Edukacyjne walory komiksu.

We wrześniu 2009 roku wprowadzona została w polskich szkołach tzw. nowa podstawa programowa, która w założeniu dostosowuje cele oraz treści kształcenia poszczególnych przedmiotów nauczania do czasów współczesnych¹.

W Załączniku nr 2 - Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych na s. 19, gdzie zawarte są wskazówki dla nauczycieli klas I-III szkoły podstawowej czytamy m.in.:” ważnym celem edukacji polonistycznej jest rozwijanie u dzieci zamiłowania do czytelnictwa poprzez słuchanie pięknego czytania i rozmawianie o przeczytanych utworach oraz korzystanie z bibliotek (np. biblioteki szkolnej). Dobór utworów ma uwzględnić następujące gatunki literatury dziecięcej: baśnie, bajki, legendy, opowiadania, wiersze, komiksy – przy wyborze należy kierować się realnymi umiejętnościami czytelniczymi dzieci, a także potrzebami wychowawczymi i edukacyjnymi.”Załączniku nr 2 - Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych

W Załączniku nr 4 - Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego na s. 8, gdzie zawarte są wskazówki dla nauczycieli klas gimnazjalnych czytamy m.in.: ”[uczeń] znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach) nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych; wskazuje przykłady mieszania gatunków”;Załączniku nr 4 - Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego

na s. 11, gdzie zawarte są wskazówki dla nauczycieli klas gimnazjalnych, dotyczące wyboru tekstu kultury, z którymi powinien zapoznać się uczeń czytamy: „wybór publicystyki z prasy i innych środków społecznego przekazu; wybrany komiks; wybrane programy telewizyjne”;

na s. 12, gdzie zawarte są wskazówki dla nauczycieli klas licealnych, dotyczące samokształcenia i docierania ucznia do informacji, uczeń w ramach zakresu rozszerzonego „samodzielnie wybiera do lektury teksty, stosując różne kryteria wyboru, które potrafi uzasadnić”, natomiast na s. 38, gdzie zawarte są informacje dotyczące nauczania wiedzy o kulturze w liceum, a szczególnie analizy i interpretacji tekstów kultury czytamy: „uczeń posługuje się pojęciem kultury rozumianej jako całokształt ludzkiej działalności; analizuje i interpretuje teksty kultury – potoczne praktyki kultury, a także dzieła sztuki”.

W omawianym rozporządzeniu MEN stwierdzono, że: „ważnym zadaniem szkół podstawowych, gimnazjalnych oraz licealnych jest przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym. Nauczyciele powinni stwarzać uczniom warunki do nabywania umiejętności wyszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł”².

Powyższe zalecenia pozwalają nauczycielom zastosować komiks, jako pełnoprawny środek dydaktyczny. Celem szkolenia jest przybliżenie wiedzy o komiksie i możliwościach wykorzystania opowieści rysunkowych w procesie dydaktycznym, a także wskazanie pomocnych źródeł informacji, dotyczących komiksu.

Polski wyraz „komiks" (liczba pojedyncza) pochodzi od angielskiego comics (liczba mnoga), którym określano komiczne i humorystyczne historyjki obrazkowe, ukazujące się na łamach prasy amerykańskiej od końca XIX w. Drukowane były jako wieloodcinkowe serie w formie paska (strip) i składały się z następujących po sobie sekwencji kilku rysunków. Połączenie angielsko- amerykańskich wyrazów comic (komiczny) i strip dało w efekcie dzisiejszą nazwę comics (komiczny pasek) ³.

Komiks, jak każda inna forma rozrywki (literatura, muzyka, fotografia, film), jest bardzo zróżnicowany – dzieli się na dziesiątki gatunków. Nie ma też „(…) jednej, uznanej („kanonicznej”?) definicji komiksu. Wprawdzie w najogólniejszych zarysach propozycje poszczególnych autorów opracowań dotyczących komiksu są zbieżne, lecz dokładniejsza ich analiza uzmysławia myślowe niedostatki bądź istnienie zbyt licznych wyjątków od reguły, by nie podważały one proponowanych definicji. Inspirująca pod tym względem jest lektura definicji komiksu zebrana przez Krzysztofa Teodora Toeplitza w Sztuce komiksu ⁴”⁵.

„Według badacza komiks to ukształtowana na przełomie XIX i XX wieku, głównie w związku z rozwojem prasy, zwłaszcza amerykańskiej, szczególna forma graficznego powiązania rysunku i tekstu literackiego (jedności ikono- lingwistycznej), służąca rozwijaniu narracji lub obrazowaniu znaczeń, których czytelność jest możliwa w ramach tego powiązania, bez dodatkowych źródeł informacji; komiks występuje przeważnie pod postacią serii obrazków, powiązanych ciągłością czasową, przedstawiających działania powtarzających się postaci; komiksy rysowane są ręcznie, przez jednego lub kilku autorów, na papierze, a ich powielanie związane jest z technikami drukarskimi właściwymi prasie lub wydawnictwom ilustrowanym” ⁶.

Propozycja Toeplitza jest o tyle cenna, że zawiera wszystkie elementy potrzebne do zdefiniowania komiksu jako tekstu kultury. Jednakże należy wziąć pod uwagę, iż powstała przed ćwierćwieczem i nie obejmuje wielu zjawisk, zasymilowanych zwłaszcza po roku 1989 przez kulturę popularną dzięki przekładom, bądź też wykrystalizowanych później. Dlatego też Toeplitz pomija np. Internet jako medium komiksu (…)” ⁷.

Rozwinięcie tej definicji proponuje Daniel Gizicki: „ komiks – ciąg statycznych obrazków (kadrów), ułożonych sekwencyjnie w porządku znaczeniowym (przyczynowo-skutkowym), gdzie warstwa graficzna i językowa wspólnie pełnią funkcję narracyjną, wzajemnie się dopełniając” ⁸.

O najważniejszych elementach, które charakteryzuje komiks mówi też Jerzy Szyłak: „Dla mnie najbardziej istotną rzeczą w komiksie jest opowiadanie obrazem. Komiks nie jest kompozycją plastyczną, ale narracją: relacjonuje jakąś historię. Oznacza to, że ma plan wyrażania i plan treści. Ten pierwszy tworzą sekwencje obrazów, ten drugi jest rekonstruowany w naszym umyśle, dokładnie tak samo, jak fabuła dzieła literackiego. Oznacza to, że komiks musi mieć początek, środek i koniec – chociaż niekoniecznie w tej kolejności.

Sama opowieść nie musi zostać przedstawiona w linearny sposób, ale fabuła taką konstrukcję ma zawsze. Od tak pojętej linearności wyjątkami mogą być tylko komiksy, które przypominałyby ogród o rozwidlających się ścieżkach: proponowałyby równocześnie różne rozwiązania danego wątku lub możliwość ułożenia zdarzeń w innej kolejności (…). Komiks musi mieć fabułę, bo jeśli jej nie posiada, to w praktyce nie mamy do czynienia z komiksem, tylko naśladownictwem formy komiksowej, pewną wariacją na jej temat” ⁹.

Historia komiksu. „Komiks powstał dzięki istnieniu prasy i z tej racji jego egzystencja jest związana z mass mediami, ale bynajmniej nie był od początku traktowany jako sztuka dla maluczkich. Wydawnictwa, z którymi byli związani Töpffer, Doré i Busch [prekursorzy komiksu], nie miały brukowego charakteru, a „czytania obrazków” nikt nie uważał (w połowie XIX wieku) za czynność zubożającą wyobraźnię.

W latach z ilustrowanych historyjek robionych przez tych i im podobnych twórców wykształcił się komiks (…). Twórcami pierwszych komiksów byli Richard Felton Outcalt, autor szeregu drobnych historyjek i seryjki Yellow Kid (Żółty Bobas), i Rudolph Dirks – autor Katzenjammer Kids (…). Seryjne opowiastki obrazkowe (…) były publikowane w tak renomowanych pismach jak „Life”, „New York Word”, „New York Herold” czy „Morning Journal (…).

Na niską ocenę komiksu jako sztuki miało wpływ wiele przyczyn. Jedną z nich jest fakt, że historyjki obrazkowe pojawiły się w okresie secesji,(…) można je uznać za jeden z rezultatów – powszechnego wówczas – poszukiwania nowych środków ekspresji (…). Gdy secesja popadła w niełaskę i zaczęła być uznawana za synonim złego smaku, komiks nie poszedł w zapomnienie (…). Popularność jaką zdobył, sprawiła, że przetrwał i rozwijał się nadal, ale gwałtowna zmiana kryteriów estetycznych (…) usunęła go poza nawias zjawisk ze świata sztuki” ¹°.

Krąg odbiorców poszczególnych cyklów komiksowych był początkowo ograniczony do czytelników gazet, w których je zamieszczano. Dopiero w końcu lat 20. XX w. w amerykańskim „The Funnies” pojawiły się oddzielne broszury niedzielnego dodatku gazetowego z utworami premierowymi, a w 1934 r. rozpoczęto regularne wydawanie zeszytów komiksowych ¹¹.

Komiks upowszechnił się, znalazł odbiorcę dziecięcego i młodzieżowego. Krytyka zainteresowała się komiksem dopiero w latach 60. XX wieku, w epoce pop-artu, który komiks wykorzystywał, m.in. Andy Warhol (Dick Tracy, 1969), Roy Lichtenstein (Dziewczyna przy pianinie, 1962) czy Mel Ramos (Batmobile, 1962), którzy wprowadzili bohaterów komiksowych i odpowiednią manierę rysunkową do galerii oraz muzeów ¹². Od tej chwili kultura masowa zaczęła być traktowana jako forma sztuki. Wcześniej wśród opinii krytyków notorycznie pojawiało się stwierdzenie, że komiks jest czymś gorszym i nie potrafi przekazać głębszych treści. W Luwrze komiks pojawił się w 1967 r. ²⁷

Osoby zainteresowane historią komiksu odsyłam do lektury książek np.: Jerzego Szyłaka, Komiks. Świat przerysowany, Krzysztofa Teodora Toeplitza, Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego, Adama Ruska, Tarzan, Matołek i inni. Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach Na terenie Polski tradycje komiksu są znacznie skromniejsze. W II połowie XIX wieku rysownicy humoryści sięgali sporadycznie po formę zbliżoną do komiksu. 9 lutego 1919 r. na ostatniej stronie lwowskiego tygodnika satyrycznego Szczutek miał swoją premierę serial komiksowy pt: Ogniem i mieczem czyli Przygody szalonego Grzesia – powieść współczesna” ¹⁴.

W czerwcu 1919 roku ukazał się obrazkowy dwutygodnik dla dzieci pod tytułem Grześ, który wykorzystywał formę komiksową. Max i Moritz Wilhelma Busha znany był z jednego polskiego wydania, drukowanego w Łodzi w 1905 roku pod tytułem Miś i Wacek ¹³. Jednak prawdziwy komiks pojawił się później jako gatunek importowany zza oceanu. Pierwszym polskim periodykiem wypełnionym niemal w całości komiksem był Świat Przygód. Ilustrowany Tygodnik dla Młodzieży wydawany w Warszawie od 1935 roku. Jego bohaterami byli Flip i Flap.

Pisemko miało zły papier, fatalny druk, było byle jak wydawane. Być może wskutek tego nie zdobyło większej popularności. Niepokonana na tym polu okazała się Karuzela. Obrazkowy tygodnik przygód ciekawych i wesołych, ukazująca się od 1936 roku do wybuchu II wojny światowej. Stałymi bohaterami byli m.in.: Ferdek i Merdek, Kiau – Miał, król i królewski dwór, Elegant. Najbardziej podobały się w Karuzeli, rysowane przez Wacława Drozdowskiego, przygody Pata i Pataschona, które otwierały każdy numer pisma ¹⁵. Reasumując w latach poprzedzających II wojnę światową komiks zadomowił się w Polsce na dobre.

Osoby zainteresowane historią komiksu w Polsce odsyłam do lektury np. trzech książek Adama Ruska: Od rozrywki do ideowego zaangażowania. Komiksowa rzeczywistość w Polsce w latach 1939 – 1955, Tarzan, Matołek i inni. Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach , Leksykonu polskich bohaterów i serii komiksowych.

Komiks w szkole. „Wobec narastającego zainteresowania komiksem, dydaktyka włączyła go w obręb własnych zainteresowań. Poloniści np. Barbara Dyduch profesor UP w Katedrze Dydaktyki Literatury i Języka Polskiego, omawiając etapy fascynacji komiksowym medium treści kultury, wyróżnia następujące grupy czytelników rysunkowych opowieści ¹⁶ :

6-9 lat. Etap ten wyróżnia bezkrytyczność lektury komiksów. Młody lekturowym stażem i doświadczeniem odbiorca traktuje wówczas komiks jako podstawowe medium treści kulturowych;

9-11 lat. Jest to okres kształtowania się gustów, związanych z poznawaniem różnych stylów i gatunków komiksu. Wówczas też odbiorca zaczyna dokonywać świadomych wyborów czytelniczych, preferując jedne komiksy kosztem innych (najczęściej mechanizm selekcji dyktowany jest modą na określone zjawiska z kręgu komiksu, np. mangę, komiks o superbohaterach, itp.);

11-12 lat. Jest to czas, kiedy - zdaniem Dyduchowej - lektura komiksu staje przestaje wystarczać do pełnego zaspokojenia potrzeb kulturalnych ucznia. Traktowana jako czynność infantylna, staje się punktem wyjścia do przeistoczenia czytelnika rysunkowych opowieści w odbiorcę prasy młodzieżowej. Nie do końca mogę się z tym poglądem zgodzić przy dzisiejszym dostępie dzieci do Internetu i jego wpływem na nie, niemniej jednak powyższa charakterystyka może być pomocną wskazówką w pracy z uczniem.

Adam Mazurkiewicz pisze: „Nauczyciel, pragnący wykorzystać zainteresowanie ucznia opowieściami rysunkowymi do celów edukacyjnych, może uczynić to w różny sposób: poprzez prezentację wzorcowych realizacji (najlepszych komiksów), rozmowę o lekturowych zainteresowaniach podopiecznych, wspólną realizację projektu komiksu, dyskusję nad wartością opowieści rysunkowych.

Uogólniając można - za Anielą Książek-Szczepanikową ¹⁷ - lekcje poświęcone opowieściom rysunkowym podzielić na dwa nadrzędne typy: model „reżyserski”, model analityczno-opisowy.

Model „reżyserski”. Nauczyciel prowadzi zajęcia, wykorzystując metodę analizy tekstu. Efektem lekcji jest projekt komiksu, stworzonego w oparciu o inny tekst kultury (najczęściej utwór literacki, który stanowi punkt wyjścia dla badania możliwości przekładu sztuki słowa na inne medium). Mamy wówczas do czynienia z przekładem intersemiotycznym, dzięki któremu uczeń może nie tylko zorientować się w specyfice różnych mediów kultury, lecz - przede wszystkim - dostrzec korespondencję sztuk.

Model ten wykorzystuje też pełniej - niż alternatywny wobec niego (opisany niżej) - ludyczne metody, będące najbardziej stymulującymi rozwój dziecka.

W omawianym modelu można wyróżnić następujące ogniwa lekcji poświęconej projektowaniu komiksu według utworu literackiego: podział utworu na fabularne całostki, będące odpowiednikiem komiksowych klatek; nadanie im tytułów lub sporządzenie zwięzłego opisu; opracowanie dialogów i monologów w postaci „dymków”; opracowanie graficznego zapisu dźwięków pozasłownych (odgłosów); określenie graficznie sytuacji, w której znajdują się postacie;

Model analityczno-opisowy. Specyfiką zajęć prowadzonych według tego modelu jest traktowanie komiksu jako zjawiska immanentnego, które należy zbadać pod katem jego specyfiki. Charakter badawczy lekcji realizowanych według modelu analityczno-opisowego nakłada na nauczyciela szczególne powinności: musi on dobrać analizowany na lekcji komiks pod kątem reprezentowanej w nim etyki głównych bohaterów, wartości artystycznych, wreszcie dostępności dla ucznia, (aby można było osiągnąć zamierzone cele, tj. przybliżyć uczniom fenomen komiksu jako tekstu kultury, każdy z nich powinien dysponować własnym egzemplarzem).

Lekcja prowadzona zgodnie z modelem analityczno- opisowym zorganizowana jest według następującego schematu: zapoznanie z treścią komiksu; omówienie sposobów tworzenia fabuły i kreacji postaci; zwrócenie uwagi na funkcje przedmiotu w narracji; rozpoznawanie ekspresji werbalnej i pozawerbalnej funkcjonującej w fabule komiksu (celem analizy jest kształcenie sprawności językowej ucznia).

Oba przedstawione wyżej modele lekcji, w trakcie, których wykorzystywany jest komiks, mają na tyle uniwersalny charakter, że można stosować je w różnych metodykach przedmiotowych. Oczywiście mają swoje ograniczenia, wynikające tyleż z predyspozycji uczniów, co immanentnych ograniczeń przedmiotów nauczania. Z pewnością model analityczno-opisowy sprawdzać się będzie na zajęciach plastycznych w stopniu o wiele większym, niż reżyserski. Z kolei na historii nie ma sensu stosować żadnego z nich w sposób rozbudowany; w tym bowiem wypadku komiks może pełnić funkcję przede wszystkim ilustracyjną.

Zaprezentowane modele najpełniej sprawdzają się na zajęciach realizujących ścieżki międzyprzedmiotowe (zwłaszcza edukację medialną; komiks może być wówczas tworzony np. w ramach zajęć z plastyki i informatyki). Inspirująca i najbardziej efektywna w tym wypadku jest metoda projektu. Składa się ona z kilku podstawowych ogniw, które - następując po sobie w ściśle określonej kolejności - umożliwiają uczniom rozwiązanie opracowywanego zagadnienia.

Prócz niewątpliwych walorów wychowawczych (współpraca w grupie, kreacyjność uczniów) zajęcia prowadzone metodą projektów uświadamiają procesualny charakter zdobywania wiedzy i umiejętności.

Pośród zajęć przedmiotowych na uwagę zasługują lekcje z kręgu humanistycznych, przede wszystkim język polski (ważną rolę komiks odgrywa zwłaszcza na lekcjach poświęconych literaturze). Dlatego też na przykładzie tego przedmiotu najpełniej można ukazać funkcje, jakie komiks pełni w edukacji. Zgodnie z wyznacznikami metodyków opowieść rysunkowa, wykorzystywana w edukacji polonistycznej:

nie pomija ani nie pomniejsza rangi dzieła literackiego, które jest dlań punktem wyjścia; umożliwia uporządkowanie zdobytych wiadomości na temat tekstów kultury; uzmysławia ikoniczny charakter multimediów; kształci umiejętność czytania komiksu; kształci umiejętność przekładu intersemiotycznego; kształci doskonalenie tworzenia planu odtwórczego (dotyczy to opowieści rysunkowych tworzonych na podstawie utworu literackiego);

uczy czytać przestrzeń w dziele malarskim, interpretować usytuowanie elementów komiksu na kadrze; rozwija inwencję językową, kreatywność ucznia; wypowiedzi bohaterów komiksu mogą być ćwiczeniem słownikowo-frazeologicznym i stylistycznym dla ucznia; rysunek w komiksie pozwala na werbalizację („ikonizację”) odczuć ucznia.

Zwraca uwagę wszechstronność wypunktowanych tu zadań, stawianych przed opowieścią rysunkową; komiks ma nie tylko uświadamiać różnorodność języków sztuki, lecz również służy do edukacji językowej, poprawiając sprawność komunikacyjną ucznia” ¹⁸. Na końcu prezentacji umieściłam zestawienie zawierające książki i artykuły dotyczące komiksu. Niektóre z nich prezentują gotowe scenariusze zajęć dla nauczycieli, zgodne z powyższymi zaleceniami, np.: Projektowanie komiksów na lekcjach języka polskiego, Aniela Książek- Szczepanikowa, Język Polski w Szkole dla kl. IV-VIII, 1997/98, z. 6, s

Szczególną grupę stanowią komiksy historyczne. W innych krajach wykorzystywane są jako pomoce dydaktyczne np. we Francji, Niemczech, Japonii ²⁵. O tym, jak wykorzystać je na lekcji, o metodach i formach pracy z komiksem historycznym pisze szczegółowo np. Bartłomiej Janicki.

Dla nauczyciela cenne będą informacje zawarte w jego artykułach: Komiks historyczny w szkolnym nauczaniu o holokauście Romów, Wiadomości Historyczne, 2012 r., nr 3, s oraz Potrzeby i możliwości wykorzystania komiksów historycznych w szkolnej edukacji historycznej, w książce KOntekstowy MIKS. Przez powieści graficzne do analiz kultury współczesnej, pod redakcją Grażyny Gajewskiej i Rafała Wójcika.

Chciałabym też zwrócić uwagę nauczycieli na organizowane przez IPN Festiwale Komiksu Historycznego, które mają charakter edukacyjny i w ramach, których można było w roku ubiegłym, między innymi, wysłuchać wykładu Bartłomieja Janickiego pt. „Metody pracy dydaktycznej z wykorzystaniem komiksów historycznych”. Komiksowi historycznemu poświęcony był także cały numer czasopisma Zeszyty Komiksowe, nr 12, z 2011 r. Wiedzę na temat komiksu historycznego można też poszerzyć czytając Historię Polski w komiksowych kadrach, której autorką jest Justyna Czaja, Polski komiks historyczny (lata ) Bartłomieja Janickiego lub wymieniane wcześniej książki Adama Ruska.

Propozycję analizy literackiej warstwy komiksów historycznych zaproponowała dr Maria Bieniek, sugerując, że powinna ona uwzględniać następujące pytania: „O jakich wydarzeniach historycznych opowiada komiks? Jakie osoby w nim występują i jakie role zostały im przypisane? Jakie jest tło historyczne komiksu (czas, miejsce akcji)? Które wydarzenia i osoby występujące w komiksie mają związek z rzeczywistością historyczną? Jaki obraz historii prezentuje komiks?” ¹ ⁹

Do powyższych pytań powinniśmy dodać również takie, które koncentrowałyby się na informacjach przekazywanych w warstwie graficznej i w sferze lingwistycznej (np. czy wygląd postaci i ubrań oraz język, jakim posługują się bohaterowie komiksu odpowiada miejscu i epoce, w której żyli?).

Mając na uwadze powyższe informacje chciałabym przedstawić przykłady praktycznego zastosowania konkretnych komiksów na poszczególnych etapach edukacyjnych I-IV. Niektóre z komiksów, ze względu na podejmowane przez nie tematy, wydają mi się na tyle wartościowe, że pomimo tego, że docelową grupą ich odbiorców są osoby dorosłe, uważam że można użyć ich fragmentu, dla zasygnalizowania ważnego problemu.

Nauczyciel jest w tym wypadku cenzorem i to on dba o to, by przekazywane uczniom materiały, nie zawierały wulgaryzmów, scen zbyt drastycznych dla młodego czytelnika lub o podtekstach erotycznych. Zaproponowany przeze mnie spis nie wyczerpuje zasobu edukacyjnego komiksów, a kolejność ich umieszczenia w poszczególnych grupach wiekowych jest przypadkowa. Opis treści wymienionych komiksów jest dostępny w Internecie, np.: [dostęp 3 stycznia 2013 r.].

Dla przedszkolaków proponuję komiksy: 1. Bohdana Butenki, np.: To ja, Gapiszon, Gapiszon i Korniszon, Gapiszon i Zuzia, Gucio i Cezar. 2. Anny Hoffmann: Gąska Balbinka, Idzie Gąska Balbinka.

Dla uczniów klas I-III proponuję komiksy: 1. Bohdana Butenki, fotokomiksy o Kwapiszonie, np.: Kwapiszon i tajemnicza szkatułka, O Kwapiszonie, niezwykłym Poznaniu, tajemnicy listu i Kornela Makuszyńskiego i Mariana Walentynowicza: parakomiks Przygody Koziołka Matołka.

3. Henryka Jerzego Chmielewskiego: serię Tytus, Romek i A'Tomek. 4. Janusza Christy: serię Kajko i Kokosz. 5. Tadeusza Baranowskiego: Skąd się bierze woda sodowa, Antresolka profesorka Nerwosolka, Podróż smokiem Diplodokiem.

6. Ewy Karskiej i Sławomira Kiełbusa: cztery części Zaczarowanej Altany. 7. Szarloty Pawel: serię Jonka, Jonek i Kleks, od III klasy. 8. Hergé: Tintin w Tybecie, od III klasy. 9. Tomasza Samojlika: Ostatni żubr, od III klasy.

Dla uczniów klas IV-VI proponuję komiksy: 1. Tomasza Samojlika: Ostatni żubr, dla klasy IV. 2. Tadeusza Raczkiewicza, Barbary Tylickiej: Zawisza Czarny.

3. Scenariusz: Marzena Sowa i rysunki: Sylvain Savoia: trzy części serii Marzi, od V klasy. 4. Wojciecha Birka, Sławomira Kiełbusa, Arkadiusza Klimka, Macieja Mazura: serię Strażnicy orlego pióra. Historia Polski. 5. Steve’a Parker’a, Davida Westa: Mity greckie w komiksie, Mity rzymskie w komiksie.

6. Rafała Skarżyckiego, Wiesława Dojlidki: W pustyni i w puszczy. 7. Andrzeja Klimowskiego, Danusi Schejbal: Uranowe uszy z komiksu Robot… na podstawie Bajek robotów Stanisława Lema. 8. Barbary Seidler, Grzegorza Rosińskiego: Legendarna Historia Polski. Legendy polskie. 9. Hergé: Tintin w Tybecie.

10. Mateusza Wiśniewskiego i Marka Rudowskiego: Drom-Droga. Historia Romów w Europie Małgorzaty Różyckiej, Janusza Balkowskiego, Marka Rudowskiego: Romowie. Historia w obrazach Jirō Taniguchiego: Wędrowiec z tundry, od V klasy. 13. Jirō Taniguchiego, Jeana-Davida Morvana: Mój rok. Wiosna.

14. Sławomira Mrożka: Pamiętnik, od VI klasy. 15. Keiji Nakazawa: Hiroszima Bosonogi Gen. Wybrane przez nauczyciela fragmenty z cz. 1 i cz. 2, od klasy VI. Anime powiązane z powyższą mangą: Od klasy VI: Grobowiec świetlików reżysera Isao Takahata oraz Boso przez Hiroszimę reżyserów Mori Masakii i Mamoru Shinzaki.

16. Emilii Skupień: Co Olza widziała. Rzecz o kontrabandzie na Moście „Przyjaźni” w Cieszynie, ze zbioru W sąsiednich kadrach. Polacy i Czesi o sobie w komiksie, od VI klasy. 17. Shaun Tan: Przybysz, od klasy VI. 18. Szarloty Pawel: serię Jonka, Jonek i Kleks, dla IV klasy. 19. Janusza Christy: serię Kajko i Kokosz.

20. Tadeusza Baranowskiego: Skąd się bierze woda sodowa, Antresolka profesorka Nerwosolka, Podróż smokiem Diplodokiem. Dla uczniów gimnazjum proponuję komiksy: 1. Mateusza Wiśniewskiego i Marka Rudowskiego: Drom-Droga. Historia Romów w Europie.

2. Macieja Parowskiego, Andrzeja Sapkowskiego, Bogusława Polcha: Geralt z pierwszego tomu Wiedźmina. 3. Joanna Sfara: Mały książę. 4. Arta Spiegelmana: Maus. Opowieść ocalałego. Wybrane przez nauczyciela fragmenty.

5. Wybrane komiksy ze zbiorów komiksów wydanych przez Muzeum Powstania Warszawskiego: '44: antologia komiksu, 2007 r., Powstanie '44 w komiksie: antologia prac konkursowych 2008, Powstanie '44 w komiksie: antologia prac konkursowych 2009, Powstanie '44 w komiksie: antologia prac konkursowych 2010, Powstanie '44 w komiksie: antologia prac konkursowych 2011, Powstanie '44 w komiksie: antologia prac konkursowych 2012.

Filmy animowane związane z powyższymi komiksami: Muzeum Powstania Warszawskiego współuczestniczy w realizacji filmu animowanego Hardcor 44. Do tego projektu zaproszono polskich rysowników komiksów oraz Tomasza Bagińskiego, którego film Katedra był w 2002 roku nominowany do Oscara, w kategorii krótki film animowany. Na stronie Muzeum Powstania Warszawskiego znajdują się szczegółowe informacje o realizowanym filmie. Druga propozycja to Sztuka spadania Tomasza Bagińskiego, antywojenny film animowany z 2006 r.

6. Aleksandry Spanowicz, Bartosza Kurca: Płaszcz, szalik i beret, zamieszczony w Zeszytach Komiksowych, nr 12, 2011 r., s Jirō Taniguchiego: Wędrowiec z tundry. 8. Sławomira Mrożka: Pamiętnik. 9. Keiji Nakazawa: Hiroszima Bosonogi Gen. Wybrane przez nauczyciela fragmenty z cz. 1 i cz. 2.

Anime powiązane z powyższą mangą: Grobowiec świetlików reżysera Isao Takahata oraz Boso przez Hiroszimę reżyserów Mori Masakii i Mamoru Shinzaki. 10. Emilii Skupień: Co Olza widziała. Rzecz o kontrabandzie na Moście „Przyjaźni” w Cieszynie, ze zbioru W sąsiednich kadrach - Polacy i Czesi o sobie w komiksie. 11. Shaun Tan: Przybysz.

12. Macieja Jasińskiego, Wiktora Żwikiewicza, Jacka Michalskiego Poznański Czerwiec. 13. Macieja Jasińskiego, Jacka Michalskiego, Andrzeja Janickiego, Krzysztofa Wyrzykowskiego (okładka): Kopalnia Wujek.

14. Wybrane komiksy z Antologii komiksu polskiego 2, Wrzesień. Wojna narysowana: Wrześniowe przedpołudnie Dagmary Matuszak i Kamila Śmiałkowskiego, Czwarta bitwa Mateusza Skutnika, Mundur dziadka Tomasza Tomaszewskiego, Przebicie Ziuta.

15. Marjane Satrapi: Persepolis. Wybrane przez nauczyciela fragmenty, np. rozdział Wino. Film animowany związany z powyższym komiksem: Persepolis. Wybrane przez nauczyciela fragmenty. 16. Guya Delisle'a: Fragmenty Kronik birmańskich. 17. Guya Delisle'a: Fragmenty Phenianu.

18. Joe Kuberta: Fragmenty komiksu Josel - 19 kwietnia Opowieść o powstaniu w warszawskim getcie. 19. Moniki Powalisz, z rysunkami: Anny Czarnoty, Zofii Dzierżawskiej, Joanny Jurczak, Malwiny Konopackiej, Agaty Nowickiej, Olgi Wróbel: Złote pszczoły. Żydzi międzywojennej Warszawy. 20. Moniki Powalisz, Tymka Jezierskiego: Płaszcz Ajewskiego.

21. Wyszczególnione poniżej fragmenty Dzienników ukraińskich Igorta: Historia Nikołaja Iwanowicza, Radiacja, Ziemia. 22. Komiksy o tematyce ekonomicznej Forum Obywatelskiego Rozwoju. 23. Tomasza Nowaka, Witolda Tkaczyka, Krzysztofa Gawronkiewicza, Jacka Michalskiego, Jerzego Ozgi: 1940 Katyń. Zbrodnia na nieludzkiej ziemi.

24. Shaun Tan: Przybysz. 25. Willa Eisnera: Umowa z Bogiem – trylogia. Życie na Dropsie Avenue. 26. Charlesa Schulza: Fistaszki zebrane. 27. Jeffa Lemire’a: Opowieści z hrabstwa Essex.

28. Komiksy historyczne wydawane przez Instytut Pamięci Narodowej, np.: "Łupaszka" 1939, Krzysztofa Wyrzykowskiego, Sławomira Zajączkowskiego, Wyzwolenie? 1945, Krzysztofa Wyrzykowskiego, Sławomira Zajączkowskiego, Wilcze tropy. T. 1. "Zygmunt" - Zygmunt Błażejewicz, Krzysztofa Wyrzykowskiego, Cichociemni z "Ospy", Wojciecha Birka, Mikołaja Birka.

Dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych proponuję komiksy: 1. Macieja Jasińskiego, Krzysztofa Wyrzykowskiego: Ksiądz Jerzy Popiełuszko. Cena wolności, komiks stanowi rozszerzoną wersję noweli opublikowanej w zbiorze Solidarność - 25 lat. Nadzieja zwykłych ludzi. 2. Macieja Jasińskiego, Andrzeja Janickiego, Krzysztofa Wyrzykowskiego, Jacka Michalskiego, Filipa Myszkowskiego, Janusza Ordona, Janusza Wyrzykowskiego: Solidarność - 25 lat. Nadzieja zwykłych ludzi.

3. Frederika Peetersa: wybrane przez nauczyciela fragmenty Niebieskich pigułek. 4. Benoita Springera: wybrane przez nauczyciela fragmenty Pogrzebów Łucji. 5. Jasona Lutesa: wybrane przez nauczyciela fragmenty z trzech tomów Berlina.

6. Aleksandara Zografa: wybrane przez nauczyciela fragmenty Pozdrowień z Serbii. Dziennika komiksowego z czasów konfliktu w Serbii. 7. Rosalind B. Penfold: wybrane przez nauczyciela fragmenty Kochać zbyt mocno, czyli o tym jak wygląda przemoc domowa.

(Poniższa lista prezentuje komiksy, które wcześniej zaproponowałam dla uczniów gimnazjum, ale są odpowiednie także dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych.) 8. Komiksy historyczne wydawane przez Instytut Pamięci Narodowej, np.: "Łupaszka" 1939, Krzysztofa Wyrzykowskiego, Sławomira Zajączkowskiego, Wyzwolenie? 1945, Krzysztofa Wyrzykowskiego, Sławomira Zajączkowskiego, Wilcze tropy. T. 1. "Zygmunt" - Zygmunt Błażejewicz, Krzysztofa Wyrzykowskiego, Cichociemni z "Ospy", Wojciecha Birka, Mikołaja Birka.

9. Arta Spiegelmana: Maus. Opowieść ocalałego. Wybrane przez nauczyciela fragmenty. 10. Wybrane komiksy ze zbiorów komiksów wydanych przez Muzeum Powstania Warszawskiego: '44: antologia komiksu, 2007 r., Powstanie '44 w komiksie: antologia prac konkursowych 2008, Powstanie '44 w komiksie: antologia prac konkursowych 2009, Powstanie '44 w komiksie: antologia prac konkursowych 2010,

Powstanie '44 w komiksie: antologia prac konkursowych 2011, Powstanie '44 w komiksie: antologia prac konkursowych Filmy animowane związane z powyższymi komiksami: Muzeum Powstania Warszawskiego współuczestniczy w realizacji filmu animowanego Hardcor 44. Do tego projektu zaproszono polskich rysowników komiksów oraz Tomasza Bagińskiego, którego film Katedra był w 2002 roku nominowany do Oscara w kategorii krótki film animowany. Na stronie Muzeum Powstania Warszawskiego znajdują się szczegółowe informacje o realizowanym filmie. Druga propozycja to Sztuka spadania Tomasza Bagińskiego, antywojenny film animowany z 2006 r.

11. Aleksandry Spanowicz, Bartosza Kurca: Płaszcz, szalik i beret, zamieszczony w Zeszytach Komiksowych, nr 12, 2011 r., s Jirō Taniguchiego: Wędrowiec z tundry. 13. Sławomira Mrożka: Pamiętnik.

14. Keiji Nakazawa: Hiroszima Bosonogi Gen. Wybrane przez nauczyciela fragmenty z cz. 1 i cz. 2. Anime powiązane z powyższą mangą: Grobowiec świetlików reżysera Isao Takahata oraz Boso przez Hiroszimę reżyserów Mori Masakii i Mamoru Shinzaki. 15. Emilii Skupień: Co Olza widziała. Rzecz o kontrabandzie na Moście „Przyjaźni” w Cieszynie, ze zbioru W sąsiednich kadrach - Polacy i Czesi o sobie w komiksie.

16. Shaun Tan: Przybysz. 17. Macieja Jasińskiego, Wiktora Żwikiewicza, Jacka Michalskiego Poznański Czerwiec. 18. Macieja Jasińskiego, Jacka Michalskiego, Andrzeja Janickiego, Krzysztofa Wyrzykowskiego (okładka): Kopalnia Wujek.

19. Wybrane komiksy z Antologii komiksu polskiego 2, Wrzesień. Wojna narysowana: Wrześniowe przedpołudnie Dagmary Matuszak i Kamila Śmiałkowskiego, Czwarta bitwa Mateusza Skutnika, Mundur dziadka Tomasza Tomaszewskiego, Przebicie Ziuta. 20. Marjane Satrapi: Persepolis. Wybrane przez nauczyciela fragmenty, np. rozdział Wino. Film animowany związany z powyższym komiksem: Persepolis. Wybrane przez nauczyciela fragmenty filmu.

21. Guya Delisle'a: Fragmenty Kronik birmańskich. 22. Guya Delisle'a: Fragmenty Phenianu. 23. Joe Kuberta: Fragmenty komiksu Josel - 19 kwietnia Opowieść o powstaniu w warszawskim getcie. 24. Moniki Powalisz, z rysunkami: Anny Czarnoty, Zofii Dzierżawskiej, Joanny Jurczak, Malwiny Konopackiej, Agaty Nowickiej, Olgi Wróbel: Złote pszczoły. Żydzi międzywojennej Warszawy.

25. Moniki Powalisz, Tymka Jezierskiego: Płaszcz Ajewskiego. 26. Wyszczególnione poniżej fragmenty Dzienników ukraińskich Igorta: Historia Nikołaja Iwanowicza, Radiacja, Ziemia. 27. Komiksy o tematyce ekonomicznej Forum Obywatelskiego Rozwoju.

28. Tomasza Nowaka, Witolda Tkaczyka, Krzysztofa Gawronkiewicza, Jacka Michalskiego, Jerzego Ozgi: 1940 Katyń. Zbrodnia na nieludzkiej ziemi. 29. Willa Eisnera: Umowa z Bogiem - trylogia. Życie na Dropsie Avenue. 30. Charlesa Schulza: Fistaszki zebrane. 31. Jeffa Lemire’a: Opowieści z hrabstwa Essex.

Nauczycielowi, który nie czytał komiksu dla dorosłych, a chciałby zapoznać się z tym gatunkiem proponuję sięgnąć po: Willa Eisnera - Umowę z Bogiem, Arta Spiegelmana - Mausa. Opowieść ocalałego (wydanie dwutomowe), Igorta - Dzienniki ukraińskie, Alison Bechdel - Fun Home. Tragikomiks rodzinny, Jeffa Lemire’a - Opowieści z hrabstwa Essex, Joe Sacco - Strefę bezpieczeństwa Goražde.

Spośród mang proponuję nauczycielowi, np.: Jirō Taniguchiego: Ratownika, Zoo zimą, Odległą dzielnicę, Yoshihiro Tatsumiego - Kobiety, Hideo Azumy - Dziennik z zaginięcia. Jeśli nauczyciel chciałby zapoznać się z komiksem o superbohaterach proponuję: - Batmana. Rok pierwszy scenariusz Franka Millera, rysunki Davida Mazzucchelliego, - Supermana. Na wszystkie pory roku, którego autorami są: Jeph Loeb, Jerry Siegel, Joe Shuster, Tim Sale, Bjarne Hansen.

Manga Definicja mangi „(…) słowo manga. Stworzył je w XIX wieku Katsushika Hokusai dla określenia zbiorów rysunków przeznaczonych dla jego uczniów i miłośników. Wyraz złożony z ideogramów man (wykonane szybko i lekko) i ga (rysunek) był używany przez wielu ówczesnych artystów w odniesieniu do tego rodzaju rysunków zanim w XX wieku zaczął oznaczać „komiks”. Definicja, jaką podaje Kōjien, słownik języka japońskiego, brzmi następująco: Rysunek prosty, humorystyczny i przesadzony Karykatura lub satyra społeczna Seria obrazków tworzących historię: „Comics”.

Obecnie w Japonii, w wyniku ewolucji tego słowa, jedynie osoby urodzone przed wojną rozumieją przez nie „komiks satyryczny lub krytyczno-polityczny publikowany w prasie”. Dla następnego pokolenia oznacza ono drzeworyty epoki Edo, nie komiksy. Te ostatnie przez wszystkie wydawnictwa i księgarnie określane są jako „Comiks” – termin ten obejmuje wszystkie gatunki mangi. Paradoksalnie, Zachód wybrał słowo manga, nieużywane już w Japonii” ²°.

Z powyższą definicją polemizuje Radosław Bolałek, który w artykule Manga termin niepotrzebny? przytacza argumenty, świadczące o tym, że słowo „manga” jest często równoznaczne z terminem „komiks” oraz „(…), że dla Japończyków nie każda manga to komiks, ale każdy komiks to manga, bez względu na kraj pochodzenia. Natomiast dla Europejczyka czy Amerykanina będzie to już coś, czego rodowód jest japoński i to w szerokim znaczeniu” ²¹.

Historia mangi. W Japonii między VIII a XII w. artyści tworzyli iluminowane zwoje emakimono, zwane w skrócie emaki. Przeznaczone dla arystokratów i kapłanów zwoje były bardzo cenne, a przy tym delikatne, i wymagały starannej opieki. Większość zwojów powstała dla zilustrowania scen religijnych lub literackich. Rysunki przypominały o założeniu świątyni, przedstawiały piekła opisane w buddyjskich tekstach, opowiadały o upiorach. Wiele z nich przedstawiało ważne wydarzenia historyczne, ale także codzienne życie w postaci satyr obyczajowych.

W okresie Edo ( ) wraz z rozwojem działalności wydawniczej, głównie w wyniku wynalezienia w połowie XVIII wieku kento, specjalnych wycięć w rogach klocków drzeworytniczych, dzięki którym kartka utrzymywana była nieruchomo na matrycy, uzyskano możliwość produkowania wielobarwnych drzeworytów za bardzo niską cenę. Drzeworyty pełniły rozmaite funkcje. Spełniały rolę reklam sklepów, restauracji czy domów rozrywki. Stanowiły środek komunikacji, pozwalający na przekazywanie najnowszych wiadomości.

Isniały drzeworyty pedagogiczne, które służyły dzieciom do nauki czytania i pisania. Były też takie, które dostarczały rozrywkę: zachęcały do odnajdywania postaci z parodii lub karykatur, które były na nich przedstawione w celu rozwiązania rebusu ²². Drzeworyty tworzyli także artyści. Drzeworyty krajobrazowe, których autorami są np. Katsuhika Hokusai ( ) czy Utagawa Hiroshige Ando ( ) są znane na całym świecie i stanowią cenne zbiory wielu muzeów. Drzeworyt japoński był pierwszym etapem powstania współczesnej mangi.

Narodziny mangi, w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, nastąpiły na przełomie XIX/XX w. Pionierem komiksu był Kitazawa Yasuji ( ). Rozkwit japońskiej twórczości komiksowej przypadł na okres odzyskania pełnej swobody politycznej po 1951 roku, kiedy zniesiono okupację amerykańską. Większość wydawanych po wojnie tytułów mang powielała wzorce zachodnie, tworząc japońskie odpowiedniki postaci popularnych w Stanach Zjednoczonych i Europie.

Jednym z najwybitniejszch mangaków, który rozpoczął wtedy swoją karierę był Tezuki Osamu ( ) ²³. Inni znani mangacy to np.: Tatsumi Yoshihiro, Ikeda Riyoko, Sugiura Hinako, Matsumoto Leiji, Taniguchi Jiro czy Mizuki Shigeru. Zainteresowanie mangą utrzymuje się w Japonii do chwili obecnej. Osoby zainteresowane historią mangi odsyłam do lektury książki Brigitte Koyamy-Richard, Manga lat historii.

„Komiks japoński ma wiele form. Gatunki charakterystyczne dla komiksu japońskiego i pojawiające się w nim typy bohaterów to najczęściej: bishōjo – jap. „piękna dziewczyna", opowieść, w której ważną rolę odgrywają piękne dziewczyny, np. Mahoromatic, The Melancholy of Haruhi Suzumiya; bishōnen – jap. „piękny chłopak", analogicznie jak wyżej, bohaterami są piękni chłopcy, np. Tajemnica przeszłości; ecchi – manga o podtekstach erotycznych, niewybrednym humorze erotycznym, jakkolwiek bez pokazywania stosunków płciowych, np. Chobits, Green Green;

hentai – jap. „zboczeniec", mangi erotyczne i pornograficzne. W Japonii termin nie jest stosowany, a samo słowo jest odbierane negatywnie. Przykładem takiej mangi jest Chōjin densetsu Urotsukidōji. W ramach gatunku hentai można wyodrębnić rodzaje:  yaoi – erotyczne bądź romantyczne anime gejowskie,  yuri – erotyczne bądź romantyczne anime lesbijskie,  shōtacon lub shōtakon – od shōtaro complex, erotyczne anime z młodymi chłopcami,  lolicon lub rorikon – od lolita complex, erotyczne anime z młodymi dziewczętami;

mahō shōjo (magical girls) – manga o nastoletnich bohaterkach, posiadających nadprzyrodzone moce, np. Sailor Moon (Czarodziejki z Księżyca); mahō shōnen (magical boys) – odpowiednik mahō shōjo z chłopcami, np. D.N.Angel; mecha – mangi, w których bohaterami są wielkie roboty lub humanoidy, np. Neon Genesis Evangelion; moe – anime lub manga zawierające postaci bardzo zuchwałe lub słodkie np. Lucky Star; seinen – historyjki przeznaczone dla starszej młodzieży, np. V; sentai, super sentai – jap. „walcząca drużyna", anime, które wśród głównych postaci zawiera drużynę superbohaterów, np. Shinesman, Tensou Sentai Goseiger (amerykańska wersja anime to Power Rangers);

shōjo – jap. „młoda panienka" lub „mała dziewczynka", anime przeznaczone dla dziewczyn, np. Gakuen Alice; shōnen – jap. „chłopiec", anime przeznaczone dla chłopców, np. Dragon Ball, Naruto, Bleach; shōjo-ai – jap. „dziewczęca miłość", anime o romansach między żeńskimi postaciami, np. Rewolucjonistka Utena, termin nie obowiązuje w Japonii, utworzony został na Zachodzie na wzór shōnen-ai, aby odróżnić lesbijski romans od erotyki;

shōnen-ai (lub BL, boys love) – jap. „chłopięca miłość", anime o romansach między męskimi postaciami, np. Gravitation, Ai no kusabi: Miłość na uwięzi” ²⁴. gekiga, powstały w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia nurt w japońskim komiksie, z założenia realistyczny, skierowany do dojrzałego czytelnika zainteresowanego fabułą o obyczajowym charakterze, np.: Kobiety Yoshihiro Tatsumiego, mangi Jiro Taniguchiego, np. Ratownik.

Strona przydatna do uzyskania informacji o mangach to np.: [dostęp r]. Wyszukiwarka mang na stronie tanuki.pl posiada dodatkowo polskie określenia gatunków komiksu japońskiego. Szukając informacji np. o mandze Usagi Yojimbo Stana Sakai, otrzymujemy następujące informacje opisujące tę mangę: „Gatunki: Dramat, Komedia, Okruchy życia, Przygodowe, Sztuki walkiDramatKomediaOkruchy życiaPrzygodowe Sztuki walki Postaci: Duchy, Kapłani/kapłanki religii wschodnich, Łowcy nagród, Samuraje/ninja, Youkai, Zwierzęta; Rating: Przemoc; Miejsce: Japonia; Czas: Przeszłość”.DuchyKapłani/kapłanki religii wschodnich Łowcy nagródSamuraje/ninjaYoukaiZwierzętaPrzemocJaponiaPrzeszłość

Szukając informacji o mandze Ratownik Jiro Taniguchi’ego, otrzymujemy następujące informacje: „Gatunki: Dramat, Kryminały/zagadki/tajemniceDramatKryminały/zagadki/tajemnice Widownia: Seinen; Miejsce: Japonia; Czas: Współczesność; Inne: Realizm”.SeinenJaponia WspółczesnośćRealizm W słowniku na tej samej stronie internetowej znajdujemy wytłumaczenie słowa Seinen.Seinen „Seinen” – w zależności od japońskiej pisowni, określa (zazwyczaj pornograficzne) treści tylko dla dorosłych (por. hentai) lub tytuły o nieco poważniejszej tematyce, przeznaczone dla „młodych dorosłych” (osiemnasto-, dwudziestolatkowie). hentai

Opisy mang znajdują się np. na stronie: [dostęp r]. Przykłady mangi edukacyjnej wydanej w Polsce to: 1. Jiro Taniguchi Wędrowiec z tundry. 2. Mój rok. Wiosna. Scenariusz Jean-David Morvana, rysunek Jiro Taniguchiego. 3. Hiroszima Bosonogi Gen, Keiji Nakazawy.

Przykłady filmów edukacyjnych, anime wydanych w Polsce to: Grobowiec świetlików reżysera Isao Takahaty oraz Boso przez Hiroszimę, reżyserów: Mori Masakii i Mamoru Shinzaki. (Słowo anime służy do określenia japońskich filmów animowanych, które w dużej części powstały na podstawie mang, dlatego też, bardzo często mówiąc o mandze wspomina się o anime.)

W Japonii isnieje dział mang edukacyjnych, które są tam bardzo popularne, ale które w Polsce nie zostały jeszcze wydane. Od około 2002 r. manga stała się integralnym elementem japońskiego systemu edukacji. Manga i anime zostały włączone do programów nauczania w gimazjum, a w japońskich bibliotekach szkolnych znajduje się np. seria Hiroszima Bosonogi Gen, Keiji Nakazawy.

Osoby zainteresowane tematem mangi odsyłam do lektury książek: Ewy Witkowskiej, Komiks japoński w Polsce. Historia i kontrowersje; Scotta Haydena, Manga. Grafika komputerowa; wymienionej wcześniej książki Brigitte Koyamy-Richard, Manga lat historii oraz do przeczytania czasopisma: Zeszyty Komiksowe nr 13 z 2012 r., w całości poświęconego tematyce mangi.

Dla nauczycieli mogą być przydatne także informacje dotyczące skanlacji. Skanlacja to termin stosowany głównie przez fanów mangi. Skanlacja polega na skanowaniu oryginalnych stron mangi (najczęściej w języku japońskim) i zastąpieniu tekstów językiem odpowiednim dla kraju, w jakim dana skanlacja ma się ukazać. Popularne jest zastępowanie wcześniejszych skanlacji, np. angielskich, innym językiem, np. polskim. W wielu krajach (także w Polsce) działają grupy fanów, zajmujące się skanlacjami. Obecnie jest w Polsce aktywnych ok. 80. grup skanlacyjnych, zajmujących się m.in. mangą i anime ²⁶.

Przetłumaczone mangi i anime są nieodpłatnie dostępne w Internecie. Skanlacje w świetle prawa polskiego są nielegalne, ale są ogólnie dostępne i bardzo łatwe do odnalezienia przez zainteresowane osoby. Na stronach ze skanlacjami mang zazwyczaj znajdują się informacje, określające ich gatunek.

Strony w Internecie związane tematycznie z komiksem, przydatne dla nauczycieli. Przykładowe strony o komiksie: Aleja Komiksu Gildia.pl Opracowania naukowe dotyczące komiksu dostępne w Internecie: kladnica kladnica

Recenzje komiksów np. w tym miejscu: cenzje cenzje Wybrane strony polskich wydawnictw komiksów:

wo%29 (działalność zawieszona) wo%29

Przykładowe strony czasopism, które zajmują się komiksem: Zeszyty Komiksowe AQQ – Magazyn Komiksów Ziniol – Kwartalnik Kultury Komiksowej Kultura Popularna KZ Magazyn Miłośników Komiksu Zeszyty Komiksowe AQQ – Magazyn Komiksów Ziniol – Kwartalnik Kultury Komiksowej Kultura Popularna KZ Magazyn Miłośników Komiksu Informacje o mandze: Recenzje mang:

Przykładowe strony wydawnictw mangowych, np.: Waneko Hanami Egmont Wydawnictwo J.P.Fantastica (Japonica Polonica Fantastica)

Biblioteki w Polsce, które zwracają szczególną uwagę na komiksy: 1. Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu sk=view&id=952&Itemid=164 sk=view&id=952&Itemid= Gdańsk – Pracownia Komiksowa (Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna)Gdańsk – Pracownia Komiksowa (Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna) 3. Małopolskie Studio Komiksu (Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie), 4. Biblioteka Narodowa 5. Biblioteka Jagiellońska 6. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu 7. Biblioteka Uniwersytecka w Gdańsku 8. Wrocław – Mediateka/Miejska Biblioteczna PublicznaBiblioteka NarodowaBiblioteka JagiellońskaBiblioteka Uniwersytecka w ToruniuBiblioteka Uniwersytecka w GdańskuWrocław – Mediateka/Miejska Biblioteczna Publiczna

Informacje o bibliotekach zagranicznych, które posiadają bogate zbiory komiksów: europie/ europie/ sk=view&id=954&Itemid=166 sk=view&id=954&Itemid=166 Bibliotekarz, a komiks: sk=view&id=952&Itemid= sk=view&id=952&Itemid=164

Wybrane festiwale komiksowe: Angouleme International Comics Festival Międzynarodowy Festiwal Komiksu (Łódź) Bałtycki Festiwal Komiksu GDAK Festiwal Komiksu Historycznego: komiksu-historycznego-w-czerwcu-2013, _czerwca__2_Festiwal_Komiksu_Historycznego.html komiksu-historycznego-w-czerwcu _czerwca__2_Festiwal_Komiksu_Historycznego.html

Najważniejsza nagroda komiksowa: Kompletna lista zdobywców nagrody Eisnera Oficjalna strona Comic-Con International i Nagrody Eisnera Oficjalna strona Comic-Con International i Nagrody Eisnera Konkursy dla uczniów związane z komiksem organizują, np.: Muzeum Powstania Warszawskiego: Forum Obywatelskiego Rozwoju: IV-edycja IV-edycja-2012

Programy, które służą do tworzenia komiksów i mogą być wykorzystane w szkole: toonlet.com Warsztaty rysowania komiksów dla dzieci organizowane są m.in.: podczas Festiwalu Komiksu Historycznego (Warszawa): 2_czerwca__2_Festiwal_Komiksu_Historycznego.html 2_czerwca__2_Festiwal_Komiksu_Historycznego.html w ramach Międzynarodowego Festiwalu Komiksu (Łódź):

Bezpłatna czytelnia komiksów (po angielsku), którą można udostępnić czytelnikom w bibliotece, znajduje się na stronie Przypisy: ¹ Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, D.U. nr 4, poz. 17 z dnia 15 stycznia 2009 r., [dostęp: 2 stycznia 2013 r.] ² Podstawa programowa z komentarzami, t. 4, Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, s [zob. przyp.¹].

³ K. T. Toeplitz, Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego. Warszawa, Czytelnik, 1985, s. 7–8. ⁴ Tamże, s ⁵ A. Mazurkiewicz, Nauka o komiksie w Polsce [w:] Skrzypczyk K. (red.), Komiks a komiksologia. Antologia referatów 10. Sympozjum Komiksologicznego, Łodź, 2010, s. 60. ⁶ K. T. Toeplitz, Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego, Warszawa, Czytelnik, 1985, s. 40. ⁷ A. Mazurkiewicz, Nauka o komiksie w Polsce [w:] Skrzypczyk K. (red.), Komiks a komiksologia. Antologia referatów 10. Sympozjum Komiksologicznego, Łodź, 2010, s. 60. ⁸ D. Gizicki, Obraz, kontekst, narracja. Próba zaktualizowania i dookreślenia definicji komiksu [w:] Skrzypczyk K. (red.), Komiks w dobie postmodernizmu. O tendencjach tematycznych i formalnych we współczesnych komiksach. Antologia referatów sympozjum komiksologicznego, Łódź, 2005, s. 63.

⁹ J. Szyłak, S. Frąckiewicz, To świat sztuki jest gettem [w:] Frąckiewicz S., Wyjście z getta, Warszawa, 2012, s ¹ ⁰ J. Szyłak, Komiks. Świat przerysowany, Gdańsk, 1998, s. 13. ¹¹ B. Kurc, Komiks. Zmieniający się gatunek, Odra, 2004, nr 7/8, s. 88. ¹² A. Rusek, Tarzan, Matołek i inni, Warszawa, 2001 r., s ¹³ J. Dunin, Prolegomena do „komiksologii”, Literatura Ludowa, 1972, nr 6, s. 13. ¹ ⁴ A. Rusek, Tarzan, Matołek i inni, Warszawa, 2001 r., s. 28. ¹ ⁵ J. Dunin, Papierowy bandyta. Książka kramarska i brukowa w Polsce, Łódź, 1974, s ¹ ⁶ B. Dyduchowa, Co nauczyciel powinien wiedzieć o komiksie, Polonistyka, 1992, nr 4, s ¹ ⁷ A. Książek-Szczepanikowa, Projektowanie komiksów na lekcjach języka polskiego, [w]: taż, Literatury obszar chroniony. Z badań nad szkolnym kształceniem literackim, Szczecin, 1999.

¹⁸ A. Mazurkiewicz, Edukacja wobec kultury obrazu, BIBIK Nr 107, październik 2010, [dostęp 2 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie: wlasne/bibik/1655-komiksniegryzie.html. wlasne/bibik/1655-komiksniegryzie.html ¹⁹ M. Bieniek, Dydaktyka historii. Wybrane zagadnienia, Olsztyn, 2007, s. 64. ²⁰ B. Koyama- Richard, Manga lat historii, Warszawa, 2008, s ²¹ R. Bolałek, Manga termin niepotrzebny?, Zeszyty Komiksowe, 2012, nr 13, s ²² B. Koyama- Richard, Manga lat historii, Warszawa, 2008, s. 37–42. ²³ Tamże, s ²⁴ Podział na podstawie przeglądu stron tematycznych dotyczących mangi i anime: [dostęp: 25 listopada 2010 r.] [w:] Kotowska K., Manga - japoński komiks a kultura Zachodu, „Biuletyn EBIB” [online], 2010, nr 9 [dostęp: 2 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie:

²⁵ B. Janicki, Potrzeby i możliwości wykorzystania komiksów historycznych w szkolnej edukacji historycznej, [w]: Gajewska G., Wójcik R. (red.) KOntekstowy MIKS. Przez opowieści graficzne do analiz kultury współczesnej, Poznań, 2011, s. 239; P. Truściński, Rysowane dzieje, oprac. J. Kalicka, I. Mrzygłód, „Mówią wieki”, 2010, s. 25; J. Berndt, Manga poza problemami legitymizacji, „Zeszyty Komiksowe”, 2012, nr 13, s. 30. ²⁶ ²⁷ Wybrana bibliografia: Dokumenty zwarte: 1. Bieniek M., Dydaktyka historii. Wybrane zagadnienia, Olsztyn, 2007, ISBN

2. Dunin J., Papierowy bandyta. Książka kramarska i brukowa w Polsce, Łódź, Frąckiewicz S., Wyjście z getta. Rozmowy o kulturze komiksowej w Polsce, Warszawa, 2012, ISBN Gizicki D., Obraz, kontekst, narracja. Próba zaktualizowania i dookreślenia definicji komiksu, [w:] Komiks w dobie postmodernizmu. O tendencjach tematycznych i formalnych we współczesnych komiksach. Antologia referatów sympozjum komiksologicznego, pod red. K. Skrzypczyka, Łódź, 2005.

5. Komiks a komiksologia. Ku rozpoznaniu i charakterystyce wzajemnych relacji między gatunkiem a jego teorią. Antologia referatów 10. Sympozjum Komiksologicznego, pod red. Krzysztofa Skrzypczyka, Łódź, 2010, ISBN KOntekstowy MIKS. Przez opowieści graficzne do analiz kultury współczesnej, pod red. Grażyny Gajewskiej, Rafała Wójcika, Poznań, 2011, ISBN Koyama- Richard B., Manga.1000 lat historii, Warszawa, 2008, ISBN Książek-Szczepanikowa A., Projektowanie komiksów na lekcjach języka polskiego, [w]: taż, Literatury obszar chroniony. Z badań nad szkolnym kształceniem literackim, Szczecin, 1999.

9. Książek-Szczepanikowa, A., Od obrazka do wideoklipu. Integracja tekstowa w kształceniu literackim na poziomie podstawowym, Kielce, 1999, ISBN Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, D.U. nr 4, poz. 17 z dnia 15 stycznia 2009 r., nt&view=article&id=2032 [dostęp: 2 stycznia 2013 r.]. nt&view=article&id=2032

11. Rusek A., Tarzan, Matołek i inni. Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach , Warszawa, 2001, ISBN , [dostęp: 17 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie: Szyłak J., Komiks. Świat przerysowany, Gdańsk, 1998, ISBN , ISBN Toeplitz K. T., Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego, Warszawa, 1985, ISBN Dokumenty ciągłe: 1. Berndt J., Manga poza problemami legitymizacji, Zeszyty Komiksowe, 2012, nr 13, s

2. Bolałek R., Manga termin niepotrzebny?, Zeszyty Komiksowe, 2012 nr 13, s Dunin J., Prolegomena do „komiksologii”, Literatura Ludowa, 1972, nr Dyduch B., Co nauczyciel powinien wiedzieć o komiksie, Polonistyka, 1992, nr 4, s Grodecka E., Komiks z podstawą programową w tle, Język Polski w Gimnazjum, R. 11, nr 2 (2009/2010), s Grześlak M., Toondoo - jak stworzyć własny komiks?, Uczę Nowocześnie, 2012, nr 2, s , [dostęp: 17 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie:

7. Janicki B., Komiks historyczny w szkolnym nauczaniu o holocauście Romów, Wiadomości Historyczne, [R.] 55, nr 3 (2012), s Janicki B., Potrzeby i możliwości wykorzystania komiksów historycznych w szkolnej edukacji historycznej, [W]: Gajewska G., Wójcik R. (red.) KOntekstowy MIKS. Przez opowieści graficzne do analiz kultury współczesnej, Poznań, 2011, ISBN Kotowska K., Manga - japoński komiks a kultura Zachodu, Biuletyn EBIB, 2010, nr 9, [dostęp: 17 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie:

10. Książek-Szczepanikowa A., "Projektowanie komiksów na lekcjach języka polskiego", Język Polski w Szkole dla kl. IV-VIII, 1997/1998, z. 6, s Książek-Szczepanikowa A., Zauważmy komiks, Polonistyka, 1994, nr 3, s Kurc B., Komiks: zmieniający się gatunek, Odra, 2004, nr 7/ Mazurkiewicz, A., Edukacja wobec kultury obrazu, BIBIK Nr 107, październik 2010, [dostęp 2 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie: bibik_107.pdf. 14. Truściński P., Rysowane dzieje, oprac. J. Kalicka, I. Mrzygłód, Mówią wieki, 2010, s

15. Zeszyty Komiksowe. Magazyn o komiksach. Komiks historyczny, red. M. Błażejczyk, M. Traczyk, 2011, nr 12, ISSN Zeszyty Komiksowe. Magazyn o komiksach. Manga.pl, red. M. Błażejczyk, M. Traczyk, 2012, nr 13, ISSN Zestawienia bibliograficzne w wyborze. Komiks w nauczaniu. Cz. 1. Wydawnictwa zwarte: 1. Banach A., Pismo i obraz, Kraków, 1966.

2. Barańczak S., Kapitan Żbik w świetle najnowszych ustaleń historii sztuki europejskiej [W]: Tenże, Książki najgorsze i parę innych ekscesów krytycznoliterackich i 1993, Wyd. 3, Kraków, 2009, ISBN Czaja J., Historia Polski w komiksowych kadrach, Poznań, 2010, ISBN Dunin J., Papierowy bandyta. Książka kramarska i brukowa w Polsce, Łódź, Frąckiewicz S., Wyjście z getta. Rozmowy o kulturze komiksowej w Polsce, Warszawa, 2012, ISBN

6. Gombrich E., Sztuka i złudzenie. O psychologii przedstawienia obrazkowego, Warszawa, 1981, ISBN , ISBN Janicki B., Polski komiks historyczny (lata ), Opole, 2010, ISBN Janicki B., Potrzeby i możliwości wykorzystania komiksów historycznych w szkolnej edukacji historycznej, [W]: Gajewska G., Wójcik R. (red.) KOntekstowy MIKS. Przez opowieści graficzne do analiz kultury współczesnej, Poznań, 2011, ISBN Jastrzębski J., Komiks i stereotypy, [W]: Tenże, Czas relaksu. O literaturze masowej i okolicach, Wrocław, 1982, ISBN

10. Kaczanowski L., Komiks w „Świecie Młodych”, Łódź, [2010], ISBN Komiks a komiksologia. Ku rozpoznaniu i charakterystyce wzajemnych relacji między gatunkiem a jego teorią. Antologia referatów 10. Sympozjum Komiksologicznego, pod red. Krzysztofa Skrzypczyka, Łódź, 2010, ISBN KOntekstowy MIKS. Przez opowieści graficzne do analiz kultury współczesnej, pod red. Grażyny Gajewskiej, Rafała Wójcika, Poznań, 2011, ISBN

13. Kotowicz J., O potrzebie wykorzystania komiksu w nauczaniu dzieci niesłyszących, [W:] Guza A., Krzyżyk D. (red. nauk.), Praca z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych. T. 1, Kielce, cop. 2012, ISBN Koyama- Richard B., Manga lat historii, Warszawa, 2008, ISBN Książek-Szczepanikowa, A., Od obrazka do wideoklipu. Integracja tekstowa w kształceniu literackim na poziomie podstawowym, Kielce, 1999, ISBN

16. Książek-Szczepanikowa, A., Projektowanie komiksów na lekcjach języka polskiego, [w]: taż, Literatury obszar chroniony. Z badań nad szkolnym kształceniem literackim, Szczecin, 1999, ISBN Kurc B., Opowiadanie obrazem - komiks, Łódź, 2003, ISBN Kurc B.,Trzask-Prask. Wywiady z mistrzami polskiego (i nie tylko) komiksu, Koluszki, cop. 2004, ISBN McCloud, S., Understanding comics. The invisible art, New York, 1994, ISBN X.

20. Młodkowski J., Obraz w codziennej aktywności współczesnego człowieka. Wybrane zagadnienia obrazowania i wizualizacji w kulturze współczesnej [W]: Tenże, Aktywność wizualna człowieka, Warszawa, 1998, ISBN Obremski W., Krótka historia sztuki komiksu w Polsce ( ), Toruń, 2005, ISBN Przybylski R. K., Słowo i obraz w komiksie [W:] Cieplikowska T., Skawiński J. (red. nauk.), Pogranicza i korespondencje sztuk, 1980, ISBN

23. Rusek A., Leksykon polskich bohaterów i serii komiksowych, Warszawa, 2007, ISBN Rusek A., Od rozrywki do ideowego zaangażowania. Komiksowa rzeczywistość w Polsce w latach , Warszawa, 2011, ISBN Rusek A., Tarzan, Matołek i inni. Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach , Warszawa, 2001, ISBN , [dostęp: 17 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie:

26. Scott-Baron H., Manga. Grafika komputerowa. Jak tworzyć w swoim komputerze mangę najwyższej jakości, Warszawa, 2006, ISBN Szyłak J., Komiks i okolice kina, Gdańsk, 2000, ISBN Szyłak J., Komiks i okolice pornografii. O seksualnych stereotypach w kulturze masowej, Gdańsk, 1996, ISBN Szyłak J., Komiks w kulturze ikonicznej XX wieku. Wstęp do poetyki komiksu, Gdańsk, 1999, ISBN Szyłak J., Komiks, Kraków, 2000, ISBN

31. Szyłak J., Komiks. Świat przerysowany, Gdańsk, 1998, ISBN , ISBN Szyłak J., Poetyka komiksu. Warstwa ikoniczna i językowa, Gdańsk, 2000, ISBN Toeplitz K. T., Sztuka komiksu. Próba definicji nowego gatunku artystycznego, Warszawa, 1985, ISBN Witkowska E., Komiks japoński w Polsce. Historia i kontrowersje, Toruń, 2012, ISBN Wydawnictwa ciągłe: 1. Bajor E., Komiks na lekcjach języka polskiego w klasie IV, Język Polski w Szkole dla kl. IV-VI, 2000/2001, nr 3, s

2. Belka A., Komiks historyczny pt. "Koniec lata 1939", Kronika Warszawy, 2009, nr 4, s Berndt J., Manga poza problemami legitymizacji, Zeszyty Komiksowe, 2012, nr 13, s Biedrzycki B., Przemoc w komiksach na tle postaci Batmana, Guliwer, 2003, nr 4, s Borowkin S., Komiks. Cechy. Propozycje metodyczne, Język Polski w Szkole dla kl. IV-VIII, 1991/1992, z. 1-2, s Chmielewski H., Trudne „Tytusa” początki, rozm. przepr. Barbara Tylicka, Guliwer, 1996, nr 4, s

7. Dobroczyński B., Nowy wspaniały Mcświat albo Wniebowstąpienie Myszki Miki, Znak, 2001, nr 1, s Dyduch B., Co nauczyciel powinien wiedzieć o komiksie, Polonistyka, 1992, nr 4, s Figiel T, Blaski i cienie komiksu w aspekcie czytelnictwa dziecięcego, Poradnik Bibliotekarza, 1999, nr 5, s Florian P., Pułapki cywilizacji obrazkowej, Geografia w Szkole, 1993, nr 1, s Frąckiewicz S., Komiks bez fikcji, Polityka, 2012, nr 46, s

12. Godzic M., Komiks wyssany z mlekiem mamy, Znak, 2004, nr 11, s Grodecka E., Komiks - wstydliwy wytwór popkultury czy gatunek paraliteracki, z którym warto się zaprzyjaźnić?, Język Polski w Gimnazjum, R. 11, nr 4 (2009/2010), s Grodecka E., Komiks z podstawą programową w tle, Język Polski w Gimnazjum, R. 11, nr 2 (2009/2010), s Grześlak M., Komiks na lekcji, ale bez uwagi w dzienniczku, Uczę Nowocześnie, 2012, nr 2, s. 28, [dostęp: 17 stycznia 2013], Dostępny w Internecie:

16. Grześlak M., Toondoo - jak stworzyć własny komiks?, Uczę Nowocześnie, 2012, nr 2, s , [dostęp: 17 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie: Irzyk I., Komiksy – zabawa, ćwiczenia i przedstawienia teatralne, Języki Obce w Szkole, 2007, nr 2, s Janicki B., Komiks historyczny w szkolnym nauczaniu o holocauście Romów, Wiadomości Historyczne, [R.] 55, nr 3 (2012), s Jankowicz G., Ucieczka z opowieści. Więcej niż komiks, Tygodnik Powszechny, 2012, nr 31, s

20. Kalicka J., Mrzygłód I., Komiks i historia, Mówią Wieki, 2010, nr 7, s Kotowska K., Manga - japoński komiks a kultura Zachodu, Biuletyn EBIB, 2010, nr 9, [dostęp: 17 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie: Książek-Szczepanikowa A., "Projektowanie komiksów na lekcjach języka polskiego", Język Polski w Szkole dla kl. IV-VIII, 1997/1998, z. 6, s Książek-Szczepanikowa A., Zauważmy komiks, Polonistyka, 1994, nr 3, s

24. Lenard S. B., Kapitan Żbik – „bohater naszych czasów". Seria komiksowa o przygodach kapitana Żbika, Wiadomości Historyczne, 2006, nr 3, s , [dostęp: 17 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie: numery/wiadomosci-historyczne/maj-czerwiec-2006/. numery/wiadomosci-historyczne/maj-czerwiec-2006/ 25. Leśniak T., Skarżycki R., Przerwana ciągłość, rozm. przepr. Katarzyna Marek, Jakub Lubelski, Znak, 2004, nr 11, s Lewandowicz G., Komiks i jego odbiorcy, Biblioteka w Szkole, 1995, nr 9, s Majewski T., Komiks i animacja, czyli tożsamość przepracowana, Dialog, R. 54, nr 10 (2009), s

28. Marciniak T., Butenkomiksy. Analiza semiotyczno - historyczno - strukturalna, Guliwer, 2003, nr 4, s Marciniak T., Meta komiks dydaktyczny. Jubileusz H. J. Chmielewskiego i międzypokoleniowy przekaz "Tytusa, Romka i A'Tomka", Guliwer, 2004, nr 2, s Marciniak T., Tropienie Indian, Guliwer, 2003, nr 2, s Mazurkiewicz, A., Edukacja wobec kultury obrazu, BIBIK Nr 107, październik 2010, [dostęp 2 stycznia 2013 r.], Dostępny w Internecie: bibik_107.pdf

32. Mikustakova A., O specyfice gatunkowej komiksu, Guliwer, 1996, nr 4, s Niedziela S., Rola komiksu w rozwijaniu kultury czytelniczej dzieci i młodzieży, Poradnik Bibliotekarza, 1990, nr 10, s Olejarnik J., Komiks i literatura wojenna, Polonistyka, 2006, nr 2, s Owczarek A., Komiksy a czytelnictwo dzieci i młodzieży, Poradnik Bibliotekarza, 1998, nr 6 s Podemska-Kałuża A., Komiks dla gimnazjalisty, Język Polski w Gimnazjum, R. 10, nr 4 (2008/2009), s

37. Raszczuk J., Komiksowi fani, Guliwer, 1996, nr 4, s Rusek A., Czy grozi nam cywilizacja obrazkowa?, Poradnik Bibliotekarza, 2001, nr 9, s Rustecki M., Nie lansujemy przemocy!, Rozm. przepr. Adam Rusek, Guliwer, 1996, nr 4, s Smoleńska A., Zmienne losy komiksu, Poradnik Bibliotekarza, 2002, nr 7-8, s Sommerfeld A., Wystarczy zabawny komiks, Życie Szkoły, 2008, nr 1, s Szeliga P., Metafizyka komiksu?, Znak, 2004, nr 11, s

43. Szymeczko K., Póty komiks propagandę nosił... (Jubileuszowa gawęda wspominkowo-ironiczna), Guliwer, 1996, nr 4, s Tkaczyk W., Pismo na trudne czasy. (10 lat Magazynu Komiksów "AQQ"), Guliwer, 2003, nr 4, s Truściński P., Rysowane dzieje, oprac. J. Kalicka, I. Mrzygłód, Mówią wieki, 2010, s Walter B., Nowy sposób przekazu – komiks dla dzieci, Język Polski w Szkole dla kl. IV-VIII, 1991/92, z.3, s

47. Zeszyty Komiksowe. Magazyn o komiksach. Komiks historyczny, red. M. Błażejczyk, M. Traczyk, 2011, nr 12, ISSN Zeszyty Komiksowe. Magazyn o komiksach. Manga.pl, red. M. Błażejczyk, M. Traczyk, 2012, nr 13, ISSN Żebrowska T., Artystyczna i wychowawcza rola komiksu, Plastyka i Wychowanie, 1994, nr 3, s

Komiks w nauczaniu. Cz. 2. Zestawienie bibliograficzne w wyborze. Spis wybranych komiksów wymienionych w ramach szkolenia „Edukacyjne walory komiksu”. Wydawnictwa zwarte: 1. Baranowski T., Antresolka profesorka Nerwosolka, Warszawa, cop. 2003, ISBN Birek W., Kiełbus S., Klimek A., Strażnicy Orlego Pióra. Kroniki Królewskie. Szara drużyna. Skarb Walezjusza, Warszawa, cop. 2005, ISBN Butenko B., Gapiszon i Korniszon, Kraków, Wydawnictwo Ongrys, cop. 2009, ISBN

4. Butenko B., Gapiszon i Zuzia, Kraków, Wydawnictwo Ongrys, cop. 2009, ISBN Butenko B., Kwapiszon i tajemnicza szkatułka, Warszawa, Instytut Wydawniczy "Nasza Księgarnia", Butenko B., To ja, Gapiszon, Warszawa, Wydawnictwo Egmont Polska, cop. 2003, ISBN Chmielewski H. J., Tytus, Romek i A'Tomek jako warszawscy powstańcy 1944, Warszawa, Prószyński Media, 2009, ISBN

8. Chmielewski H. J., Tytus, Romek i A'Tomek. Księga 13, Warszawa, Prószyński Media, cop. 2009, ISBN Christa J., Kajko i Kokosz. Dzień Śmiechały, Warszawa, cop. 2011, ISBN Delisle G., Kroniki birmańskie, Warszawa, 2008, ISBN Delisle G., Phenian, Warszawa, 2006, ISBN , ISBN Eisner W., Umowa z Bogiem – trylogia. Życie na Dropsie Avenue, Warszawa, 2007, ISBN

13. Gawroniewicz K. (et al.), 1940 Katyń. Zbrodnia na nieludzkiej ziemi, Poznań, 2010, ISBN Hergé, Tintin w Tybecie [w:] tenże, Afera Lakmusa, Warszawa, Wydawnictwo Egmont Polska, cop. 2010, ISBN Hoffmann A., Terlikowska M., Gąska Balbinka, Warszawa, Wydawnictwo "Nasza Księgarnia", 2007, ISBN Igort, Historia Nikołaja Iwanowicza [w:] tenże, Dzienniki ukraińskie, Warszawa, 2012, ISBN Igort, Radiacja [w:] tenże, Dzienniki ukraińskie, Warszawa, 2012, ISBN

18. Igort, Ziemia [w:] tenże, Dzienniki ukraińskie, Warszawa, 2012, ISBN Jasiński M. (et al.), Solidarność. Nadzieja zwykłych ludzi. 25 lat, Poznań, 2005, ISBN Jasiński M., Michalski J., Janicki A., Kopalnia Wujek, Poznań, 2006, ISBN , ISBN Jasiński M., Wyrzykowski K., Ksiądz Jerzy Popiełuszko. Cena wolności, Poznań, 2005, ISBN Jasiński M., Żwikiewicz W., Michalski J., Poznański Czerwiec, Poznań, 2006, ISBN , ISBN

23. Kiełbus S., Karska E., Zaczarowana altana, Warszawa, Bydgoszcz, [2008], ISBN Klimowski A., Schejbal D., Uranowe uszy [w:] ciż, Robot... Powieść graficzna, Warszawa, 2011, ISBN Komiksy o tematyce ekonomicznej. III edycja, Warszawa, Forum Obywatelskiego Rozwoju FOR, Lemire J., Opowieści z hrabstwa Essex, Warszawa, 2009, ISBN Lutes J., Berlin. Miasto kamieni. T. 1, Warszawa, 2008, ISBN Makuszyński K., Walentynowicz M., Przygody Koziołka Matołka, Poznań, G&P, 2003, ISBN

29. Mrożek S., Pamiętnik [w:] tenże, Pamiętnik. Ucieczka na południe, Warszawa, Gdańsk, cop. 2009, ISBN , ISBN , ISBN Nakazawa K., Hiroszima Bosonogi Gen. T. 1, Warszawa, 2004, ISBN , ISBN Parker S., West D., Mity greckie w komiksie, Poznań, 2009, ISBN Parowskiego M., Sapkowskiego A., Polcha B., Geralt [w:] tychże, Wiedźmin. T. 1, Warszawa, 2001, s , ISBN Pawel S., Smocze jajo, Warszawa, Wydawnictwo Egmont Polska, cop. 2012, ISBN

34. Peeters F., Niebieskie pigułki, Kraków, 2003, ISBN Penfold R. P., Kochać zbyt mocno, czyli o tym jak wygląda przemoc domowa, Warszawa, cop. 2007, ISBN Powalisz M. (et al.), Złote pszczoły. Żydzi międzywojennej Warszawy, Warszawa, 2011, ISBN Powalisz M., Jezierski T., Płaszcz Ajewskiego, Warszawa, 2008, ISBN Powstanie '44 w komiksie. Antologia prac konkursowych 2008, Warszawa, Muzeum Powstania Warszawskiego, Wydawnictwo Egmont Polska, cop. 2009, ISBN

39. Raczkiewicz T., Tylicka B., Zawisza Czarny [w:] Kaczanowski L. (red.), Zawisza Czarny i inne opowiadania, Kraków, 2009, s. 5-44, ISBN Rosiński G., Seidler B., Legendy polskie, Warszawa, Egmont, [2007], ISBN Różycka M., Balkowski J., Rudowski M., Romowie. Historia w obrazkach = Roma. Biltengri romani historia = Romanies. E historia Romani obrazoris adre = picture story [online], Wrocław, 2008 [dostęp 8 stycznia 2013], Dostępny w Internecie: ISBN Sacco J., Strefa bezpieczeństwa Goražde, Warszawa, Mroja Press, 2013.

43. Samojlik T., Ostatni żubr, Białowieża, Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk, 2009, ISBN Satrapi M., Persepolis. Historia dzieciństwa, Kraków, 2006, ISBN Schulz C., Fistaszki zebrane , Warszawa, 2008, ISBN Sfar J., Mały książę, Kraków, 2009, ISBN Skarżycki R., Dojlidko W., W pustyni i w puszczy. Na podstawie powieści Henryka Sienkiewicza, Warszawa, ISBN 2001,

48. Skupień E., Co Olza widziała. Rzecz o kontrabandzie na Moście „Przyjaźni” w Cieszynie [w:] W sąsiednich kadrach. Polacy i Czesi o sobie w komiksie, Poznań, 2009, ISBN Sowa M., Savoia S., Marzi. Dzieci i ryby głosu nie mają, Warszawa, cop. 2007, ISBN Spiegelman A., Maus. Opowieść ocalałego, Kraków, Wydawnictwo Post, 2010, 2 t., ISBN Springer B., Pogrzeby Łucji, Warszawa, 2009, ISBN Tan S., Przybysz, Warszawa, 2009, ISBN

53. Taniguchi J., Morvan J.-D., Mój rok. Wiosna, Warszawa, Hanami, 2010, ISBN Taniguchi, J., Wędrowiec z tundry, Warszawa, Hanami, 2008, ISBN Wiśniewski M., Rudowski M., Drom-Droga. Historia Romów w Europie [online], Wrocław, Fundacja Integracji Społecznej "Prom", [2010] [dostęp 8 stycznia 2013], Dostępny w Internecie: ISBN Wyrzykowski K., Zajączkowski S., "Łupaszka" 1939, Warszawa, Instytut Pamięci Narodowej, 2009, ISBN

57. Wyrzykowski K., Zajączkowski S., Wilcze tropy. T. 1. "Zygmunt" - Zygmunt Błażejewicz, Warszawa, Instytut Pamięci Narodowej, 2011, ISBN Wyrzykowski K., Zajączkowski S., Wyzwolenie?1945, Warszawa, Instytut Pamięci Narodowej, 2010, ISBN Zograf A., Pozdrowienia z Serbii. Dziennik komiksowy z czasów konfliktu w Serbii, Poznań, 2011, ISBN

Wydawnictwa ciągłe: 1. Spanowicz A., Kurc B., Płaszcz, szalik i beret, Zeszyty Komiksowe, 2011, nr 12, s Inne zestawienie dotyczące komiksu zaproponowane przez Pedagogiczną Bibliotekę Wojewódzką im. prof. Tadeusza Kotarbińskiego w Łodzi:

Oprac. Joanna Matoszko Nauczyciel bibliotekarz Wydział Informacyjno-Bibliograficzny Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Warszawie 9 stycznia 2013 r. Prezentacja została przedstawiona w ramach spotkania informacyjno- szkoleniowego dla nauczycieli, które odbyło się r. w PBW Gocławska w Warszawie. Autorka prywatnie jest czytelniczką komiksów.