MARIA MONTESSORI urodziła się 31 sierpnia w 1870 roku we Włoszech w miejscowości Chiaravalle. Naukę rozpoczęła w wieku 6 lat w publicznej szkole rzymskiej. Ze szkoły zapamiętała szkolna ławkę, która trzymała uczniów w ciągłym bezruchu, tłumiąc ich aktywność. Była pierwszą kobietą we Włoszech, która otrzymała dyplom lekarza medycyny. Rok później rozpoczęła praktykę w Klinice Psychiatrycznej Uniwersytetu Rzymskiego. Obserwując dzieci upośledzone umysłowo zauważyła, że posiadają one wewnętrzną siłę, która stymuluje je do dalszego rozwoju.

Po uzyskaniu doktoratu z psychiatrii oddała się pracy pedagogicznej. W 1907 roku Maria Montessori zaczęła kierować w Centrum Opieki Dziennej w Rzymie, gdzie miała okazję pracy z dziećmi normalnymi w wieku od 3 do 7 lat, w wyniku czego powstało pierwsze przedszkole - tzw. Casa dei Bambini (Domy Dziecięce). Tutaj Montessori opracowała podstawy swojego systemu nauczania. Wyposażała placówkę w meble dostosowane do potrzeb dzieci i stosowane w psychologii eksperymentalnej materiały dydaktyczne własnego projektu. Przygotowując opiekunki do pracy z dziećmi i pomocami dydaktycznymi, zalecała, aby niczego dzieciom nie narzucały i nie przeszkadzały im w zajęciach, ponieważ: „Każda niepotrzebna pomoc jest przeszkodą w rozwoju.”(M. Montessori).

Zauważyła, że dzieci chętniej interesowały się jej materiałem dydaktycznym, niż zwykłymi zabawkami, dlatego wzbogaciła zestaw pomocy o nowe materiały do nauki: geografii, matematyki, gramatyki, czytania, pisania i innych przedmiotów nauczania. Maria Montessori zaobserwowała również zafascynowanie dzieci ciszą i włączyła ją do swojego systemu wychowawczego w postaci tzw. „lekcji ciszy”. Jako zasadę pedagogiczną obowiązującą w stosunku do dzieci wprowadziła swobodny wybór materiałów dydaktycznych, dowolność miejsca i czasu pracy. Ograniczyła czynności nauczyciela na rzecz samodzielności dzieci. Zniosła nagrody i kary w celu kształcenia wewnętrznej samodyscypliny dziecka.

Za wybitne osiągnięcia pedagogiczne i przesłania humanistyczne, zawarte w ideach swojej metody wychowawczej Maria Montessori była wyróżniana tytułami Doktora Honoris Causa. Na Uniwersytecie w Sorbonie otrzymała Krzyż Legii Honorowej i była wielokrotnie nominowana do Pokojowej Nagrody Nobla. Z okazji jej osiemdziesiątych urodzin zorganizowano spotkanie poświęcone zagadnieniom pedagogiki, które przerodziło się w międzynarodową konferencję. Podczas tej konferencji Montessori wygłosiła wszystkie podstawowe idee swojej teorii i sformułowała słynne zdanie stanowiące zasadę wychowania jej metodą: „Pomóż mi zrobić to samodzielnie.” Maria Montessori zmarła 6 maja w 1952 roku w Noordwijk w Holandii.

Maria Montessori podkreśla, że dzieciństwo, a zwłaszcza wiek przedszkolny to najważniejszy okres dla rozwoju człowieka, w czasie którego zachodzą wszystkie podstawowe procesy twórcze, nadające kształt osobowości. Maria Montessori zanalizowała cykl rozwojowy jednostki ludzkiej, wskazując, jakie czynniki i sytuacje mogą zakłócać ten rozwój, a jakie przyczyniają się do wzmocnienia potencjału życiowego człowieka. Zwróciła uwagę na powstawanie „wrażliwych faz”. Są to etapy rozwojowe: 1. faza na język (mówiony i pisany), na ruch, zachowania społeczne i porządek (od narodzin do szóstego roku życia); nazwała ją „absorbującym duchem”; 2. faza na moralność, sprawiedliwość, dobro i zło, uczucia religijne, różne dziedziny nauki (od 7 do 12 roku życia); 3. faza na godność osobistą, odpowiedzialność, wiarę we własne siły (od 13 do 18 roku życia).

Zdaniem Montessori, okres od 0 do 6 lat to okres budowania charakteru i inteligencji dziecka. Jest to okres najbardziej chłonnego umysłu, czyli największych możliwości uczenia się. Cały proces wychowania odbywa się dzięki typowym dla okresu dzieciństwa właściwościom takim, jak: „absorbująca psychika”, „okresy szczególnej wrażliwości”, „polaryzacja uwagi”. Istota pedagogiki Marii Montessori polega na stwierdzeniu, że każde dziecko jest inne i powinno rozwijać się według stworzonych przez siebie indywidualnych planów rozwojowych. W planach tych zapisane są jego możliwości, kompetencje i umiejętności, umożliwiające mu naukę samodzielną i efektywniejszą.

Maria Montessori to także odkrywca fenomenu „polaryzacji uwagi". Polaryzacja uwagi jest to proces psychiczny, będący konsekwencją głębokiej i długotrwałej koncentracji uwagi, w wyniku którego dziecko optymalizuje swój rozwój. Jak mówiła M. Montessori - to czas, w którym pogłębieniu i polepszeniu ulegają relacje ze światem rzeczy i ludzi. Budzi się jaźń. Dziecko staje się bardziej niezależne. Polaryzacja jest "fenomenem świadomości", który skutkuje poprzez związanie kompetencji rozwojowych z przedmiotem, z ruchem lub z procesem psychicznym. Prowadzi do normalizacji, a ta z kolei jest skutkiem przyzwyczajenia do skoncentrowanej pracy. Montessori dzieckiem „znormalizowanym” nazywa takie, które jest przyzwyczajone do skoncentrowanej pracy, wpływającej na zdobywanie bogatej wiedzy, samodzielności, odpowiedzialności za własne działania, wytrwałości i zdyscyplinowania.

 Uczenie przez działanie: dzieci zdobywają wiedzę i praktyczne umiejętności poprzez własną aktywność, w przemyślanym środowisku pedagogicznym, przy współpracy z nauczycielami.  Samodzielność: dzieci swobodnie wybierają rodzaj, miejsce, czas i formę pracy (indywidualną lub z partnerem) przy zachowaniu reguł społecznych. Rozwijają indywidualne uzdolnienia i uczą się realnej oceny swoich umiejętności.  Koncentracja: dzieci ćwiczą dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu konkretnych zadań.

 Lekcje ciszy: dzieci uczą się współpracować w cichych zajęciach indywidualnych i grupowych. Ćwiczenia ciszy pomagają dziecku odnaleźć spokój. Kontrola ruchu, ruch medytacyjny i twórcza ekspresja ruchowa, powiązane wzajemnie z uspokojeniem są najlepszym sposobem do powstawania refleksji i możliwością uwewnętrzniania się. Lekcje i ćwiczenia ciszy mają duże znaczenie w wychowawczym rozwoju dziecka. Dzieci stają się spokojniejsze, zachowują się ciszej, łatwiej im się uczyć. Lekcja ciszy ułatwia nie tylko lepsze skupienie, bardziej efektywną pracę, ale pozwala dziecku na odkrycie swojego wnętrza. Służą temu między innymi krótkie ćwiczenia, oparte na wykonywaniu różnorodnych czynności bez wypowiadania słów.

 Porządek: dzieci zdobywają umiejętność przestrzegania zasad porządku w otoczeniu i swoim działaniu.  Społeczne reguły: dzieci zróżnicowane wiekowo (trzy roczniki) są łączone w grupy, sprzyja to wymianie wzajemnych zdolności i umiejętności. Dzieci uczą się przestrzegać reguł: nie rań, nie niszcz, nie przeszkadzaj.  Obserwacja: jest kluczem dorosłych do poznania świata dziecka. Nauczyciel z szacunkiem i uwagą obserwuje postępy i trudności dziecka, jest jego przewodnikiem.  Indywidualny tok dziecko jest serdecznie przyjęte, znajduje uwagę i rozwoju każdego dziecka: indywidualną opiekę nauczyciela. Pracuje według własnego tempa i możliwości, podejmując zadania których jest już gotowe.

Maria Montessori stworzyła następujące zasady pedagogiczne: 1) swobodny wybór – charakterystyczna zasada dla pedagogiki Marii Montessori. W obrębie przygotowanego otoczenia dziecko wybiera sobie przedmiot działań i samo ustala tempo i czas uczenia się oraz stopień trudności. 2) zasada swobodnego wyboru materiału - w sali przedszkolnej wszystkie materiały są zawsze dostępne, ułożone tematycznie na półkach, w zasięgu ręki dziecka. Dziecko samodzielnie podejmuje decyzję, z którym materiałem będzie pracować. 3) zasada swobodnego wyboru miejsca pracy - dziecko pracuje tam, gdzie samo zdecyduje i gdzie pozwalają na to granice rozsądku nauczyciela i możliwości organizacyjnych. Dziecko nie ma obowiązku uczestniczenia w zajęciach grupowych, jeśli jest czymś ważnym zajęte. 4) zasada swobodnego wyboru czasu pracy - w związku z fazami chłonności decyzję o czasie pracy pozostawiamy dziecku.

5) zasada swobodnego wyboru formy pracy - lekcję podstawową przeprowadza się z każdym dzieckiem indywidualnie. Następnie zaczyna ono pracować samodzielnie. Wie, że ma prawo do pracy w ciszy, że nikt nie będzie mu przeszkadzał. Wie także, że nikt nie będzie mu pomagał, jeśli pomoc jest niepotrzebna. Samodzielnie wybrało sobie temat pracy, pracuje wtedy, kiedy zechciało, będzie pracowało tak długo, jak długo praca ta będzie dla niego atrakcyjna i będzie sprawiała mu przyjemność. 6) zasada porządku - każdy przedmiot w klasie ma swoje miejsce - skąd został wzięty, tam zostaje odniesiony. Podobnie - każda osoba także ma swoje miejsce i wie, co do niej należy. To proste - dzieci kochają porządek. Porządek w otoczeniu - porządek w sercu. 7) zasada ograniczenia - pedagogika Montessori nie jest ani metodą partnerską, ani bezstresową. Dzieci nie mogą robić tego co chcą i nie są partnerami nauczyciela. Ograniczeniu, regułom i zasadom postępowania, podlegają wszystkie elementy życia grupy. Metoda Montessori jest metodą bezrepresyjną, dzieci robią to, co je interesuje i co nie przeszkadza innym. 8) zasada izolowania trudności - jeśli dziecko pracuje z różową wieżą po to, aby poznać lub uporządkować znane już sobie pojęcia związane z wielkością (choćby takie jak: duży-mały, mniejszy niż-większy niż, duży-większy-największy, mały-mniejszy-najmniejszy) ma do dyspozycji: a) nauczyciela, który wie jak i kiedy w tym pomóc, b) różową wieżę (która jest różowa).

Nie zajmuje się kolorami, bo do tego służy inny materiał - kolorowe tabliczki. Nie zajmuje się długościami, grubościami, temperaturami, wagami, dźwiękami i in., bo do tego służą inne materiały; czerwone belki, brązowe schody, butelki termiczne, tabliczki baryczne, puszki szmerowe i in. 9) zasada samokontroli - materiał montessoriański jest tak skonstruowany, że pozwala dzieciom, samodzielnie stwierdzić, czy daną pracę wykonały dobrze czy źle, w którym miejscu nastąpiła pomyłka i jak ten błąd naprawić.

Wszystkie materiały są uporządkowane tematycznie i łatwo dostępne - umieszczone w zasięgu ręki dziecka. Nauczyciel jest pośrednikiem pomiędzy otoczeniem i dzieckiem, pomaga dziecku samodzielnie odkrywać rzeczywistość. Ważną częścią Pedagogiki Montessori jest oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych zwany Materiałem Montessori:

 materiał do ćwiczeń życia praktycznego: związany z samoobsługą, troską o środowisko, zwyczajami i normami społecznymi. Zajęcia i ćwiczenia mają na celu usprawnienie motoryki dziecka, koordynacji ruchów dziecka oraz opanowaniu umiejętności, które dzieci będą wykorzystywać w życiu codziennym.  materiał sensoryczny: zwany przez M. Montessori „zmaterializowane abstrakcje”, ma znaczenie dla kształtowania się intelektu. Rozwija wszystkie zmysły, służy do pobudzania aktywności umysłowej. Pojęcia abstrakcyjne jak np. kształt, wielkość, kolor, szorstkość, ciężar, temperatura, smak, zapach, dźwięk są uzmysłowione i doświadczone przez dziecko.  materiał językowy: do nauki czytania, pisania, gramatyki. Obejmuje doskonalenie umiejętności potrzebnych do czytania i pisania, w tym: poznanie kształtów liter i umiejętność ich rozpoznawania oraz rozróżniania. Uświadamia dzieciom, że w mowie wyróżniamy: zdania, słowa, sylaby, fonemy i głoski.

 materiał matematyczny: obejmuje poznanie kształtów figur geometrycznych i cyfr oraz ćwiczenia liczenia w zakresie od 0 – 1000 w tym dodawania, odejmowania, mnożenia i dzielenia.  materiał kulturowy: do nauki geografii, biologii, historii, geologii, astronomii, fizyki i chemii. Realizowany jest w sposób zintegrowany. Poznając ziemię i układ społeczny dzieci zaznajamiają się również ze zjawiskami fizycznymi atmosferycznymi jak np.: pory roku, klimat, pogoda. Poznają formy lądów i wód jak: wyspa, jezioro, półwysep, zatoka, rzeka,

Opracował: Witold Wawrzyczek

  Guz Sabina : Materiały sensoryczne Montessori i ich znaczenie dla rozwoju dziecka // Wychowanie w Przedszkolu , nr 5, s  Adamek Irena : Maria Montessori i jej system // W : Podstawy edukacji wczesnoszkolnej / Irena Adamek. - Kraków, S  Głodzik Beata : Idee i założenia pedagogiki Marii Montessori w odniesieniu do zreformowanego systemu oświaty w Polsce // W : Kształtowanie umiejętności wychowawczych / pod red. Teresy Sokołowskiej-Dzioby. - Lublin, S