ZABURZENIA OD Ż YWIANIA I ICH WP Ł YW NA FUNKCJONOWANIE dziecka W SZKOLE Marta Kowalczuk Uniwersytet w Białymstoku

Wyjaśnienia terminologiczne Zaburzenia odżywiania definiowane są najczęściej w literaturze przedmiotu jako schorzenia, które powstają wówczas, gdy jednostka nadmiernie koncentruje się na jedzeniu. Pożywienie staje się dla niej elementem, wokół którego koncentruje swoje życie, źródłem obsesji, środkiem prowadzącym do patologicznego zaspokajania własnych potrzeb emocjonalnych.

Typy zaburzeń odżywiania wg DSM-IV (APA 1994) Specyficzne zaburzenia odżywiania:   anorexia nervosa,   bulimia nervosa. Niespecyficzne zaburzenia odżywiania (zaburzenia odżywiania niezakwalifikowane inaczej), np.:  zespół gwałtownego objadania się (ang. BED),  przeżuwanie dużych ilości pokarmu bez ich połykania.

Anorexia nervosa Schorzenie o podłożu psychicznym, którego istotę stanowi głównie świadome, rygorystyczne ograniczanie ilości przyjmowanych pokarmów, silne koncentrowanie się na wyglądzie i masie ciała oraz paniczny lęk przed przybraniem na wadze.

Anorexia nervosa Choroba ta występuje przede wszystkim u osób w wieku dorastania (między 12. a 19. rokiem życia), przy czym trzeba wyraźnie zaznaczyć, że dziewczęta stanowią zdecydowaną większość populacji osób chorujących, stosunek liczby chorych dziewcząt do liczby chorych chłopców wynosi 15 : 1.

Kryteria diagnostyczne anoreksji wg DSM-IV (APA 1994)   odmowa utrzymania ciężaru ciała na lub powyżej granicy wagi minimalnej przyjętej (określonej) dla wieku i wzrostu osoby,   intensywny lęk przed przybraniem na wadze lub otyłością pomimo rzeczywistej niedowagi,   zaburzony sposób postrzegania obrazu i masy ciała (pomimo skrajnego wychudzenia osoby chorujące na anoreksję czują się grube),   u dziewcząt nieobecność przynajmniej trzech kolejnych cykli menstruacyjnych.

Praca 16-letniej dziewczyny z anoreksją o masie ciała 46 kg przy wzroście 170 cm na temat „Takie jest moje ciało”

Praca 18-letniej dziewczyny z anoreksją o masie ciała 43 kg przy wzroście 165 cm na temat „Takie jest moje ciało”

Bulimia nervosa Schorzenie o podłożu psychicznym, którego istotą jest świadome objadanie się połączone z poczuciem utraty kontroli nad ilością przyjmowanego pokarmu, prowokowanie wymiotów, zażywanie środków przeczyszczających i / lub moczopędnych. Zachowaniom tym towarzyszy najczęściej poczucie winy, wstydu oraz wstręt do samej siebie. Osoby chorujące na bulimię dość często dokonują samooceny na podstawie wagi i wyglądu.

Bulimia nervosa Choroba ta występuje u ok. 1 – 3% kobiet i dziewcząt między 15. a 24. rokiem życia. Większość z nich przed wystąpieniem objawów bulimicznych głodziła się i / lub stosowała diety odchudzające. Tak jak w przypadku anoreksji, chłopcy stanowią niewielki odsetek populacji osób chorujących.

Kryteria diagnostyczne bulimii wg DSM-IV (APA 1994)   powtarzające się „sesje objadania się”, polegające na przyjęciu w ciągu krótkiego czasu (np. 2 godzin) takiej ilości pokarmu, która dla większości osób jest niemożliwa do spożycia w takim czasie i w takich okolicznościach,   stosowanie patologicznych zachowań kompensacyjnych służących zapobieganiu przyrostowi masy ciała, jak np.: prowokowanie wymiotów, zażywanie środków przeczyszczających lub moczopędnych, uprawianie intensywnych ćwiczeń fizycznych,   częstotliwość występowania „sesji objadania się” oraz stosowania patologicznych zachowań kompensacyjnych wynosi dwa razy w tygodniu przez co najmniej trzy miesiące,   ocena własnej wartości głównie na podstawie masy ciała i wyglądu,   zaburzenie to nie występuje równolegle z przebiegiem anorexia nervosa.

Główne przyczyny anoreksji i bulimii   czynniki społeczno – kulturowe, np. propagowany przez mass media wzorzec wychudzonej kobiecej sylwetki,   czynniki indywidualne, np. cechy osobowości jednostki, zaburzenia obrazu siebie, trudności w autonomicznym funkcjonowaniu, zwłaszcza w okresie dojrzewania,   czynniki rodzinne, np. występowanie w rodzinie depresji lub alkoholizmu, sztywne granice pomiędzy podsystemami rodzinnymi, koncentrowanie uwagi na zagadnieniach dotyczących jedzenia, wagi i wyglądu,   czynniki biologiczne, np. predyspozycje genetyczne, zaburzenia mechanizmów kontroli sytości.

Główne skutki anoreksji   wychudzenie na skutek utraty tkanki tłuszczowej i masy mięśniowej,   niskie, nieregularne tętno i ciśnienie krwi,   sinienie, obrzęki dłoni i stóp,   bóle brzucha,   zaparcia,   uczucie nadmiernej pełności w żołądku,   wzdęcia,   zaburzenia pracy nerek,   sucha, łuszcząca się skóra, efekt ziemistej, „brudnej” cery,   kruche, łamliwe włosy,   delikatny meszek na ciele,   hipotermia, czyli obniżenie temperatury ciała, połączone ze stałym uczuciem zimna,   pierwotny lub wtórny zanik miesiączki (amenorrhoea),   osteoporoza,   częste, nawracające infekcje,   problemy z zębami (typ „żarłoczno-wydalający”),   „twarz wiewiórki” – zniekształcenie rysów twarzy na skutek obrzęku ślinianek.

Liczne dane kliniczne wskazują na wysoki procent (od ok. 10 do 20%) śmiertelności wśród dziewcząt chorujących na jadłowstręt psychiczny. Przyczynami są najczęściej niedożywienie i / lub samobójstwo chorej.

Główne skutki bulimii   opuchlizna twarzy i policzków,   obrzęk gruczołów ślinowych,   zatrzymanie płynów w organizmie,   odwodnienie i zaburzenia gospodarki elektrolitowej,   arytmia w pracy serca,   zaburzenia jelitowe,   bóle brzucha, wzdęcia, zaparcia,   zaburzenia miesiączkowania,   blizny na grzbietach dłoni,   rany na przełyku,   niski poziom cukru we krwi,   osłabienie, ospałość, uczucie zmęczenia,   zaburzenia w pracy nerek,   bóle i zawroty głowy,   omdlenia,   ubytki w uzębieniu,   trudności z utrzymaniem przez dłuższy czas pokarmu w żołądku.

Leczenie Zdaniem wielu psychologów i psychiatrów najskuteczniejszą formą leczenia anoreksji i bulimii są oddziaływania psychoterapeutyczne stosowane zarówno wobec dziewcząt przejawiających te choroby, jak i ich rodzin. W przypadku, gdy dziewczęta mają niską masę ciała, poważne zaburzenia fizjologiczne oraz podejmują próby samobójcze wskazana jest ich hospitalizacja.

Metodologia badań własnych Celem podjętych badań empirycznych było opisanie, zdiagnozowanie, wyjaśnienie, zrozumienie i zinterpretowanie takich elementów funkcjonowania szkolnego dziewcząt z zaburzeniami odżywiania, jak: stosunek do nauki i obowiązków szkolnych, kontakty z koleżankami/kolegami z klasy oraz kontakty z nauczycielami, zatem badania miały charakter ilościowo – jakościowy. W toku badań wykorzystałam następujące metody badawcze: a) wywiad swobodny, b) analizę dokumentów.

Badaniami objęłam 8 dziewcząt z anoreksją psychiczną i 6 dziewcząt z bulimią psychiczną, które uczestniczyły w spotkaniach prowadzonej przeze mnie grupy samopomocowej w okresie od 2004 do 2008 roku, wychowawcę klasy, 2 nauczycieli, pedagoga szkolnego, 2 rodziców tych dziewcząt. Badane dziewczęta uczęszczały do szkół gimnazjalnych i licealnych na terenie województwa podlaskiego i warmińsko – mazurskiego.

Analiza wyników badań A) Stosunek badanych dziewcząt z zaburzeniami odżywiania do nauki i obowiązków szkolnych Badane dziewczęta z zaburzeniami odżywiania (zarówno chorujące na anoreksję, jak i na bulimię) większość obowiązków szkolnych wykonują rzetelnie i sumiennie. Odczuwają silną potrzebę odnoszenia sukcesów szkolnych, dążą do perfekcjonizmu w przygotowywaniu się do lekcji, ale jednocześnie pomniejszają wartość swoich dokonań i posiadanych możliwości intelektualnych. Dziewczęta te stawiają sobie wysokie wymagania związane z nauką szkolną, którym zawsze starają się sprostać, jednak wielu ich działaniom w szkole towarzyszą niepewność, lęk przed niepowodzeniem, a także niezadowolenie z osiągniętego celu.

B) Kontakty badanych dziewcząt z zaburzeniami odżywiania z koleżankami i kolegami z klasy szkolnej Większość badanych dziewcząt z anoreksją psychiczną (6) nie nawiązuje bliższych kontaktów z koleżankami i kolegami z klasy szkolnej. Najczęściej posiadają jedną koleżankę lub przyjaciółkę, z którą spędzają większość czasu w szkole. Dziewczęta te w relacjach z rówieśnikami starają się być kulturalne i grzeczne. Natomiast badane dziewczęta z bulimią są raczej towarzyskie i wesołe. Pomimo tego dość często czują się samotne i niezrozumiane przez rówieśników, ale usilnie zabiegają u nich o aprobatę. Dziewczęta te obawiają się odrzucenia w kontaktach międzyludzkich, dlatego też starają się spełniać oczekiwania koleżanek/kolegów.

C) Kontakty badanych dziewcząt z zaburzeniami odżywiania z C) Kontakty badanych dziewcząt z zaburzeniami odżywiania z nauczycielami Zdecydowana większość badanych dziewcząt (12) uważa, że nauczyciele nie rozumieją ich chorób, nie potrafią im odpowiednio pomóc. Ponadto dziewczęta te twierdzą, że nauczyciele, a zwłaszcza wychowawcy klas, traktują je dość lekceważąco, a czasami śmieją się z ich wyglądu oraz objawów choroby.

Formy pedagogicznego wspierania (wspomagania) w szkole dziewcząt z zaburzeniami odżywiania A) Spotkania indywidualne z uczennicą, które mają na celu przede wszystkim:   pomoc dziewczynie w zrozumieniu istoty choroby,   uświadomienie uczennicy, że utrzymujące się objawy mogą zagrażać jej zdrowiu i życiu,   motywowanie dziewczyny do rozpoczęcia specjalistycznego leczenia,   zapoznawanie uczennicy z zasadami zdrowego odżywiania i właściwymi metodami dbania o własną urodę,   podniesienie samooceny uczennicy, pomoc w adekwatnym ocenianiu własnych zdolności i umiejętności,   rozwijanie umiejętności radzenia sobie z porażkami i czerpania za nich życiowej nauki,   pomoc w nazywaniu i ujawnianiu swoich myśli, przekonań, uczuć w kontaktach z innymi,   pomoc w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami.

B) Współpraca z rodzicami Ma ona na celu głównie:   wymianę informacji o stanie zdrowia uczennicy, jej postaw wobec odżywiania i własnego wyglądu, postępach w nauce, frekwencji w szkole,   pomoc rodzicom w poszukiwaniu specjalisty zajmującego się leczeniem zaburzeń odżywiania, informowanie na temat placówek, które funkcjonują w miejscu zamieszkania dziewczyny, oferowanej przez te placówki pomocy, kosztów terapii,   pomoc rodzicom w zaakceptowaniu choroby córki, uświadomienie konieczności podjęcia specjalistycznego leczenia przez całą rodzinę (tzw. terapia rodzinna, systemowa), nauczenie ich właściwych sposobów postępowania z dziewczyną chorującą na anoreksję/bulimię.

C) Współpraca wychowawcy klasy z pedagogiem szkolnym i innymi nauczycielami uczennicy Ma ona na celu m. in.:   wymianę informacji o stanie zdrowia uczennicy, jej postawy wobec odżywiania i własnego wyglądu, postępach w nauce, frekwencji w szkole, aktywności w toku lekcji wychowania fizycznego,   dyskretne usprawiedliwianie nieobecności uczennicy na zajęciach,   w przypadku złego stanu zdrowia uczennicy, długiego pobytu w szpitalu, pomoc w zorganizowaniu indywidualnego toku nauki szkolnej,   uświadomienie nauczycielom wychowania fizycznego konieczności – w sytuacji, gdy uczennica wykazuje nadmierną aktywność na lekcjach wychowania fizycznego – dostarczenia przez dziewczynę zaświadczenia od lekarza o stanie jej zdrowia oraz uzyskania pisemnej zgody od jej rodziców na uczestnictwo w lekcjach wychowania fizycznego.

D) Podejmowanie działań profilaktycznych na terenie szkoły w zakresie zaburzeń odżywiania, obejmujących m. in.:  organizację zajęć (warsztatów) dla uczniów na temat zaburzeń odżywiania w ramach np. godzin wychowawczych, lekcji biologii;  projektowanie i realizowanie programów profilaktycznych przeznaczonych dla uczniów, obejmujących zagadnienia zdrowego stylu życia i odżywiania (stosownie do wieku i potrzeb organizmu), kształtowania pozytywnej samooceny, nabywania dystansu do lansowanych przez mass media kanonów mody i urody.

Spętane cielesnością... Pokaz prac plastycznych dziewcząt z zaburzeniami odżywiania

Dziękuję Państwu za uwagę!