Biebrzański Park Narodowy Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy. Etap I. – od potrzeby do realizacji Mariusz Siłakowski Biebrzański Park Narodowy LIFE09 NAT/PL/000258 Projekt współfinansowany przez instrument finansowy Wspólnoty Europejskiej – LIFE +, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Biebrzański Park Narodowy.

„Gdy wiedza stoi i zastanawia się, zuchwała ignorancja dokonuje czynu” Saul Bellow „Główne problemy świata wynikają z różnicy pomiędzy tym, w jaki sposób działa Natura, a tym jak myśli człowiek” Gregory Bateson

RENATURYZACJA … jest w pewnym sensie eksperymentem. Mimo całego bagażu niepewności podjęliśmy się zadania, zgodnie z generalną zasadą, iż warunkiem skutecznej ochrony przyrody –tu: przyrody biebrzańskich torfowisk, jest zachowanie procesów, które ten system przyrodniczy ukształtowały a w warunkach biebrzańskich - ten system ukształtowała woda.

Celem powołania Biebrzańskiego Parku Narodowego, chronionego też Konwencją RAMSAR, jest ochrona najcenniejszych wartości związanych z obszarami mokradłowymi. W tym kontekście, ochrona zasobów wodnych, jawi się jako najważniejsze zagadnienie ochronne. W realiach antropopresji osiąganie kompromisów stanowi podstawowy problem ochrony zasobów wodnych dla celów przyrodniczych.

Ochrona przyrody w dolinie Biebrzy na tle dorzecza Powierzchnia Biebrzańskiego PN stanowi ok. 8,4% powierzchni zlewni Biebrzy. Powierzchnia obszarów NATURA 2000 – SOO Dolina Biebrzy i OSO Ostoja Biebrzańska stanowi ok. 21,5% powierzchni zlewni Powyższe dane świadczą o ogromnej zależności stanu i możliwości ochrony obszaru mokradłowego od gospodarki wodnej w całym dorzeczu i innych uwarunkowań zewnętrznych, w tym presji gospodarczej. Materiał źródłowy: Plan Ochrony BPN, operat generalny, Warszawa 2001

Biebrza i jej dopływy wg mapy z 1820 r.

Przeobrażenia sieci hydrograficznej w dolinie Biebrzy Pierwsze notowane istotne zmiany miały miejsce w okresie 1823 – 1838 – wybudowano K. Augustowski. Kolejne istotne dla funkcjonowania przyrody to Kanały Rudzki i Woźnawiejski (1845 – 1861). Prace odwodnieniowe kontynuowano w latach 1950 – 1970. Najbardziej przekształconą częścią doliny jest Basen Środkowy. W znacznie mniejszym rozmiarze prowadzono prace hydrotechniczne na obszarze Dolnego i Górnego Basenu.

Proces renaturyzacji sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym Biebrzy W. Niewiadomski, 1954 r, "Ekspertyza przedmelioracyjna regionu bagien Augustów-Grajewo-Goniądz-Sztabin: "...bezzwłocznie należy odciąć śluzą Kanał Rudzki od Ełku tuż przy rzece by skierować nurt wody na ich dawny naturalny szlak i ożywić tereny wykazujące dziś zapoczątkowanie procesów destrukcyjnych (dolina martwego Ełku)" Kanał Rudzki Koryto „Martwego Ełku”

Minęło tylko … 38 lat i podjęto dalsze prace 1992 r. Seminarium współorganizowane przez WWF: ustalono potrzebę wykonania pracy studialnej w zakresie możliwości renaturalizacji warunków wodnych w Basenie Środkowym Doliny Biebrzy. W 1994 r. Biebrzański PN rozpoczął pierwsze działania renaturyzacyjne. Próg faszynowo-kamienny na Kanale Woźnawiejskim Minęło dalszych 5 lat i … 1999-2001 stowarzyszenie Pracownia Architektury Żywej (PAZ) i Biebrzański PN opracowują Koncepcję programowo-przestrzenną renaturyzacji sieci hydrograficznej rzek Jegrzni i Ełku w rejonie Basenu Środkowego Biebrzańskiego Parku Narodowego. Zadanie finansowały WWF i GEF/SGP.

Obszar oddziaływania programu – ok.9200 ha Obszar programu renaturyzacji sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym Doliny Biebrzy Źródło: Okruszko T. (red) Koncepcja gospodarowania wodą w Basenie Środkowym, PAŻ 2001 Obszar oddziaływania programu – ok.9200 ha Długość rzek i kanałów objętych programem – 66,7 km Liczba budowli hydrotechnicznych i komunikacyjnych - 14

Symulacja wpływu przerzutu wód do „Martwego Ełku” oraz renaturyzacji układu wodnego Jegrznia – Kanał Woźnawiejski bez działań w obrębie Kanału Rudzkiego Źródło: Okruszko T. (red) Koncepcja gospodarowania wodą w Basenie Środkowym, PAŻ 2001

Rozpoczęto prace nad dokumentacjami technicznymi 2002r.-2007r. Współpraca PAŻ, WWF i WZMiUW w Białymstoku nad opracowaniem dokumentacji technicznej zadań poza granicami BPN – renaturyzacji układu wodnego Ełk – Kanał Rudzki kończy się opracowaniem dokumentacji technicznej przebudowy węzła „Modzelówka” 2004 – 2008 Współpraca WWF – Biebrzański PN nad opracowaniem dokumentacji wykonawczej renaturyzacji układu wodnego Jegrznia – Kanał Woźnawiejski kończy się wykonaniem dokumentacji dla tego rejonu działań. Kanał Woźnawiejski

REN I - LIFE09 NAT/PL/000258 01 września 2010 r. zostaje uruchomiony projekt „Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy. Etap I.” Projekt współfinansują : instrument finansowy LIFE Wspólnoty Europejskiej oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Węzeł wodny „Modzelówka”

Kryteria akceptacji celów bezpośrednich Cele projektu Cel ogólny projektu Poprawić warunki ochrony siedlisk bagiennych w Basenie Środkowym Biebrzy Cele bezpośrednie Stworzyć warunki do zahamowania procesu degradacji siedlisk bagiennych w rejonie cieków: rz. Ełk - rz. Jegrznia - K. Woźnawiejski, Poprawić warunki siedliskowe dla awifauny bagiennych ekosystemów nieleśnych Kryteria akceptacji celów bezpośrednich Sterowanie systemem wodnym w zakresie umożliwiającym skierowanie 70% wód do rz. Jegrzni a 30% do K. Woźnawiejskiego System gospodarowania w bagiennych ekosystemach nieleśnych jest zgodny z wymaganiami gatunków awifauny, ważnych dla ochrony przyrody.

Warunki brzegowe: Całkowity budżet projektu: 3 658 824,00 Euro Instrument finansowy LIFE Wspólnoty Europejskiej - 49,99 %, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej - 44,99 %, Środki własne Beneficjenta - 5,02 %. Okres realizacji: wrzesień 2010r. – grudzień 2016r. (76 miesięcy) Obszar projektu: 9000 ha Obiekt melioracyjny „Kuwasy”

Obiekty projektu rzeka Ełk („Martwy Ełk”), od miejscowości Modzelówka do ujścia (do Biebrzy), na długości około 37 km, rzeka Jegrznia, powyżej połączenia (ujścia) z Martwym Ełkiem do wodowskazu w Kuligach, na długości 10.9 km, Kanał Woźnawiejski – od połączenia z rz. Jegrznia do połączenia z Martwym Ełkiem, na długości 9.0 km. Rz. Ełk w rejonie Uroczyska „Dębiec

Lokalizacja działań projektu REN I.

Zakres projektu REN I: wykonana kompletna dokumentacja projektowa zespołu urządzeń wodnych dla układu wodnego Jegrznia – Kanał Woźnawiejski: 6 progów na Kanale Woźnawiejskim, jazu piętrzącego (rozdzielczego) na Kanale Woźnawiejskim wraz z przepławką, drogi technologicznej, udrożnienie koryta rzeki Jegrzni, wykonana kompletna dokumentacja projektowa przebudowy węzła urządzeń wodnych Modzelówka i modernizacji jazu; wykonana kompletna dokumentacja projektowa udrożnienia rzeki Ełk;

Zakres projektu REN I, c.d. wykupione grunty związane z budową i eksploatacją urządzeń technicznych oraz potrzebą ochrony „ważnych” siedlisk ptasich i zbiorowisk roślinnych, wykonane zabiegi ochronne (wycinanie zakrzaczeń) , mające na celu ukształtowanie dla „ważnych” gatunków ptaków odpowiednich cech fizjonomicznych obszaru.

Zakres projektu REN I, c.d. wykonana droga technologiczna do budowli piętrzących (7,122 km), wybudowany jaz rozdzielczy na Kanale Woźnawiejskim, wybudowanych 6 progów piętrzących na Kanale Woźnawiejskim, udrożnione koryto rzeki Jegrzni (10,9 km,) wyremontowany drewniany most na rzece Jegrzni w m. Kuligi.

Wyłączenia REN I: Poniższe działania były wyłączone z projektu: Wykonanie dokumentacji technicznej budowy dwóch jazów na Kanale Rudzkim. Wykonanie jazów na Kanale Rudzkim. Wykonanie urządzeń technicznych do przerzutu wód w Modzelówce i modernizacji koryta rzeki Ełk.

Punkty styku: W związku z przygotowywanym programem działań przyrodniczych podmiot zarządzający wodami przeznaczonymi na potrzeby rolnictwa – Wojewódzki Zarząd Melioracji Wodnych w Białymstoku podjął w 2009 r. działania projektowe budowy dwóch budowli piętrzących (jazów) dla celów rolniczych w obrębie Kanału Rudzkiego, powiązanego z układem wodnym Jegrznia – Ełk. Zadania zostały wdrożone w latach 2013 – 2015 przez Wojewódzki Zarząd Melioracji Wodnych w Białymstoku

Symulacja wpływu przerzutu wód do „Martwego Ełku” oraz renaturyzacji układu wodnego Jegrznia – Kanał Woźnawiejski bez działań w obrębie Kanału Rudzkiego Źródło: Okruszko T. (red) Koncepcja gospodarowania wodą w Basenie Środkowym, PAŻ 2001

Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy. Etap II- LIFE13 NAT/PL/000050 Rozpoczął się w 2014 r. i jest następstwem projektu REN I. Obejmuje m.in. przebudowę węzła wodnego w Modzelówce i udrożnienie „Martwego Ełku” Szacunkowy koszt – ok. 4 mln euro

Działania bezpośrednie w Projekcie REN I:

Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy. Konieczność podejmowania takich zadań jak projekt Renaturyzacji sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy to próba przeciwdziałania problemom wynikłym z "...różnicy pomiędzy tym jak działa Natura, a tym jak myśli człowiek" a jednocześnie może tworzyć nowe problemy.

Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy. Przy całym naszym bogactwie wiedzy i narzędzi badawczych miejmy świadomość, że tak naprawdę realizując tzw. czynną ochronę przyrody dokonujemy eksperymentu. Natura jest bardziej złożona niż myślimy i być może nigdy nie będziemy w stanie pojąć tej złożoności.

Osiągnęliśmy założone rezultaty, ale czy osiągnęliśmy cele? Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy. Etap I. Osiągnęliśmy założone rezultaty, ale czy osiągnęliśmy cele? „Główne problemy świata wynikają z różnicy pomiędzy tym, w jaki sposób działa Natura, a tym jak myśli człowiek” Czas to pokaże!

Dziękuję za uwagę