Podstawy diagnozy psychopedagogicznej. Mgr Edyta Białkowska Charakterystyka procesu diagnostycznego.

Uwarunkowania procesu diagnostycznego ► „Proces diagnostyczny odbywa się w sytuacji swoistej niepewności, której doświadczają obie strony relacji (badany i diagnosta), jednakże odpowiedzialność za przebieg tego procesu spoczywa na osobie dokonującej rozpoznania” E. Jarosz, E Wysocka 2006

Kompetencje osoby diagnozującej ► Warunkiem prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego są w dużej mierze umiejętności osoby diagnozującej. ► W ramach tych umiejętności wymienia się szereg kompetencji praktycznych jak i cech osobistych diagnosty.

Wśród podstawowych dyspozycji często wyróżnia się (Jarosz, Wysocka) ► Wiedze merytoryczną - dobry diagnosta powinien posiadać wiedzę o procesach poznawczych np. myśleniu, procesach emocjonalnych, rozwiązywaniu problemów, mechanizmach społecznego funkcjonowania jednostki i właściwościach funkcjonowania podstawowych środowisk wychowawczych: rodziny, szkoły i grupy rówieśniczej;

► Umiejętność korzystania z posiadanej wiedzy - diagnosta musi się wykazać zdolnością wykorzystywania tej wiedzy, a więc posiadać umiejętność logicznego myślenia, pozwalającego twórczo zestawiać ze sobą różne informacje;

► Umiejętności prowadzenia rozmowy, wywiadu, obserwacji, nawiązywania kontaktu, co wiąże się ze zdolnością do pozyskiwania potrzebnych informacji,

► Umiejętności korzystania z dostępnych technik diagnostycznych - niezbędne są także sprawności techniczne, czyli zasób dostępnych technik diagnozowania, który w różnych obszarach diagnozy jest zróżnicowany;

Umiejętności korzystania z dostępnych technik ► „ważna jest także umiejętność łączenia różnych technik w celu uzyskania pogłębionego i kompleksowego obrazu diagnostycznego, co wiąże się z komplementarnym łączeniem metod tzw. obiektywnych, psychometrycznych (skale, inwentarze, kwestionariusze, testy) i subiektywnych, klinicznych (wywiad, rozmowa, obserwacja, analiza wytworów) oraz technik projekcyjnych.” (Jarosz 2006)

Zdolności i kompetencje wyznaczające profesjonalizm diagnosty ► Jarosz i Wysocka wymieniają także, dalsze umiejętności niezbędne w procesie diagnostycznym, które pomagają w prowadzeniu rozmowy z badanymi, budują kontakt lub eliminują jego zakłócenia, czyli:

Zdolności i kompetencje wyznaczające profesjonalizm diagnosty ► podążanie za klientem ► empatyczne reagowanie ► niezaborcza życzliwość ► otwartość ► konkretność ► koncentracja na „tu i teraz„ Jarosz, Wysocka 2006

► Do przeprowadzenia prawidłowego procesu diagnostycznego niezbędna jest również wiedza z zakresu komunikacji niewerbalnej jak i werbalnej.

komunikacja Komunikacja werbalna Komunikacja niewerbalna

Język ciała Gesty mimika Postawa ciała Sposób mówienia ton głosu modulacja głośność tempo mówienia

Sposób mówienia: -ton głosu -modulacja -głośność -tempo itp.. Treść rozmowy Język ciała: -gesty -postawa -mimika Znaczenie komunikacji niewerbalnej w kontakcie z drugą osobą

Komunikacja proksemiczna ► Jednym z ważnych wyznaczników relacji diagnostycznej jest komunikacja proksemiczna czyli odpowiednia aranżacji przestrzeni - odległości i pozycji przestrzennej uczestników interakcji

Komunikacja proksemiczna Powinna ona być organizowana z uwzględnieniem wielu kryteriów: ► bliskości kontaktu, ► treści rozmowy, ► płci, wieku i specyficznych wymogów sytuacji, ► czy też cech osobowych partnerów relacji, co zawsze odbywać musi się w sposób indywidualizowany i wymaga sporego doświadczenia, wrażliwości i wiedzy diagnosty

Odległość w czasie prowadzenia rozmowy Sfera intymna Sfera osobista Sfera społeczna Sfera publiczna

► Prawidłowy dystans podczas kontaktu diagnostycznego wyznacza sfera osobista.

Komunikacja werbalna ► Drugim ważnym wyznacznikiem kontaktu diagnostycznego jest to co mówimy – czyli treść rozmowy

► Ważne jest to, co diagnosta przekazuje badanemu (treści przekazu), a szczególnie, w jaki sposób formułuje komunikaty werbalne. ► Ponieważ jedną z podstawowych technik diagnostycznych zawsze stanowi rozmowa i wywiad ważne jest poznanie czynników, które wpływają na ich efektywność.

► Prowadząc proces diagnostyczny niezbędna jest znajomość podstawowych umiejętności prowadzenia rozmowy do których min należą:

Umiejętności reagowania werbalnego ► parafraza ► klaryfikacja ► sprawdzanie percepcji ► Prowadzenie (kierowanie)  pośrednie  bezpośrednie ► podsumowywanie

► Parafrazowanie jest metodą przeformułowywania podstawowego komunikatu wspomaganego przy użyciu podobnych, lecz zazwyczaj w mniejszej ilości słów.

Cele parafrazy ► 1. Dla pomagającego, parafrazowanie jest przede wszystkim sposobem na sprawdzenie jego rozumienia tego, co wspomagany mówi. 2. Komunikowanie wspomaganemu, że usiłujesz rozumieć jego podstawowe przesłanie i że nadążasz za jego werbalną eksploracją 3. Jest potwierdzeniem rozumienia

Najczęściej używane zwroty w parafrazowaniu: ► Jeśli dobrze zrozumiałem, powiedziała Pani że..... ► Pozwoli Pani, że się upewnię, …czy dobrze zrozumiałem..... ► Czy to znaczy, że ► Rozumiem, że.... ► Proszę poprawić mnie jeśli się mylę, powiedziała Pani że ….. ► Z Pana wypowiedzi wywnioskowałem, że.....

► Dzięki parafrazie osoba wspomagana czuje się rozumiany a także może dzięki niej sklasyfikować jej percepcję tego, co sama powiedziała i nadać kierunek jej chaotycznej wypowiedzi. Ostatecznym efektem parafrazy jest to, że wspomagani czują się zachęceni do posuwania się dalej w swych wypowiedziach.

klaryfikacja ► Klaryfikacja jest jakby wyostrzeniem widzenia nieostrego materiału. Pomagający może poprosić o wyjaśnienie wtedy, gdy nie może zrozumieć wypowiedzi wspomaganego.

► Przykłady zwrotów, które mogą następować po chaotycznym monologu wspomaganego: -„Zgubiłem się, pozwól, że spróbuję powiedzieć, co zrozumiałem z tego, co mówisz” - „Straciłem wątek, nie jest dla mnie jasne, co czujesz w związku ze swoją pracą” - „Czy mógłbyś pokrótce powtórzyć i podać przykład” - „Nie jestem pewien, czy zrozumiałem, czy mógłbyś powiedzieć mi coś więcej?” itd.

Sprawdzanie percepcji ► Sprawdzanie percepcji polega na poprawianiu wspomaganego, aby zweryfikował swoja percepcję tego, co sam powiedział, zwykle po kilku zdaniach. Jest efektywną metodą, ponieważ jest to metoda dawania i odbierania sprzężenia zwrotnego dotyczącego dokładności komunikowania się. Wspólnie ze wspomaganym dokonuje się weryfikacji założenia o tym, że w toku rozmowy istotnie ma miejsce rozumienie. Wieli nacisk kładzie się na bezpośrednie i jasne komunikowanie, dlatego ważne jest sprawdzanie wspólnie z rozmówcą, co mieliśmy zamiar powiedzieć.

► Przykłady zwrotów ze strony pomagającego, służących sprawdzeniu percepcji: -„Wygląda na to, że jesteś na mnie bardzo zirytowany. Czy to prawda”? - „Zastanawiałem się właśnie, czy plan postępowania, który obrałeś, jest rzeczywiście ty, którego chcesz. Wymieniłeś pewne wątpliwości, czy dobrze to usłyszałem”? - „Chciałbym sprawdzić z Tobą to, co usłyszałem. Powiedziałeś, że kochasz swoją żonę, ale w ciągu ostatnich kilku minut stwierdziłeś, że nie możesz z nią wytrzymać. Wyczułem w Tobie silne sprzeczne uczucie do niej, czy Ty też tak to odczuwasz?

PROWADZENIE: ► Celem jest zachęcenie wspomaganego do otwartego odpowiadania na komunikowanie się. Pomagający wyprzedza nieco kierunek rozumowania wspomaganego, traktując to jako metodę stymulowania rozmowy. ► Kierowanie jest w pewnym stopniu działaniem polegającym na wpływaniu na wspomaganego na wyprzedzeniu jego rozumowania.

► Cele prowadzenia: 1) zachęcanie eksplorowania uczuć i do przepracowywania uczuć wcześniej dyskutowanych 2) zezwolenie wspomaganym na swobodę eksploracji w różnorodnych kierunkach i swobodne reagowanie na tok eksploracji; 3) zachęcanie wspomaganych do aktywności w toku procesu oraz do zachowania podstawowej odpowiedzialności za kierunek rozmowy

► KIEROWANIE POŚREDNIE: ► Podstawowe cele kierowania pośredniego polegają na tym, żeby skłonić wspomaganego do rozpoczęcia, a następnie utrzymania odpowiedzialności za podtrzymywanie biegu rozmowy. Stosuje się to na początku rozmowy, mówiąc na przykład: - „O czym chciałbyś porozmawiać?” -„Może rozpoczęlibyśmy od tego, byś powiedział o swojej sytuacji?” - „Powiedz, dlaczego znalazłeś się tutaj?” a w toku rozmowy: - „Powiedz mi coś więcej o tym” -„Jak to czujesz? - „Czy jest coś jeszcze o czym chciałbyś porozmawiać?”

► KIEROWANIE BEZPOŚREDNIE: ► Kierowanie bezpośrednie jest metodą bardziej szczegółowego ustalenia tematu rozmowy. Także zachęca wspomaganych do przepracowywania, zilustrowania, klaryfikowania, tego, co powiedzieli. Czasami zawiera ono silny element sugestii. Przykłady: -„Opowiedz mi więcej o swojej matce”; - „Może omówilibyśmy głębiej twoje poglądy na uczenie się?” -„Co rozumiesz pod słowami „mieć pietra”?” - „Czy mógłbyś wymyślić przykład ilustrujący to, co się ostatnio wydarzyło?” ► W odpowiedzi wspomagany zazwyczaj podporządkowuje się wyrażonemu poleceniu. Długoterminową jednak konsekwencją jest poszerzenie świadomości wspomaganego i późniejsze rozumienie, osiągane przez dokładniejszą eksplorację uczuć.

PODSUMOWYWANIE ► Umiejętności podsumowywania zawierają w sobie zważenie na to, co wspomagany mówi /treść/ oraz na cel, czas i efekt wypowiedzi /proces/. ► Podsumowywanie może być dłuższą wypowiedzią, jednak zasada polega na tym, by wychwycić główne punkty i najważniejsze tematy spośród wyrażonych treści i uczuć. Podsumowanie procesu polega na stwierdzeniu, dokąd proces zmierzał: w jakim punkcie obecnie się znajduje.

► Przykład: -pomagający: „Mówiłeś o idealnej dla siebie pracy i o tym, co lubiłeś, a czego nie lubiłeś w dotychczasowych miejscach zatrudnienia. Rozmawialiśmy także o twoich planach co do dalszego kształcenia. Czy jesteś gotów zająć się teraz sprawami związanymi z planowaniem nowego kierunku kariery?”

► Głównym celem podsumowywania jest danie wspomaganemu pozoru postępu w eksplorowaniu idei i uczuć oraz świadomości postępu w uczeniu się i rozwiązaniu problemu. Pomaga również zakończyć w naturalny sposób rozmowę, sklasyfikować i uwypuklić szereg rozproszonych myśli i przygotować grunt do nowych idei.

Intymność wywiadu i rozmowy ► Jednym z niezbędnych warunków jest zapewnienie intymności i poufności dotyczących uzyskiwanych informacji. ► „Dla celów diagnostycznych często niezbędne jest uzyskanie informacji dotyczących osobistego życia badanego czy jego sposobu przeżywania ważnych sytuacji, a także o jego potrzebach, motywach, jak również traumatycznych doświadczeniach.

Intymność wywiadu i rozmowy ► Są to zawsze informacje intymne, skrywane często nawet przed najbliższymi, stąd by je uzyskać, konieczne jest stworzenie odpowiednich warunków, w których badany będzie mógł i chciał otwarcie i szczere wyrażać myśli, uczuć i treści ważne dla rozpoznania diagnostycznego.” (Jarosz, Wysocka 2006)

► Jarosz (2004) wymienia podstawowe cechy kontaktu diagnostycznego. Należą do nich:

Podstawowe cechy kontaktu diagnostycznego: ► asymetria ról - wiąże się z kontrolą przebiegu wywiad, która spoczywa na osobie diagnosty – to on narzuca pewne ramy procesu diagnostycznego, równocześnie potrafiąc podążać za wątkami podejmowanymi przez klienta

Podstawowe cechy kontaktu diagnostycznego: ► asymetria komunikacji - wiąże się z tym, że badany głównie mówi, a diagnosta głównie słucha, choć nie oznacza to, że nie ma wpływu na przebieg i ukierunkowanie rozmowy;

Podstawowe cechy kontaktu diagnostycznego: ► asymetria funkcji badania, która oznacza respektowanie etycznej zasady procesu diagnostycznego - badanie ma służyć badanemu, zaś uzyskiwanie osobistych gratyfikacji przez diagnostę ma wymiar jedynie pośredni, wynikający z np. zdobywanego doświadczenia i umiejętności

► Chcąc kontrolować własne postępowanie w relacji z osobą badaną, diagnosta musi umieć dokonywać samoobserwacji, a także obserwacji zachowań osoby badanej.

► Dlatego też warto uświadomić sobie, co wskazuje na „dobry" kontakt diagnostyczny, co zaś może wskazywać na jego zaburzenia, czyli zafałszowanie - „pozorny" kontakt diagnostyczny.

Wskaźniki prawidłowego kontaktu Wskaźniki kontaktu pozornego - diagnosta jest autentycznie zainteresowany wypowiedziami osoby badanej, chce ją zrozumieć, a nie ocenić; jest w stanie zaakceptować treść wypowiedzi; (nie znaczy to, że uznaje je za słuszne, ale że jednostka ma do nich prawo), ma poczucie, że rozumie osobę badaną poznawczo i emocjonalnie - informacje, których udziela osoba badana, są zbyt konwencjonalne, stereotypowe, np. takie, jak ogólnie powinna funkcjonować osoba w danym wieku, roli i sytuacji życiowej

Wskaźniki prawidłowego kontaktu Wskaźniki kontaktu pozornego - osoba badana ma poczucie, że każda jej wypowiedź, niezależnie od treści, spotka się z akceptacją, że diagnosta jest zainteresowany poruszanymi problemami, że nie wykorzysta udzielonych mu informacji niezgodnie z jej interesami, a więc osoba badana powinna mieć poczucie, że może mówić, że warto mówić i że ma prawo bezkarnie odsłonić nawet bardzo kontrowersyjne z ogólnego punktu widzenia fakty i postawy -forma wypowiedzi jest nieadekwatna do treści (z wyjątkiem sytuacji, gdy stanowi to formę obrony przed traumatycznymi doświadczeniami)

Wskaźniki prawidłowego kontaktu Wskaźniki kontaktu pozornego -osoba badana nie przejawia oznak oporu, a więc udziela odpowiedzi, nie milczy, nie odpowiada zdawkowo, co nie oznacza jeszcze, że nie przeżywa niepokoju, lęku, winy -rola diagnosty w zbieraniu informacji jest nadmierna („wyciąganie informacji" przez diagnostę) lub znikoma („zalew, potok słów" ze strony badanego)

Wskaźniki prawidłowego kontaktu Wskaźniki kontaktu pozornego - osoba badana przejawia adekwatne reakcje emocjonalne w stosunku do tego, co mówi, a jej informacje wydają się być wiarygodne iż osoba badana jest w stanie być szczera i otwarta - we wszystkich wypowiedziach badanego zauważalny jest wspólny mianownik, np. przedstawianie się w lepszym świetle, wzbudzanie współczucia, konstruowanie wypowiedzi zbyt logicznie i konsekwentnie - historia opowiedziana w sposób klasyczny, standardowy

Wskaźniki prawidłowego kontaktu Wskaźniki kontaktu pozornego - w stosunku wypowiedzi spontanicznych do udzielanych na wyraźne żądanie diagnosty zachwianie proporcji w kierunku większej ilości wypowiedzi spontanicznych jest wskaźnikiem dobrego kontaktu - diagnosta odczuwa znużenie, które nie wynika z zewnętrznych przyczyn, co wskazuje na brak szczerości badanego, gdyż znużenie diagnosty może stanowić wynik braku autentyzmu badanego, a diagnosta ma poczucie, że sytuacja zamknęła się w kręgu spraw oczywistych

Wskaźniki prawidłowego kontaktu Wskaźniki kontaktu pozornego - diagnosta ma poczucie, że doskonale wie, co za chwilę powie osoba badana, co wskazuje, iż przedstawia własną sytuację standardowo, kierując się zmienną aprobaty społecznej,

Wskaźniki prawidłoweg o kontaktu Wskaźniki kontaktu pozornego - diagnosta ma poczucie zrozumienia poszczególnych wypowiedzi, bez zrozumienia całości sytuacji, co wskazuje, iż nie ma ona swojej naturalnej, wewnętrznej logiki, gdyż przedstawiane treści są wzajemnie sprzeczne (części nie przystające do siebie) Źródło na podstawie Jarosz, Wysocka 2006

Opór jako przejaw zaburzeń w kontakcie diagnostycznym ► Opór osoby badanej stanowi z jednej strony ważny wskaźnik jakości kontaktu diagnostycznego, zaś z drugiej strony jest naturalnym zjawiskiem pojawiającym się w sytuacjach trudnych, a do takich należy relacja między diagnostą a badanym.

Opór jako przejaw zaburzeń w kontakcie diagnostycznym ► Opór można zatem zdefiniować jako świadome lub nieświadome unikanie przez badanego poruszania pewnego obszaru treściowego, które może wynikać z uświadomionego lub nieświadomego poczucia zagrożenia (Geller, Król 1991).

Opór jako przejaw zaburzeń w kontakcie diagnostycznym ► Opór może być zakamuflowany w postaci kontaktu pozornego, ale też może przybrać formę całkowitego zerwania kontaktu.

Sygnały oporu Sygnały oporu, czyli wskaźniki jego pojawienia się mogą być następujące: (za Jarosz, Wysocka) ► przedłużające się milczenie - może oznaczać, że osoba badana przeżywa emocje, które uniemożliwiają jej udzielenie odpowiedzi, wskazując, iż jest to dla niej temat trudny, a więc ważny z punktu widzenia dokonywanego rozpoznania;

Sygnały oporu ► zmiana tematu rozmowy - z powodu odczuwanego zagrożenia tematem rozmowy osoba badana zmienia temat, zaczyna mówić o czymś innym

Sygnały oporu ► intelektualizacja - polega na tym, iż badany obronnie zaczyna opowiadać o tym, jak być powinno bądź jak zwykle bywa; zamiast opowiadać jak to on robi lub myśli

Sygnały oporu ► racjonalizacja - dotyczy usprawiedliwiania przeżywanych emocji, co może przyjąć formę podpierania się abstrakcyjnymi zasadami; np. Wie Pani rodzice są zwykle zmęczeni, żeby bawić się z dziećmi po przyjściu z pracy

Sygnały oporu ► bezosobowa forma przedstawiania doświadczeń - przedstawianie treści w taki sposób, jakby dotyczyły one osób trzecich lub nikogo konkretnego, czyli wszystkich; ► Np.. „Wie Pani zdarza się, że człowiek nie wytrzymuje i uderzy wtedy dziecko”

Sygnały oporu ► zmniejszenie głębokości i konkretności wypowiedzi — polega na zauważalnej zmianie w sposobie formułowania wypowiedzi, zarówno w odniesieniu do ilości podawanych informacji, jak i sposobu ich wyrażania, czyli ogólnikowość;

Sygnały oporu ► zmiana sposobu mówienia – widoczna jest w: ► przekazie niewerbalnym - może przejawiać się zmianą tonu głosu, intonacją ► czy natężeniem przekazu werbalnego (osoba przekazuje o wiele mniej treści)

Sygnały oporu ► zapominanie pytania – ze względu na nieświadomą obronę przed tym aby nie rozmawiać na zagrażające tematy osoba zapomina pytania

Sygnały oporu ► pustka w głowie - to efekt trwałego wyparcia niepożądanych doświadczeń, które usunięte zostały z pola świadomości badanego, stąd świadoma ich eksploracja jest zablokowana; ► badany nie tyle nie chce na jakiś temat rozmawiać, co nie potrafi sobie przypomnieć niczego, co dotyczyłoby sytuacji dlań zagrażającej;

Sygnały oporu ► objawy somatyczne - są odzwierciedleniem przeżywanego przez osobę badaną stresu, który wywołuje podejmowany w rozmowie temat (np. pocenie się, drżenie rąk, płacz);

Sygnały oporu ► czynny atak - wiąże się z uświadomionym zagrożeniem wynikającym z podjętego tematu, ► stąd badany świadomie atakuje diagnostę, np. „niepotrzebnie porusza Pan te tematy, przecież one nie mają znaczenia";

Sygnały oporu ► świadome kłamstwo - jest efektem uświadomionego poczucia zagrożenia związanego z treścią rozmowy, stąd badany fałszuje informacje podawane diagnoście;

Sygnały oporu ► otwarta odmowa - także może stanowić rezultat świadomego odrzucenia treści, które są zagrażające, ► badany wybiera strategię szczerego komunikowania diagnoście, że nie chce podjąć określonego tematu w rozmowie, gdyż nie czuje się w tej relacji wystarczająco bezpiecznie lub nie potrafi rozmawiać na dany temat, bo jest on dlań zbyt trudny emocjonalnie.

Źródło oporu ► Warto także zdać sobie sprawę, jakie mogą być podstawowe źródła oporu przed rozmową na tematy szczególnie istotne dla badanego.

Źródło oporu - wewnętrzne ► Źródłami wewnętrznymi mogą być: ► lęk - temat wywołuje lęk bądź jego ujawnienie w obecności diagnosty jest lękotwórcze, ale może to być także lęk przed odkryciem w sobie rzeczy nieznanych i nieakceptowanych;

Źródło oporu - wewnętrzne ► wstyd - wynika ze społecznego stereotypu, iż o pewnych rzeczach nie mówi się nikomu, bądź stanowiący pochodną obawy przed brakiem akceptacji ze strony diagnosty i wytworzeniem w jego oczach negatywnego obrazu własnej osoby;

Źródło oporu - wewnętrzne ► poczucie winy - wynika z konieczności podawania nie zawsze pozytywnych informacji o osobach bliskich emocjonalne badanemu.

Źródło oporu - zewnętrzne ► Do źródeł zewnętrznych należy postępowanie diagnosty, które może obejmować szeroki katalog wadliwych zachowań, jednakże wśród najważniejszych w pierwszych etapach budowania relacji można wyszczególnić kilka:

Źródło oporu - zewnętrzne ► zbyt szybkie przejście do pytań zagrażających, ► formalizm traktowania, ► brak poczucia bezpieczeństwa, ► wyłapywanie sprzeczności w wypowiedziach badanego, ► naukowy, specjalistyczny język i wiele innych.

Techniki radzenia sobie z oporem Techniki radzenia sobie z oporem powinny stanowić niezbędne wyposażenie i umiejętności w pracy diagnosty. Wśród podstawowych najczęściej wymienia się następujące:

Techniki radzenia sobie z oporem ► milczenie - manipulowanie milczeniem stanowi paradoksalną metodę zmniejszania napięcia emocjonalnego osoby badanej, ale nie jest to metoda uniwersalna, gdyż skutkiem zbyt przedłużającego się ze strony diagnosty milczenia może być wzrost tego napięcia;

Techniki radzenia sobie z oporem ► zmiana lub przeformułowanie pytania - zmiana tematu lub zwiększenie ogólności pytania, które staje się wówczas mniej zagrażające, tzw. „zamrożenie kontaktu";

Techniki radzenia sobie z oporem ► podawanie komunikatów o spostrzeganiu trudności osoby badanej - ich funkcją jest pokazanie zdolności diagnosty do empatii i syntonii, nie mogą one jednak przyjąć formy nagany, gdyż wówczas ocena stanowi dodatkowe źródło oporu;

Techniki radzenia sobie z oporem ► parafraza - polega na tym, iż dotychczasowa wypowiedź badanego zostaje sformułowana w nieco innej postaci przez diagnostę, co upewnia badanego, że ten go rozumie, akceptuje, zaś w efekcie zwiększa jego poczucie bezpieczeństwa;

Techniki radzenia sobie z oporem ► udzielanie dodatkowych informacji - przyjmuje najczęściej formę uświadomienia badanemu, że to, co przeżywa, jest czymś naturalnym, eliminując tym samym jego poczucie zagrożenia;

Techniki radzenia sobie z oporem ► prośba o konkretyzację wypowiedzi - stanowi prostą technikę radzenia sobie z oporem, której efektem jest intelektualizacja, racjonalizacja lub obiektywizacja (wpisywanie własnych sytuacji w sytuację konkretnych innych lub „uogólnionego innego"), ► polega bądź na podawaniu ogólnej instrukcji np. „jak ta sytuacja konkretnie przebiegała", bądź rzadziej na formułowaniu pytań zamkniętych, dotyczących analizowanych treści;

Techniki radzenia sobie z oporem ► rozmowa na temat „ tu i teraz" jest techniką stosowaną w sytuacji radzenia sobie z aktywnym oporem, mogąc przyjmować postać pytania zadanego wprost „dlaczego badany nie chce o czymś mówić";

Techniki radzenia sobie z oporem ► zaznaczenie roli i funkcji badania - stanowi ryzykowny, choć czasem stosowany sposób radzenia sobie z oporem badanego, polegający na wywieraniu nacisku na osobę badaną w formie twierdzenia, że od jakości jej wypowiedzi czy od stopnia jej otwarcia się i szczerości zależy to, czy uda się rozwiązać problem;

Techniki radzenia sobie z oporem ► wyrażenie własnych emocji związanych z przejawianiem oporu - polega na podzieleniu się z badanym informacją o stanie własnych emocji, wynikających z zachowania badanego, np. negatywne stany - przykrość, bezradność, co jednak w niektórych sytuacjach może zachwiać zaufanie do diagnosty jako profesjonalisty.

► Próby przezwyciężenia oporu z zastosowaniem powyższych technik mogą robić wrażenie dodatkowego nacisku, przymusu, płynącego z zewnętrz, co może paradoksalnie wzmagać wewnętrzny opór badanego. ► Dlatego niezmiernie ważne jest, aby próbom tym towarzyszyła motywacja zrozumienia trudności badanego, a nie chęć uzyskania informacji za wszelką cenę.

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty (za Jarosz, Wysocka) ► Wszystkie opisane wcześniej zdolności, kompetencje i umiejętności chronią diagnostę przed popełnianiem podstawowych błędów, wiążących się z kreowaniem nastawień zamykających proces diagnostyczny

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► Analizując potencjalne błędy diagnostyczne, wskazać należy, iż na ich popełnianie szczególnie narażone są te osoby, które preferują w diagnozowaniu sztywne stanowisko psychometryczne, zaniedbując humanistyczny, całościowy i dynamiczny wymiar poznania.

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► Błąd postawy (podmiotu do przedmiotu, czyli dominacji) – wiąże się z brakiem uwzględniania perspektywy badanego w toku rozpoznawania jego sytuacji życiowej i brakiem elastyczności w procesie poznawania (postępowanie wedle ścisłego schematu).

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► Błąd maski, czyli zasłaniania się swoją rolą, co ogranicza pole poznania - wiąże się zarówno z brakiem współodczuwania (empatii) i umiejętności postawienia się w sytuacji osoby diagnozowanej.

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► Błąd sędziego, czyli postawy wartościującej, etykietyzującej osobę badaną - powoduje szufladkowanie opisywanej sytuacji wedle sztywnych, stereotypowych kryteriów, zamykając proces diagnozy (subiektywizm wynikający z nastawień z przeszłości).

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► Błąd skupiania się na negatywnych aspektach funkcjonowania jednostki, bez uwzględnienia jej mocnych stron - zawęża pole poznania i projektowania interwencji.

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► Błąd skupiania się na skutkach bez powiązania ich z kontekstem sytuacyjnym czy przyczynami zachowań - ogranicza możliwość wyjaśnienia mechanizmów zaburzonego funkcjonowania diagnozowanego podmiotu.

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► Błąd redukcji źródeł wiedzy - polega na braku łącznego i dynamicznego wykorzystywania w procesie poznania „wiedzy gorącej", wynikającej z osobistych doświadczeń życiowych i „wiedzy zimnej", naukowej, obiektywnej, systematycznie gromadzonej.

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► W efekcie diagnosta przyjmować może różne postawy wobec poznawanej rzeczywistości i przede wszystkim wobec badanego podmiotu, m.in.:

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► nawyk oceniania - „postawa od-do", która powoduje brak zrozumienia, a także włącza proces etykietyzacji, standaryzującej badanego i jego problem;

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► nadmierne poczucie odpowiedzialności - polega na tym, że diagnosta „słucha nie po to, by zrozumieć, ale aby naprawić", co skutkuje zawężeniem pola percepcji i tym samym poznania zawsze złożonej i indywidualnej sytuacji badanego

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► tendencja do dominacji - stanowi rezultat unikania przez diagnostę deprywacji własnej roli, często skorelowana jest z poczuciem za- grożenia obrazu siebie jako profesjonalisty;

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty ► nastawienie lękowe - jest bezpośrednią konsekwencją doświadczanego przez diagnostę lęku przed niepowodzeniem, niekompetencją, bezradnością, zaś może skutkować nadmiernym zabieganiem o sympatię