Neologizmy (na przykładzie wybranych języków ugrofińskich: węgierskiego, fińskiego i udmurckiego) Szymon Pawlas Katedra Hungarystyki Uniwersytet Warszawski szymon.pawlas@uw.edu.pl http://www.varpho.net/

Potrzeba poszerzania słownictwa zmiana rzeczywistości pozajęzykowej zmiana trybu życia rozwój technologiczny tłumaczenie tekstów np. tłumaczenia Biblii, aktów prawnych itp. puryzm językowy

Zapożyczenia właściwe niedostosowane fonologicznie: filmi 'film' dostosowane fonologicznie: gereblye 'grabie' strukturalne (kalki): vas∙út ← Eis∙bahn 'kolej żelazna' semantyczne (ukryte): egér ← mouse 'mysz (komp.)'

Słowotwórstwo derywacja afiksacja: kirja∙sto 'biblioteka' derywacja wsteczna: ragaszt 'końcówka' kompozycja: дыр∙пус 'kalendarz' адӟос-чаклос 'doświadczenie' 'książka' 'kleić' 'czas' 'znak' 'postrzeganie' 'obserwacja'

drzewo języków uralskich (za Hajdú)

2000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 2000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 2500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 3000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 3500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 4000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 4500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– węgierski udmurcki fiński prawęgierski prapermski prabałtyckofiński praugryjski prafińskowołżański prafińskopermski język praugrofiński język prauralski daty orientacyjne (wg Hajdú)

Język węgierski 1190 – pierwszy tekst: Halotti beszéd 1590 – pierwszy druk: Az Szent Pál levelei... Nyelvújítás – reforma języka XVIII – XIX w. > 10 tys. nowych słów utworzenie terminologii naukowej poszerzenie słownictwa (np. dla celów poezji) neologowie: F. Kazinczy, F. Kölcsey i in. neologizmy tworzone współcześnie Mowa pogrzebowa Listy św. Pawła

Język fiński Reformacja: bp Mikael Agricola – twórca jęz. literackiego Abckiria 1543 Se Wsi Testamenti 1548 obudzenie świadomości narodowej: Elias Lönnrot – odnowiciel języka Kalevala 1835 Suomalais-Ruotsalainen Sanakirja 1880 neologizmy tworzone współcześnie Elementarz Nowy Testament Słownik fińsko-szwedzki

Język udmurcki (wotiacki) 1840. pierwsze tłumaczenia Ewangelii 1920. powołana rada rozwoju języka: Герд Куӟебай [Kudziebaj] 1990. rada w celu przetłumaczenia konstytucji: słownictwo prawnicze słownictwo ekonomiczne terminologia naukowa itp. Иван Василевич Тараканов [Tarakanow] i in.

Nyelvújítás – reforma języka węgierskiego słowotwórstwo regularne derywacja: forradalom: forr 'wrzeć' + -dalom ABS. derywacja dezintegralna: egyetem ← egyetemben 'wszystko razem' kompozycja: nyelvtan: nyelv 'język' + tan 'nauka' vegytan: vegy- 'mieszać' + tan 'nauka' rendőr: rend 'porządek' + őr 'stróż' 'rewolucja' 'uniwersytet' 'gramatyka' 'chemia' 'policjant'

Nyelvújítás – reforma języka węgierskiego słowotwórstwo nieregularne wyizolowanie nowych sufiksów derywacyjnych csárda → -da: uszoda: usz- 'pływać' + -da MIEJSCE kompozycja: röpirat: röp- 'latać' + (ír 'pisać' + at EFEKT) kontaminacja: lég: levegő 'powietrze' × ég 'niebo' 'karczma' 'pływalnia' 'ulotka' 'powietrze' (np. w złożeniach)

Nyelvújítás – reforma języka węgierskiego zapożyczenia wewnętrzne: z gwar: hülye 'głupiec' röhög 'rechotać (o śmiechu)' archaizmy: (esztendő) - év 'rok' skrócenie: mond(ol)at 'zdanie'

Przykłady neologizmów węgierskich istentisztelet isten 'Bóg' + [(tiszt 'cześć' + -el VERB) + -et ABS] 'nabożeństwo' mozgóképszínház → mozi [(mozog- 'ruszać (się)' + -ó IMSŁ.WSP.) + kép 'obraz'] + [szín 'scena' + ház 'dom'] 'kino'

Przykłady neologizmów fińskich uskonpuhdistus (usko 'wiara' + -n Gen) + (puhd- 'czysty' + -ist(A)- VERB) + -Us ABSTR. 'reformacja' puhelin puhel- 'rozmawiać' + -in NARZĘDZIE 'telefon'

Przykłady neologizmów fińskich monikko moni- 'dużo' + -kkO NAZWA ZBIOROWOŚCI 'liczba mnoga' itsenäinen itse 'samo' + -nAinen PRZYMIOTNIK 'niepodległy'

Przykłady neologizmów udmurckich лулчеберет [lulcieberet] (лул 'dusza' + чебер 'ładny') + -эт ABSTR. 'kultura' йырвизьбур [jyrwiźbur] (йыр 'głowa' + визь 'umysł') + бур 'dobry' 'pamięć'

Przykłady neologizmów udmurckich öтён-ӝуткан [ötjon-dżutkan] öтьыны 'wołać' + ӝутканы 'podnosić' 'agitacja' синпелет [sinpeliet] (син 'oko' + пель 'ucho') + -эт ABS. 'pomnik'

Przykłady złożeń (naturalnych) testvér (węgierski) test 'ciało' + vér 'krew' = 'rodzeństwo' maailma (fiński) maa 'ziemia' + ilma 'powietrze' = 'świat' ымныр [ymnyr] (udmurcki) ым 'usta' + ныр 'nos' = 'twarz' нылпи [nylpi] (udmurcki) ныл 'dziewczyna' + пи 'chłopiec' = 'dziecko' пельнянь [pelniań] (udmurcki) пель 'ucho' + нянь 'chleb' = 'pielmieni (rodzaj pierogów, “uszka”)'

Republika po ugrofińsku köztársaság (węgierski) köz- 'wspólny' + (társ 'towarzysz' + -sÁg ABSTR.) 'towarzystwo' tasavalta (fiński) tasa- 'równy' + valta 'władza' vabariik (estoński) vaba 'wolny' + riik 'państwo' элькун [el'kun] (udmurcki) эль 'kraj' + кун 'państwo, władca'

Wybrana bibliografia: Szily Kálmán: A magyar nyelvújítás szótára. A kedveltebb képzők és képzésmódok jegyzékével. Budapest, 1902-1908. Karlsson, Fred: Finnish. An essential grammar. Routledge, 1999. Kozmács István: Udmurt-magyar szótár. Szombathely, 2002. Hajdú Péter: Finnugor népek és nyelvek. Budapest, 1962