TORFOWISKA - KIPIĄCE ŻYCIEM MOKRADŁA

Prezentacja na temat: "TORFOWISKA - KIPIĄCE ŻYCIEM MOKRADŁA"— Zapis prezentacji:

1 TORFOWISKA - KIPIĄCE ŻYCIEM MOKRADŁA
Magdalena Królak Ewa Wachowiak TORFOWISKA - KIPIĄCE ŻYCIEM MOKRADŁA

2 Ogólne wiadomości o torfowiskach
5 % obecności torfowisk w Polsce to znaczący element nie tylko krajobrazowy, ale wręcz środowiskowy. Torfowiska są tworami naturalnej przyrody ożywionej, często o cechach pierwotnych. Co wyróżnia torfowiska od innych mokradeł: Podstawową właściwością torfowisk jest umiejętność akumulowania torfu poprzez odkładanie w nich określonych pozostałości roślin torfotwórczych. Podstawowe kryterium wyróżnienia to kryterium geologiczne, a nie wyłącznie opierające się na roślinności rosnącej na torfowisku, z której torf może się wytworzyć. Aby uznać mokradło za torfowisko, musi odbyć się długi proces torfotwórczy, który doprowadzi do uformowania pokładu torfu o grubości co najmniej 30 cm (co daje nam ok. dziesiątek lat lub wiele stuleci).

3 W trwale nawodnionym zbiorniku torfowiskowym gromadzenie torfu dochodzi do skutku m.in. dzięki panowaniu takich warunków beztlenowych, które zapobiegają rozkładowi martwej substancji roślinnej z torfotwórczych zbiorowisk roślinnych. Okresowe wahania poziomu wód znacznych rozmiarów, w innych, niż torfowiska mokradłach, wywołują rozkład materii roślinnej. Zmieniające się warunki hydrologiczne nie zapewniają zachowania beztlenowości w nagromadzonych martwych roślinach, wskutek czego ulegają mineralizacji i zamianie na substancję humusową [Tobolski 2003].

4 Jaka jest sytuacja w Polsce:
Wśród europejskich torfowisk Polska zajmuje ósme miejsce. Pokrywają one 4,2 % powierzchni kraju. Posiadamy: Najwięcej torfowisk niskich- 83 % liczebności Torfowisk wysokich jest 10 % 7% zajmują torfowiska przejściowe W Polsce przeważają torfowiska przekształcone, najwięcej z nich zamieniono na łąki i pastwiska (69,6%), 11,7 % jest pod lasami, ok. 5 % to wyrobiska poeksploatacyjne. Przeważająca liczba torfowisk skoncentrowana jest w północnej części kraju.

5 Podział torfowisk Stosunki wodne są główną przyczyną zróżnicowania torfowiskowych ekosystemów. Do najlepszych cech identyfikacyjnych mokradeł należy obecność utworów geologicznych (osadów), ich miąższość oraz różnorodność. Występowanie osadów można łatwo testować stosując świder torfowy i laskę torfową. Dlatego klasyfikowanie mokradeł nie należy wyłącznie opierać na kryteriach florystyczno-fitocenotycznych, lecz głównie na podstawie obecności osadów. W związku z tym mokradła dzielimy na torfotwórcze- torfowiska oraz mokradła nietorfowiskowe [Tobolski 2006]

6 Tradycyjny podział torfowisk na trzy typy: niski, przejściowy, wysoki, to podział hydrologiczny, oparty na sposobach zasilania torfowisk w wodę. Wg Succow (2001) mamy pięć ekologicznych typów: kwaśne torfowiska ubogie, przejściowe (kwaśne, bazalne, wapienne), bogate. Kryterium to zawartość azotu w proporcji do węgla. Okruszko (2001) dzieli torfowiska ze względu na zasilanie wodą i geomorfologię. Wyróżnia tu torfowiska ombrogeniczne, topogeniczne, soligeniczne, fluwiogeniczne.

7 Lang podaje kryterium hydrologiczno-geomorfologiczne:
Torfowiska lądowiejących zbiorników wodnych, głównie jezior, torfowiska paludyfikacyjne, uformowane na podłożu mineralnym, źródliskowe, rozwijające się przy ujściowych odcinkach źródlisk oraz na zboczach Joosten i Succow (2001) wyróżnia hydrogenetyczne typy: lądowiejące, powodziowe, zabagniające, źródliskowe, wiszące, kotłowe i deszczowe.

8 Sposób zasilania torfowisk w wodę dzieli je na dwie grupy:
1) wody podziemne i powierzchniowe oraz 2) wody opadowe Ad. 1) Torfowiska niskie- reofilne, tj. związane z wodą przepływającą, stąd bogate w sole mineralne(eutroficzne). Ad. 2) Jeśli na zbiornik torfowiskowy oddziaływują tylko wody opadowe, to w porównaniu z podziemnymi i powierzchniowymi, charakteryzują się ubóstwem rozpuszczalnych związków, a jałowość wód umożliwia rozpuszczanie CO2 powodującego acydyfikację (zakwaszanie). To sprzyja inwazji acydofitów, skąpożywnych mchów torfowców. Ich zasadniczą umiejętnością jest magazynowanie dużych ilości wody, sprzężone z szybkim akumulowaniem torfu [ Tobolski 2003]. Torfowiska takie nazywamy wysokimi – ombrofilnymi.

9 Oba typy przedstawiają zbiorowiska roślinne tak dalece odrębne, że wprost trudno wskazać gatunki wspólne obydwom. Istnieje jednak między nimi łącznik – torfowiska przejściowe, wykazujące pewne właściwości pośrednie, zarówno co do stosunków nawodnienia, jak co do układu roślinności.

10 TORFOWISKA NISKIE Nie przedstawiają najczęściej tak równomiernie wykształconego kompleksu zespołów, jak torfowiska wysokie. Niemniej zespoły rozwijające się na nich występują w postaci mniejszych lub większych płatów rozmieszczonych prawidłowo, tj. odpowiednio do konfiguracji terenu, charakteru podłoża itp. Utrzymywanie się zespołów niskotorfowiskowych na tym samym miejscu przez dłuższy czas związane jest z tym, że rozrastając się powodują one stopniowe spiętrzanie się wód przez nie przepływających. Dzięki temu zwierciadło wody w torfowisku podnosi się w miarę jak ono rośnie na grubość, gromadzące się szczątki roślin zabezpieczone są prze całkowitym rozkładem.

11 Z klasy Phragmitetea rozwijają się zespoły dwóch związków: Phragmiton z gatunkami charakterystycznymi: Acorus calamus, Bulboschoenus maritimus, Butomus umbellatus, Oenanthe aquatica, Rorippa amphibian, Sagittaria sagittifolia, Schoenoplectus lacustris, Sparganium emersum, S. erectum, oraz Magnocaricion z gatunkami charakterystycznymi: Carex acutiformis, C. acuta, C. elata, C, paniculata, C. pseudocyperus, C. riparia, C. rostrata, C. vulpina, Cicuta Virosa, Cladium mariscus, Galium palustre, Lysimachia thyrsiflora, Poa palustris [Matuszkiewicz 2001].

12 Acorus calamus (Tatatak zwyczajny) Bulboschoenus maritimus (Sitowiec nadmorski)

13 Oenanthe aquatica (Kropidło wodne) Rorippa amphibian (Rzepicha ziemnowodna) Sagittaria sagittifolia (Strzałka wodna)

14 Sparganium emersum (Jeżogłówka pojedyncza) Sparganium erectum (Jeżogłówka gałęzista)

15 Carex acutiformis (Turzyca błotna) Carex acuta (Turzyca zaostrzona)

16 Carex paniculata (Turzyca prosowa) Carex elata (Turzyca sztywna)

17 Cicuta Virosa (Szalej jadowity) Cladium mariscus (Kłoć wiechowata)

18 Zespoły klasy Scheuchzerio – Caricetea fuscae wykształcają się rozmaicie, w dużej mierze w związku z rozmaitą zasobnością podłoża w sole mineralne i jego reakcją. Na podłożu przesiąkniętym przez wody przepływowe mezo – lub oligotroficzne i o odczynie pH między 4 a 6, wykształcają się zespoły związku Caricion canascentis – fuscae z gatunkami charakterystycznymi: Ranunculus flammula, Viola palustris, Epilobium palustre, Hydrocotyle vulgaris, Veronica scutellata, Eriophorum angustifolium, Carem fusa. Na podłożu przesiąkniętym przez wody eutroficzne o pH 6,5 do 8,2, rozwijają się zespoły związku Caricion Davallianae z gatunkami charakterystycznymi: Pinguicula vulgaris, Tofieldia calyculata, Eriophorum latifolium, Campylium stellatum [Matuszkiewicz 2001].

19 Viola palustris (Fiołek błotny) Ranunculus flammula (Jaskier płomiennik)

20 Hydrocotyle vulgaris (Wąkrota zwyczajna) Epilobium palustre (Wierzbownica błotna)

21 Veronica scutellata (Przetacznik błotny) Eriophorum angustifolium (Wełnianka wąskolistna)

22

23 TORFOWISKA PRZEJŚCIOWE
Charakteryzują się znacznie mniejszą żyznością podłoża w porównaniu z torfowiskami niskimi, ale za to są o wiele bogatsze w substancje mineralne, niż wysokie. Posiadają mieszany reżim hydrologiczny, obejmujący zarówno wody gruntowe i powierzchniowe, jak i opadowe. Mamy tu roślinność zawierającą torfotwórcze składniki minerotroficzne, reagujące na zasilanie wód mineralnych, równocześnie ombrotroficzne (“deszczowe”), uzależnione od wód opadowych. Powstają w różny sposób. Tworzą się na przykład na podobieństwo torfowisk wysokich na wyniosłościach gruntu, na wododziałach i korzystają z wody pochodzenia atmosferycznego lub niekiedy niezbyt wielkiego dopływu wód gruntowych. Inne powstają na skutek zaniku przepływu, co pociąga za sobą niedostarczanie substancji odżywczych i ubożenie podłoża. Powstałe w ten sposób torfowiska przejściowe mogą stanowić wstępne stadium do utworzenia torfowisk wysokich. Jednakże mogą one trwać w formie przejściowej, jeżeli istnieje nawet niewielki dopływ wód żyznych.

24

25 TORFOWISKA WYSOKIE Nie przedstawiają jednolitego zespołu, ciągnącego się na znaczniejszej przestrzeni, ale tzw. kompleks zespołów: kilka – w naszym przypadku dwa – zespoły splecione ze sobą na podobieństwo mozaiki, tak że niewielkie płatki jednego wstępują z wyraźną prawidłowością między płatkami drugiego. Na powierzchni typowo rozwiniętych torfowisk wysokich wykształcają się zazwyczaj dwa zespoły: jeden zajmuje niewielkie wzgórki, tzw. kępy, drugi – zaklęśnięcia między nimi, tzw. dolinki.

26

27

28 Zespoły kępowe - kępy zarośnięte są przez zespoły z klasy Oxycocco – Sphagnetea, z rzędu Ledetalia palustris, a związku Sphagnion fusci. Zbudowane są przede wszystkim przez gatunki torfowców o wzroście kępiastym, nie znoszące zalania ani podtopienia prze wodę. Sphagnum fuscum, S. medium i S. rubellum. Rosną też na nich nieraz w wielkiej obfitości, krzewinki z rodziny Ericaceae: Oxycoccus quadripetalus i Andromeda polifonia ponadto Eriophorum vaginatum, Drosera rotundifolia i mech Politrychum strictum. W większej części są to gatunki charakterystyczne dla klasy, rzędu, związku. Towarzyszy im nieraz Ledum palustre, a i rzadko gatunki reliktowe, arktyczno – borealne: Betula nana, Rubus chamaemorus, Chamaedaphne calyculata. W dalej posuniętych stadiach sukcesji mogą pojawić się na kępach: Calluna vulgaris, Vaccinium uliginosum, V. Vitis-idea, Empetrum nigrum, a w górach także kosodrzewina [Matuszkiewicz 2001].

29 Sphagnum rubellum (Torfowiec czerwonawy) Sphagnum fuscum (Torfowiec brunatny)

30 Oxycoccus quadripetalus
(Żurawina błotna) Eriophorum vaginatum (Wełnianka pochwowata)

31 Drosera rotundifolia (Rosiczka okrągłolistna)

32 Betula nana (Brzoza karłowata) Rubus chamaemorus (Malina moroszka)

33 Vaccinium uliginosum (Borówka bagienna) Empetrum nigrum (Bażyna czarna)

34 Zespoły dolinkowe – W dolinkach torfowisk wysokich rozwijają się zespoły zupełnie odmienne, wykazujące łączność florystyczną z częścią zespołów niskotorfowiskowych i wraz z nimi zaliczane do klasy Scheuchzerio – Caricetea fuscae i do rzędu Caricetalia fuscae. Najczęściej spotykamy w dolinkach zespół Caricetum limosae z gatunkami charakterystycznymi: Scheuchzeria palustris i Carex limosa. Warstwę mchów budują zwykle: Sphagnum cuspidatum, Sph. recurvum, niekiedy inne mchy. Cariccetum limosae zarasta stale podtopione dolinki oraz okrajki torfowisk wysokich, jak również wykopane wśród nich rowy i doły. Może tworzyć pływający kożuch na powierzchni zarastających śródtorfowiskowych stawków, może wreszcie zarastać całą powierzchnię torfowisk wysokich, gdy te przechodzą tzw. fazę dolinkową zespół Rhynchosporetum albae nie wymaga tak stałego podtopienia jak Caricetum lomosae, dlatego spotyka się go nieraz w dolinkach i na okrajkach torfowisk wysokich, które uległy podsuszeniu najczęściej pod wpływem człowieka oraz na miejscach, skąd wybrano zewnętrzną warstwę torfu. Spotyka się go także na torfowiskach przejściowych. Charakterystyczne dla zespołu są: Lycopodium inundatum, Drosera intermedia oraz rzadka Rhynchospora fusca.

35 Scheuchzeria palustris
(Bagnica torfowa) Carex limosa (Turzyca bagienna)

36 Sphagnum cuspidatum (Torfowiec spiczastolistny) Sphagnum recurvum (Torfowiec odgięty)

37 Lycopodium inundatum (Widłaczek torfowy) Rhynchospora fusca (Przygiełka brunatna)

38 Wśród naszych torfowisk wysokich wyróżniamy dwa główne typy: bałtycki i kontynentalny. Pierwszy właściwy jest klimatowi wilgotnemu, bogatemu w opady, jakkolwiek torfowiska tu należące spotyka się jeszcze, choć rzadko, nawet na Polesiu. Charakterystyczną właściwością torfowisk typu bałtyckiego jest tzw. regeneracja soczewkowa, tj. swoiste następstwo po sobie w czasie i przestrzeni kęp i dolinek z występującymi na nich zespołami roślinnymi. Torfowce dolinkowe, zwłaszcza Sphagnum cuspidatum, rosnąc w górę i dorastając z czasem do górnego poziomu podtopienia dolinek przez wodę, przestają rosnąć. Na ich miejscu osiedlają się gatunki o wymaganiach pośrednich (Sph.recurvum, Sph. rubellum), kontynuując przyrost torfu w dolince i umożliwiając osiedlenie się tam z kolei torfowców kępkowych, nie znoszących podtopienia (Sph. fuscum, Sph. medium). W miejscu dolinki tworzy się nowa kępa, która po pewnym czasie przerasta otaczające ją stare kępy, tym bardziej, że wzrastanie tych ostatnich uległo tymczasem zahamowaniu, skoro wzrosły zbyt wysoko ponad poziom wody w torfie. Na ich miejscu tworzą się nowe dolinki z właściwym im zespołem dolinkowym.

39 Cała powierzchnia torfowiska podnosi się, a zarazem podnosi się w nim samoczynnie poziom wody gruntowej, dzięki dostatecznie wysokim opadom i dzięki siłom kapilarnym działającym w torfie. W klimacie wilgotnym o dostatecznej ilości opadów wzrastanie torfowiska wysokiego może odbywać się tak długo, aż kres położy mu erozja, która – gdy spadzistość zboczy stanie się zbyt wielka – spowoduje rozmywanie i spłukiwanie powierzchni, przeciwdziałając osadzaniu się Sph. cuspidatum w dolinkach. Jeśli między regeneracją soczewkową a jej erozją ustali się tan pewnej równowagi, wówczas torfowisko przedstawia tzw. kompleks zastojowy. Łatwo jednak może dojąć do dalszej erozji i do wzmożenia rozpadu torfowiska. Regeneracja soczewkowa przeciwdziała osiedlaniu się drzew stąd torfowiska bałtyckie są na ogół bezdrzewne. Dla torfowisk typu bałtyckiego znamienne jest także to, że ich kępy składają się z dwu części: ich szczyty zarasta Sphagnum fuscum i Sph. medium, boki zaś – w formie pierścienia opasującego tamte gatunki – Sph. recuvum, Sph. ruellum i inne.

40 Torfowiska typu kontynentalnego – występują w klimacie suchszym, o mniejszych opadach. Ich powierzchnia jest w okresach suchych, np. latem, płaska; poziom wód gruntowych leży wówczas znacznie poniżej niej na całej przestrzeni torfowiska, łącznie z okrajkiem. W okresach wilgotnych, np. na wiosnę, powierzchnia torfowiska może się uwypuklać dzięki pęcznieniu torfu, najsilniejszemu oczywiście tam, gdzie jest najgrubszy, a najsłabszemu tam, gdzie jest najcieńszy, a więc na obwodzie. Poziom wód gruntowych w tym okresie na samym torfowisku leży poniżej powierzchni, natomiast okrajek ulega zatopieniu. Kępy zarasta Sphagnum medium, brak Sph. fuscum. Regeneracja soczewkowa nie odbywa się. Sosna wkracza na torfowisko i zalesia je w jego fazie kępkowej. Jeżeli jednak torfowisko, czy to dzięki czynnikom naturalnym, czy sztucznym, zostanie zalane lub podtopione, wówcza zespół kępkowy nie może się utrzymać i cała powierzchnia zostaje zajęta prze zespół dolinkowy Caricetum limosae. W tej fazie dolinkowej torfowisko jest bezsilne; jeśli poprzednio rosła na kępach sosna, to w tej fazie obumiera.

41 Znaczenie torfowisk Obieg i magazynowanie wody
Mokradła, szczególnie torfowiska pełnią wyjątkową rolę w gospodarce wodnej naszego kraju. Pod powierzchnią roślinności - w torfach i innych akumulowanych utworach, gromadzą olbrzymie ilości wody, korzystnie wpływając na gospodarkę wodną ogromnych obszarów. Ocenia się, że w torfowiskach zmagazynowanych jest ok. 35 miliardów m3 wody! Jest to znacznie więcej niż ilość wody pozostająca we wszystkich naszych jeziorach. Torfowiska stanowią, więc wielką, naturalną "gąbkę", która chłonie nadmiar wody zapobiegając powodziom i oddaje ją w okresie suszy.

42

43 Krążenie pierwiastków oraz zbiorniki akumulacji biogenicznej
Mokradła pełnią również istotną rolę w obiegu pierwiastków szczególnie węgla i azotu. Odkładana materia organiczna w postaci złóż torfu i innych osadów organicznych "wyłącza" z obiegu ogromne ilości tych pierwiastków. Ocenia się, że aż 10% pierwotnie zasymilowanego węgla przez rośliny zostaje trwale zakumulowanych w osadach organicznych. "Żywe" ekosystemy mokradłowe przyczyniają się do ograniczania efektu cieplarnianego. Wszelkie działania człowieka degradujące mokradła (osuszanie, eksploatacja) przyczyniają się do uwalniania olbrzymich ilości dwutlenku węgla, tlenku azotu a także metanu. To zjawisko w oczywisty sposób przyczynia się do nasilania efektu cieplarnianego!

44

45 Zapis zmian klimatycznych
Torfowiska należą do tej grupy mokradeł, która nieustannie (przy odpowiednim uwodnieniu) odkładają materię organiczną w postaci torfu. Przy zachowaniu korzystnych warunków wodnych (brak tlenu) materia ta nie rozkłada się, lecz ciągle przyrasta. Średnio torfowisko przyrasta ok. 1 mm w ciągu roku. Istniejące w naszym kraju, kilkunastometrowe pokłady torfu, pozwalają prześledzić zmiany roślinności na przestrzeni ostatnich kilkunastu tysięcy lat! Można z dużą dokładnością oznaczyć gatunki roślin porastających torfowisko w kolejnych etapach jego życia. W torfach doskonale zachowują się pyłki roślin rosnących w promieniu kilku kilometrów od samego torfowiska. Dzięki temu wiemy np. jakie lasy porastały Polskę 1000 a nawet lat temu. Na podstawie roślinności wiemy także jak zmieniał się nasz klimat.

46

47

48

49 Źródła i zasoby informacji zawarte w osadach biogenicznych to:
• skład petrograficzny osadów, • układ warstw w zbiorniku akumulacji biogenicznej, • artefakty deponowane w osadach (osad to medium przechowujące deponowane w nim znaleziska).

50 Możliwości badania przeszłości torfowisk:
• analiza pyłkowa, • analiza makroszczątków roślinnych, • analiza kopalnych okrzemek i innych glonów, • analiza kopalnych niektórych grup zwierząt np. wioślarek i owadów, • analiza malakofauny, • analiza chemiczna osadów, • stopień rozkładu torfu.

51 ZASTOSOWANIA ANALIZY PYŁKOWEJ DO BADAŃ:
• historii holoceńskiej wędrówki drzew • zmian klimatu • zmian stosunków wodnych (wahania hydrologiczne) • datowania osadów zbiorowisk subfosylnych (analiza fitosocjologiczna dawnych zbiorowisk) • historii kultury ludzkiej

52 ANALIZA MAKROSZCZĄTKÓW ROŚLINNYCH
[Maksimow 1965, Tobolski 2000] : • poznanie składu botanicznego torfu, • odtworzenie fitocenoz torfotwórczych, • poznanie sukcesji zbiorowisk roślinnych.

53 Badania paleoekologiczne torfowisk pozwalają na:
• poznanie minionych stosunków hydrologicznych, • poznanie minionego klimatu, • poznanie rozwoju torfowiska, • poznanie historii i dynamiki zbiorowisk roślinnych torfowiska i jego otoczenia, • określenie różnorodnych powiązań pomiędzy torfowiskiem a środowiskiem abiotycznym, • poznanie środowisk przyrodniczych dawnych społeczności.

54 Zastosowania badań paleoekologicznych (dyscypliny naukowe):
• hydrologia i limnologia (paleohydrologia, paleolimnologia), • klimatologia (paleoklimatologia) • geologia czwartorzędu (stratygrafia i podstawy dla paleogeografii), • ekologia (podstawy dla geobotaniki, sukcesja ekologiczna), • archeologia.

55 Zapis dziejów kultury materialnej człowieka
Z uwagi na ograniczony dostęp tlenu w torfowiskach bardzo dobrze zachowują się wszelkie ślady działalności człowieka. Znanych jest wiele stanowisk archeologicznych, a nawet dobrze zachowanych ciał ludzkich sprzed kilku tysięcy lat. Stanowią one niezwykle ważny materiał poznawczy i historyczny wykorzystywany we współczesnej nauce. - osada w Biskupinie, Giecz, otoczenie jeziora Lednickiego; - drewno dawnych obwałowań, traktów, dróg; - łodzie, wiosła; -dary ofiarne, ozdoby - szczątki ludzkie: człowiek z Tollund (Dania) oraz człowiek z Lindow (Anglia)

56

57 Oczyszczanie wód- filtry przyrodnicze
Opady atmosferyczne, wody podziemne, a szczególnie powierzchniowe w wielu przypadkach bywają mocno zanieczyszczone. Mokradła, a przede wszystkim torfowiska pełnią rolę naturalnych filtrów trwale zatrzymujących i wyłączających z obiegu nadmierne ilości różnych zanieczyszczeń. Właściwości filtracyjne polegają na redukcji wodnych roztworów przemieszczających się pionowo i poziomo. Mogą bardzo zmniejszyć ładunek składników odżywczych, spływających do rzek z otaczających pól, ograniczyć przepływ azotu, unieruchamiać fosfor i związki siarki, a także absorbować. Zatem mają istotne znaczenie w naturalnym procesie samooczyszczania się wód.

58

59 Ochrona bioróżnorodności
Dla przyrodnika najważniejszą funkcją mokradeł pozostaje bogactwo występujących tu gatunków roślin i zwierząt. Mokradła ze względu na utrudniony dostęp stanowią ostatnie naturalne ekosystemy i ostoje rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt. W naszym kraju są to np. chronione storczyki czy owadożerne rosiczki.

60

61 Funkcja krajobrazowa-urozmaicanie monotonnych krajobrazów i ich wnętrz

62

63 Tereny produkcji żywności- wokół użytki zielone
Siedliska roślin leczniczych Funkcja rekreacyjna i edukacyjna

64

65 Zagrożenia A. Sztuczne odwadnianie torfowisk B. Brak czynnej ochrony
C. Eksploatacja torfu D. Schematyczna gospodarka leśna E. Brak świadomości społecznej potrzeb i wymogów ochrony torfowisk

66 Odwadnianie i osuszanie
Na torfowiskach odwodnienie przyspiesza rozkład nagromadzonego torfu, nie dochodzi do pochłaniania CO2. Przerwana akumulacja torfu natychmiast wywołuje decesję torfów, polegającą na biologicznym ich spalaniu. Przekształcone torfowiska są źródłem emisji CO2 co powoduje efekt cieplarniany. Są to również procesy o katastrofalnych skutkach dla egzystencji torfowisk, które w pierwszej kolejności uwidaczniają się poprzez zmianę roślinności. Osuszanie, a szczególnie eksploatacja torfowisk negatywnie oddziałuje na zasoby wodne naszego kraju i przyczynia się do strat spowodowanych powodziami [Tobolski 2003]. Człowiek będąc nieświadom wagi znaczenia torfowisk, niszczył je, nie wiedząc że te ekosystemy torfotwórcze mają największą na świecie produktywność. Kosztem nasadzeń cherlawych sosen można łatwo zdeformować lokalne i regionalne układy hydrologiczne

67 Ochrona: Skuteczna czynna ochrona torfowisk Zahamowanie sztucznego odwadniania Budowa zastawek; Likwidacja rowów odwadniających Eliminacja inwazyjnej roślinności (usuwanie świerka jako gatunku obcego oraz usuwanie nadmiernie rozrastających się podrostów i nalotów brzozy).

68 Renaturyzacja odwodnionych torfowisk
Prace regeneracyjne, podejmowane w celu przywrócenia torfotwórczych zjawisk na odwodnionych lub eksploatowanych martwych torfowiskach, są zadaniem trudnym i kosztownym. Główna czynność techniczna polega na odpowiednim zatrzymaniu, a nawet spiętrzeniu wody. Zahamowanie odpływu wody wywołuje wypadanie drzewostanów przy jednoczesnym ograniczeniu, a później zahamowaniu rozkładu masy torfowej. Te czynności mieszczą się w aktywności bobrów [Tobolski 2003]. Czynna ochrona torfowisk przez człowieka polega na powstrzymywaniu odpływu wód powierzchniowych ze zmeliorowanych torfowisk i innych mokradeł, poprzez budowę nieskomplikowanych drewnianych i drewniano-kamiennych piętrzeń. Zatrzymanie odpływu wody to konieczny, ale nie zawsze wystarczający warunek ochrony mokradeł.

69 Co zrobić kiedy przesycha mokradło bezodpływowe, kiedy główną przyczyną zmian jest obniżenie się poziomu wód gruntowych? W przypadku wielu obiektów takie długotrwałe przesuszenie może doprowadzić do zainicjowania sukcesji drzew i krzewów. W miarę wzrostu zaczynają one działać jak pompa ssąca, wyciągając z torfowiska i transpirując kilkakrotnie, a w końcu kilkunastokrotnie więcej wody niż niska roślinność mszaru czy turzycowiska. Sukcesja ta, niepowstrzymana w porę, prowadzi do przyspieszonego przesuszania i nieodwracalnego przekształcania obiektu, murszenia torfu i zaniku charakterystycznych dla otwartych mokradeł procesów i gatunków. W takich wypadkach usunięcie drzew i krzewów jest często metodą zatrzymania, bądź przynajmniej opóźnienia sukcesji roślinności, degradacji ekosystemu i zaniku rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Działanie takie nie musi być oczywiście skuteczne, w miejsce usuniętych sosen wkroczyć może zwarty nalot brzozy, obniżenie poziomu wód gruntowych może być tak duże, że omówione działania okażą się nieskuteczne, jednak zawsze warto próbować. Poziom wody, obniżony, o co najmniej pół metra, musi się podnieść o tyle, żeby uniemożliwić rozwój kolejnych samosiewów drzew i krzewów [Jermaczek-Biuletyn Klubu Przyrodników].

70 Dyskusja Co z torfowiskami zniszczonymi?
Czy dawniej funkcjonujące torfowiska, na których poziom wody został obniżony tak dalece, że utraciły zdolność torfotwórczą i zostały zasiedlone roślinnością zastępczą, należą jeszcze do torfowisk? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba sięgnąć do ich budowy geologicznej, gdyż o przynależności do torfowiska, zarówno naturalnego „żywego” jak i dzisiaj już niefunkcjonującego, decyduje jego aktualna, a także miniona aktywność torfotwórcza. Nawet w przypadku silnie przekształconego zbiornika torfowiskowego mającego postać odwodnionej łąki lub zagospodarowanej rolniczo uprawy o zaszeregowaniu do torfowiska postanawia utwór geologiczny wypełniający zbiornik.

71 Folusz (projektowany rezerwat koło Szubina) jest przykładem, gdzie torfowiska niskie zostały osuszone i przeorane w celu przekształcenia ich w łąki kośne. Po eksploatacji torfu pozostały doły, na których czas pozwolił zaobserwować proces sukcesji, która doprowadziła do wytworzenia zbiorowisk leśnych. Dawniej dominowały tu zbiorowiska trzęślicowe, których pozostałości prezentują sąsiednie fragmenty rzadkich łąk trzęślicowych. Obecnie na dołach potorfowych spotykamy duży udział pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica), trzciny pospolitej (Phragmites australis),psianki słodkogurz (Solanum nigrum), kielisznika zaroślowego (Calystegia sepium),a także zarośli wierzbowych, w tym wierzby szarej oraz wierzby rokity. Natomiast na łąkach dominuje wiechlina łąkowa, kostrzewa czerwona, kłosówka wełnista, szczaw zwyczajny.

72

73 Torfowisko - wysokie dla jednych, przejściowe dla drugich: problem przynależności
Przykładem jest torfowisko wysokie nad jeziorem Charzykowskim w pobliżu Funki lub torfowisko wysokie przy jeziorze lobeliowym „Wielkie Gacno”. Na torfowisku wysokim płaty roślinności mogą mieć postać mozaikową, gdyż w postaci kęp lub soczewkowatych wypukłości składniki ombrotroficzne są otoczone fitocenozami niskotorfowiskowymi. Taki układ może stworzyć problem klasyfikacji danego torfowiska, gdyż składem gatunkowym jest ono zbliżone do przejściowego.

74

75 Przykłady odrębności typologicznej:
Torfowiska kotłowe na przykładzie torfowisk Borów Tucholskich Torfowiska kotłowe-mają powierzchnię mniejszą niż 1 ha. Powstają w wyniku zlądowienia powierzchni wodnej, są to zagłębienia wytopiskowe po martwym lodzie. Podnosi się u nich poziom wody w wyniku kolmatacji. Polega ona na uszczelnianiu misy zbiornika utworami organicznymi, odgradzającymi jednocześnie od otaczających wód powierzchniowych [Tobolski 2003].

76 Wiele torfowisk kotłowych ma w centralnej części otwartą powierzchnię wodną. Przylegający do powierzchni wodnej pierścień roślin torfowiskowych ma postać nasuwającego się kożucha tzw. „pło”. W PN „Bory Tucholskie”, na obszarach piaszczysk sandrowych pło zasiedlają z reguły mchy torfowcowe w towarzystwie roślin naczyniowych o wymaganiach oligo- i mezotroficznych, a uformowane z nich torfy zawierają komponenty torfowisk wysokich. Roślinność oraz występowanie torfu torfowcowego sprawiają, że torfowiska kotłowe kojarzone są z typem torfowisk wysokich. Ale przynależność torfowisk kotłowych do typu wysokiego wymaga geologicznej i hydrologicznej rewizji. Ich zbyt małe powierzchnie wręcz uniemożliwiają nagromadzenie odpowiedniej objętości wody opadowej, która by zagwarantowała funkcjonowanie torfowiska wysokiego. W związku z powyższym proponuje się nadanie torfowiskom kotłowym rangę odrębnego hydrologicznego typu torfowisk [Tobolski 2006]

77 Torfowiska źródliskowe:
Mają one kopułowaty kształt, przypominający terasę rzeczną ( i często z nią mylone). Tworzą się pod wpływem wody przesączającej się przez warstwę ziemi od dołu ku górze, a zarastające od góry rośliny powodują zabagnienie źródlisk [Tobolski 2006].

78 A oto spotkanie studentów biologii UKW z mokradłami 

79

80

81 LITERATURA Torfowiska na przykładzie Ziemi Świeckiej / Kazimierz Tobolski. Świecie : 2003. Torfowiska Parku Narodowego "Bory Tucholskie", Kazimierz Tobolski. Charzykowy : 2006. Park Narodowy Bory Tucholskie u progu nowej dekady / red. Józef Banaszak i Kazimierz Tobolski. Bydgoszcz : 2006. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski / Władysław Matuszkiewicz. Warszawa : 2001. Demolka na torfowisku/ Andrzej Jermaczek. Bociek nr 76 Zachęcamy do przeczytania ochrony mokradeł bałtyckich: