfederowanymi w liczbie podwójnej naród polski reprezentującymi”

Wstęp do Konstytucji 3 Maja jako wykład idei konstytucyjnej wraz z argumentacją „Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucyi narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samych sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą egzystencją polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą Konstytucyję uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niezwruszoną deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przepisanym wyraźną wolą swoją nie uznał potrzeby odmienienia w niej jakiego artykułu. Do której to Konstytucyi dalsze ustawy Sejmu teraźniejszego we wszystkim stosować się mają”.

Wykład idei konstytucyjnej z uzasadnieniem Argumenty racjonalne utrzymanie egzystencji politycznej zachowanie niepodległości zewnętrznej utrwalenie wolności wewnętrznej Argumenty emocjonalne konieczność traktowania dobra ojczyzny ponad wszystko potrzeba odsunięcia na dalszy plan osobistego szczęścia i ambicji wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń za prace nad dziełem konstytucyjnym. Słowa-klucze: Konstytucja, Rząd, Ojczyzna, Naród (symbole głównych idei)

Artykuł I. Konstytucji 3 Maja: O religii W pierwszym artykule Konstytucji 3 Maja – przyznanie prymatu wyznaniu rzymskokatolickiemu, zarazem zapewnienie tolerancji religijnej. „Religią Narodową panującą jest i będzie Wiara Święta Rzymska Katolicka (…). Że zaś taż sama wiara święta przykazuje nam kochać bliźnich naszych, przeto wszystkim ludziom, jakiegokolwiek bądź wyznania, pokój w wierze i opiekę rządową winniśmy i dlatego wszelkich obrządków i religii wolność w krajach polskich podług ustaw krajowych warujemy”.

„Wszelka władza w społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli Narodu” (początek artykułu V. Rząd, czyli oznaczenie władz publicznych), tj. o rozumieniu terminu naród „Ustawa rządowa przekształcając Polskę z monarchii stanowej w konstytucyjną utrwalała nowoczesne pojęcie narodu” (S. Dubisz). W przytoczonym zdaniu konstytucji wola narodu to w istocie wola szlachty – jako stanu mającego prawa wyborcze: „wola Narodu nie pochodzi od woli Posłujących, ale od całego składu Obywatelow do wyboru Reprezentantow Prawo mających” (Ustawa Rządowa, 3 Maja, 1791, por. B. Leśnodorski, Wstęp [w:] Kuźnica Kołłątajowska. Wybór źródeł, Wrocław 1949, s. XIII)

Oświeceniowe rozumienie terminu naród = szlachta: „Senat niech radzi, Narod niech stanowi. Zatym Izba Poselska tylko sama władzę prawodawczą ma” (Rzewuski), = wszystkie warstwy społeczne: „Nie jedna osoba, ale cały naród jest właścicielem kraju. Ten naród na trzy stany dzieli się; stan wiejski, stan miejski i stan rycerski”, = lud, pospólstwo: „według mnie pospólstwo powinno by się nazywać najpierwszym stanem narodu, albo wyraźniej mówiąc, zupełnym narodem” (Jezierski) Konstytucja wprowadzała nowoczesne rozumienie pojęcia naród polski (3 podstawowe grupy społeczne: szlachta, mieszczanie i chłopi).

O trzech stanach w Konstytucji 3 Maja „Szanując pamięć przodków naszych jako fundatorów rządu wolnego stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności, prerogatywy, pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym najuroczyściej zapewniamy (…). Miasta wszystkie królewskie w krajach Rzeczypospolitej za wolne uznajemy. Obywatelów takowych miast jako ludzi wolnych, ziemię przez nich osiadłą, ich domy, wsie (…) własnością ich dziedziczną być przyznajemy (…). Lud rolniczy, spod którego ręki płynie najobfitsze bogactw krajowych źrzódło, który najliczniejszą w narodzie stanowi ludność, … tak przez sprawiedliwość, ludzkość i obowiązki chrześcijańskie, jako i przez własny nasz interes dobrze zrozumiany, pod opiekę prawa i rządu krajowego przyjmujemy” (za: Dubisz, t. 3, s. 23, oraz za tekstem konstytucji )

Podsumowanie Próby ratowania państwa nie powiodły się. Patrząc z perspektywy współczesnej należy z szacunkiem pochylić się nad dziełem ludzi Oświecenia. Dzięki ich olbrzymiemu wysiłkowi język polski mógł przetrwać okres rozbiorów, stał się trwałym spoiwem całego społeczeństwa. Walka o należne w życiu publicznym miejsce języka polskiego w Oświeceniu została wygrana.