ARCHITEKTURA ROMAŃSKA I GOTYCKA EUROPY

Prezentacja na temat: "ARCHITEKTURA ROMAŃSKA I GOTYCKA EUROPY"— Zapis prezentacji:

1 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA I GOTYCKA EUROPY
autor: Katarzyna Jarkiewicz

2 SPIS TREŚCI założenia programowe architektura przedromańska
architektura romańska architektura gotycka

3 ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE Architektura wyrastała z osiągnięć cesarstwa rzymskiego, niemniej na zachodzie Europy znaczny wpływ na nią wywarły plemiona barbarzyńskie, głównie germańskie. W związku z wyludnieniem się miast rzymskich w wyniku wojen, osiedla zakładano na wzgórzach i innych miejscach ułatwiających obronę - w centrum znajdował się dom władcy, otaczały go zabudowania gospodarcze, a całość chroniła palisada.

4 ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE Z chwilą upowszechnienia chrześcijaństwa powszechnie zaczęto wznosić kościoły (bazylikowe lub centralne), do budowy których początkowo wykorzystywano elementy zachowanych rzymskich budowli; z czasem, oprócz prób naśladowania antycznego zdobnictwa nowych obiektów, wprowadzano własne dekoracje. W Europie Zachodniej architektura średniowiecza dzieli się na przedromańską, romańską, gotycką.

5 ARCHITEKTURA PRZEDROMAŃSKA
Charakterystyka wstępna: Sztuka wczesnego średniowiecza dzieli się 3 okresy: przedkaroliński (V-VIII w.), karoliński (II połowa VIII w. - IX w.) i pokaroliński (X – I połowa XI w.) oraz kształtuje na kilku odrębnych obszarach artystycznych, stąd jej różnorodność i odrębność stylistyczna; mieszają się w niej pozostałości kultur grecko – rzymskich oraz barbarzyńskich plemion zamieszkujących Europę.

6 ARCHITEKTURA PRZEDROMAŃSKA
Na terenach zamieszkałych przez plemiona germańskie na szczególnie wysokim poziomie stało złotnictwo i wyrób przedmiotów z brązu, zdobionych emaliami, kolorowymi szkłami, perłami. Na terenach schrystianizowanych rozwijała się architektura sakralna: kościoły o wydłużonych rzutach, bez naw poprzecznych, z prostokątnym chórem, np. kościół św. Salwatora w Paderborn, zachowana kaplica w twierdzy Würzburg.

7 ARCHITEKTURA PRZEDROMAŃSKA
Główne ośrodki sztuki przedromańskiej: Na szczególną uwagę w okresie przedkarolińskim zasługuje rozwój sztuki w północnych Włoszech, szczególnie ze względu na wpływy cesarstwa wschodniego (Rawenna) oraz zachowane zabytki sztuki Ostrogotów (grobowiec Teodoryka w Rawennie z VI w.) oraz Longobardów, łączących tradycje rzymskie i bizantyjskie (malowidła w kościele w Castelseprio, sarkofagi, cyboria, dzieła sztuki złotniczej).

8 ARCHITEKTURA PRZEDROMAŃSKA
Rozwój monumentalnej architektury zaczął się za czasów Karola Wielkiego, który również w tych dziedzinach starał się być kontynuatorem wielkości Rzymu; powstawały pałace z reprezentacyjnymi salami, kaplicami i licznymi pomieszczeniami mieszkalnymi (zachowanym przykładem jest kaplica pałacowa w Akwizgranie, wzorowana na San Vitale w Rawennie); wyróżniał się kościół w Centuli oraz katedra w Paderborn. Sztuka karolińska objęła swoim zasięgiem ziemie między Sekwaną a Wezerą, oddziałała też na Anglię, Asturię i Lombardię; za główne ośrodki uchodziły Akwizgran (tzw. szkoła pałacowa), Tours, Metz, Saint Gallen, Reims.

9 MAUZOLEUM TEODORYKA http://pl. wikipedia

10 KAPLICA PAŁACOWA W AKWIZGRANIE fot. Katarzyna Jarkiewicz

11 ARCHITEKTURA PRZEDROMAŃSKA
Rozkwit i zmierzch sztuki karolińskiej: W okresie karolińskim odrębność w sztuce zachowały Włochy (malowidła ścienne, np. w Saint Maria Antiqua w Rzymie); samodzielność stylistyczną osiągnęła też sztuka ottońska (na terenach od Mozy po Łabę i od Morza Północnego po Alpy); w architekturze dominowały bazyliki z transeptem, bez sklepienia, z emporami w nawach bocznych, stosowano kolumny z kapitelami kostkowymi (kościół w Gernrode).

12 ARCHITEKTURA PRZEDROMAŃSKA
Po śmierci Karola Wielkiego i podziale cesarstwa sztuka podupadła; w budownictwie zerwano związki z architekturą rzymską; na terenach Francji, Niemiec, Anglii budowle, które wznoszono, były prymitywne, niewiele z nich przetrwało (krypta św. Wiperta w Quedlinburgu); na znacznie wyższym poziomie stała architektura w Hiszpanii (wykazująca wpływy arabskie); w Lombardii i Toskanii, Dalmacji, Katalonii, nieco później w Prowansji, Sabaudii i Szwajcarii w IX i X wieku zaczęły powstawać budowle nowego stylu, zwanego romańskim.

13 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Budownictwo sakralne: Kościoły romańskie planowane były na rzucie prostokąta lub krzyża łacińskiego z prezbiterium zakończonym półkolistą absydą; zazwyczaj orientowano je wzdłuż osi wschód-zachód. Wnętrze kościoła dzielono rzędami kolumn lub filarów najczęściej na trzy nawy, nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną często umieszczano wieże, przez które doświetlano wnętrza, wieże występowały także na zakończeniach naw poprzecznych, po bokach prezbiterium lub fasady (spotykane są także kościoły dwuchórowe, posiadające absydy z przodu i z tyłu kościoła).

14 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
W kościołach pielgrzymkowych zazwyczaj wokół prezbiterium budowano ambit z wieńcem kaplic, spotykane są także kościoły o obejściach zaplanowanych po obwodzie całego kościoła: nawami bocznymi i wzdłuż transeptu podzielonego na nawy.

15 KRZYWA WIEŻA W PIZIE http://pl. wikipedia

16 KOŚCIÓŁ ŚW. ANDRZEJA W KRAKOWIE http://pl. wikipedia

17 ROTUNDA ŚW. PROKOPA W STRZELNIE http://pl. wikipedia

18 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Budownictwo sakralne: Dach rozwiązywano jako więźbę dachową widoczną z wnętrza kościoła albo zasłoniętą płaskim, drewnianym stropem (najczęściej były to sklepienia kolebkowe nad nawami głównymi oraz krzyżowe nad nawami bocznymi); sklepienia kolebkowe opierano na stosowanych już znacznie wcześniej gurtach – żebrach wzmacniających sklepienie i pozwalających na zmniejszenie jego ciężaru.

19 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Sklepienia naw bocznych, po zastosowaniu dodatkowych filarów zagęszczających podział przęseł miały mniejszą rozpiętość - układ konstrukcyjny, w którym na dwa przęsła sklepienia naw bocznych przypada jedno przęsło nawy głównej, nazywany jest systemem wiązanym; sklepienia opierają się na ścianach i kolumnach lub filarach.

20 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Budownictwo sakralne: Kapitele występujące w okresie romańskim mają kształt kostki z zaokrąglonymi dolnymi krawędziami, kielicha lub odwróconego ostrosłupa, są pozbawione ozdób lub dekorowane płaskorzeźbą w formie stylizowanych, wywodzących się z korynckich liści akantu, plecionek oraz motywów inspirowanych postaciami zwierząt (lwów, pawi, gryfów) i scenami figuralnymi nawiązującymi do Biblii; bazy kolumn złożone z kilku wałków opierających się na płaskim elemencie w kształcie kostki są ozdobione płaskorzeźbą w formie listków lub małych zwierząt na narożach kostki (tzw. szpony).

21 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
W budowlach romańskich zazwyczaj powyżej głowic zamiast architrawu umieszczano gzymsy lub imposty; w budowlach ze sklepieniami krzyżowymi forma podpór staje się bardziej skomplikowana; żebra i łęki podpierają przylegające do trzonu kolumny cieńsze elementy tzw. służki - przystawione do ściany mogą schodzić do poziomu posadzki i podpierać się na bazie, albo zakończone znacznie wcześniej zostają osadzone na wsporniku.

22 KAPITEL KOLUMNY ROMAŃSKIEJ http://pl. wikipedia

23 KOLUMNA CNÓT W STRZELNIE http://pl. wikipedia

24 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Budownictwo sakralne: W kościołach pielgrzymkowych nad nawami bocznymi budowano empory, które często służyły także jako miejsce odpoczynku dla grup pielgrzymów; posadzki z płyt kamiennych lub ceramicznych układano w różne wzory, ściany zdobiono freskami.

25 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Wąskie okna i drzwi umieszczone w grubych murach poszerzano na zewnątrz przez zastosowanie glifów, tak aby umożliwić łatwiejszy dopływ światła; okna w wieżach dzielono małymi kolumienkami na dwie (biforium) lub trzy części (triforium); wnętrza oświetlały okna umieszczone w kościołach bazylikowych w ścianach naw bocznych i nawy głównej, ponad dachem przykrywającym nawy boczne; w kościołach halowych i z wbudowanymi emporami – pośrednio przez okna umieszczone w ścianach naw bocznych; doświetlały je rozety umieszczone w fasadzie oraz okna w wieżach nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem.

26 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Drzwi wejściowe umieszczano w ozdobnym portalu zwieńczonym półkolistym tympanonem ozdobionym płaskorzeźbą; uskoki ściany zamykały otwór drzwiowy archiwoltą; powierzchnię ścian zewnętrznych urozmaicały lizeny oraz skarpy.

27 BIFORIUM/TRIFORIUM http://pl. wikipedia. org/wiki/Grafika:Biforium

28 EMPORA http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Empora.jpg

29 ARCHIWOLTA http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Wieden_Brama_Olbrzyma.jpg

30 TYMPANON ROMAŃSKI http://commons. wikimedia

31 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Architektura klasztorna: Mimo wielu różnic między dominującymi w romanizmie zakonami benedyktynów i cystersów utrwalił się schemat organizacyjny przestrzeni klasztornej, w którym do dłuższej ściany kościoła przylegał wirydarz otoczony z trzech stron krużgankami; po zewnętrznej stronie krużganków umieszczano poszczególne pomieszczenia: najbliżej prezbiterium zazwyczaj znajdowała się zakrystia i kapitularz; oprócz nich w różnej kolejności znajdowały się: pomieszczenia opata, refektarz, dormitorium i inne sale przeznaczone do pracy; kuchnia często znajdowała się w osobnym budynku, poza główną częścią obiektu.

32 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Oprócz pomieszczeń przeznaczonych dla zakonników budowano także pomieszczenia gospodarcze (stajnie, spichlerze, stodoły) oraz budynki przeznaczone dla osób świeckich goszczących w klasztorze, np. podczas podróży, pielgrzymek itp.; całość otaczano murem lub palisadą i fosą.

33 WIRYDARZ Z KRUŻGANKAMI fot. Katarzyna Jarkiewicz

34 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
budownictwo świeckie W okresie romańskim budowano feudalne zamki, których najważniejszym elementem był potężny donżon - w nim mieściły się duże pomieszczenia mieszkalne, rozmieszczone na kilku kondygnacjach; na parterze zbrojownia i spiżarnia, wyżej jadalnia i sypialnia właściciela, a nad nim pokoje służby; wieżę otaczała wewnętrzna fosa, za którą umieszczano pozostałe budynki warowni; całość chronił mur obronny, zazwyczaj wieńczony hurdycjami albo blankami i fosą zewnętrzną.

35 DONŻON JOANNY D’ARC W ROUEN http://pl. wikipedia

36 BLANKI http://pl. wikipedia

37 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Budownictwo świeckie: Nowo zakładane miasta planowano najczęściej na krzyżowo-szachownicowej zabudowie - centralne miejsce zajmował najczęściej prostokątny plac, od którego, na przedłużeniu jego boków, odchodziły główne ulice; w niektórych miastach, zwłaszcza we Włoszech, zazwyczaj planowano trzy place: ratuszowy, katedralny i targowy; w innych krajach plac kościelny budowano w pobliżu lub na przedłużeniu placu targowego.

38 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Przy placu targowym powstawały kramy, w których odbywała się sprzedaż towarów spożywczych i miejscowych wyrobów; handel mięsem miał miejsce w osobnym budynku, tzw. jatkach; oprócz nich w miastach budowano także tzw. domy kupców, służące jako składy towarów i miejsca handlu dla przyjezdnych dostawców.

39 ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Wokół miast budowano umocnienia w formie murów obronnych lub wału o konstrukcji drewniano-ziemnej i palisady; większe grody otaczały podwójne lub potrójne pierścienie umocnień, zwłaszcza od strony spodziewanego ataku. Szczególne miejsce w historii zajmuje najsłynniejszy most zbudowany w okresie romańskim na wzór budowli rzymskich - most w Awinion na Rodanie.

40 MOST W AWINION fot. Katarzyna Jarkiewicz

41 ARCHITEKTURA GOTYCKA Geneza i założenia: Gotyk powstał około 1120 roku we Francji, następnie był stopniowo przejmowany przez pozostałe państwa (najwcześniej, ok przez Anglię, po 1200 roku przez Niemcy). Miejscem narodzin gotyku był region Ile-de-France, jednak pewne rozwiązania konstrukcyjne umożliwiające jego powstanie (np. sklepienie krzyżowo-żebrowe) zaczęły pojawiać się już na przełomie XI i XII wieku w Normandii północnych Włoszech i Anglii. Łuk ostry pojawił się w Burgundii, m.in. w sklepieniu kościoła benedyktynów w Cluny na przełomie XI i XII wieku.

42 CHARAKTERYSTYCZNE ELEMENTY STYLU GOTYCKIEGO http://pl. wikipedia

43 ARCHITEKTURA GOTYCKA Geneza i założenia:
Architektura odchodzi od przestrzeganej wcześniej zasady wiążącej wysokość strzałki łuku z jego rozpiętością, zmianie ulega także sposób konstruowania sklepień krzyżowych przez zastosowanie żeber podpierających kolebki, co pozwala na znaczną dowolność w kształtowaniu rozwiązań sklepień przekrywających nawy.

44 ARCHITEKTURA GOTYCKA Dla odciążenia filarów część sił przenoszących się ze sklepienia przerzucono za pośrednictwem łęków na stawiane poza obrysem bryły kościoła tzw. wieże sił (zastosował to po raz pierwszy opat Suger podczas przebudowy katedry w Saint Denis pod Paryżem ok roku); zastosowano również cienkie kolumny, okna z witrażami, co dawało ogólne wrażenie wertykalizmu i lekkości.

45 FASADA KATEDRY W SAINT DENIS http://commons. wikimedia

46 ARCHITEKTURA GOTYCKA Budownictwo sakralne: Najczęściej budowano kościoły na planie trójnawowej bazyliki, chociaż zachowało się także wiele przykładów zastosowania rozwiązań halowych; bazyliki i hale mają znacznie wydłużony kształt i zakończone są podłużnymi prezbiteriami, układ wzbogacają obejścia i wieńce kaplic, fasadę zamyka jedna lub (częściej) dwie wieże - w Anglii pozostała z romanizmu wieża na skrzyżowaniu nawy głównej i poprzecznej.

47 ARCHITEKTURA GOTYCKA Wznoszone kościoły odznaczały się ogromnymi rozmiarami, były strzeliste i budowane przez dziesiątki lat - wysokość wież często przekracza 100 m (np. kościół w Salisbury m, w Ulm - 161,5 m), a sklepienia nawy głównej wznoszą się średnio m nad poziomem posadzki.

48 KATEDRA W CHATRES http://pl. wikipedia

49 KATEDRA HALOWA NMP W GDAŃSKU http://commons. wikimedia

50 ARCHITEKTURA GOTYCKA Charakterystyka budowli sakralnych: Gotyk podkreśla wertykalizm budynku i cechuje się szkieletową budową; zastosowanie łuków przyporowych, ostrych łuków w elementach konstrukcyjnych i sklepień krzyżowo-żebrowych pozwoliło na wyeliminowanie ściany, zastąpionej przez okna wypełnione witrażami; masywne filary stosowane w romanizmie zmieniły się w gotyku w pęki służek, których przedłużeniami stały się żebra sklepienne.

51 ARCHITEKTURA GOTYCKA Część obciążeń przenoszonych przez żebra sklepienne przerzucono powyżej dachów na dobudowane z zewnątrz wieże sił zwieńczone ostro zakończonymi sterczynami (w budowlach halowych siły te przejmowały skarpy). Udoskonalenie techniki pozwoliło na bardziej racjonalne wykorzystanie przekrojów żeber - trójkątne pola sklepień krzyżowo-żebrowych dzieli się na mniejsze trójkąty i tak pojawia się sklepienie gwiaździste, ukośnie przecinające się żebra układają się w sklepienie sieciowe (siatkowe), ułożenie wysklepek pod różnymi kątami tworzy sklepienie kryształowe.

52 WITRAŻ fot. Katarzyna Jarkiewicz

53 ROZETA http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Rozeta_Hradczany.jpg

54 PRZYPORY http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Praga_przypory.jpg

55 STERCZYNY http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Pinakiel.jpg

56 SKARPA http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Skarpa_gotyk.jpg

57 SKLEPIENIE GWIAŹDZISTE http://pl. wikipedia

58 SKLEPIENIE KRYSZTAŁOWE http://pl. wikipedia

59 ARCHITEKTURA GOTYCKA Charakterystyka budowli sakralnych:
Całości wrażenia dopełniała dekoracja rzeźbiarska, pokrywająca kapitele kolumn i służek, zworniki (klucze) w miejscu przecięcia się żeber, konsole podpierające służki, a także fasady zewnętrzne. Dekoracja koncentrowała się na portalach zwieńczonych trójkątną wimpergą i w galerii królewskiej, krzywizny zdobiły czołganki (żabki), szczyty wieńczyły kwiatony, w portalach miejsce półkolumn często zajmowały rzeźby królów i proroków (tzw. portal królewski).

60 ARCHITEKTURA GOTYCKA Wśród ornamentów rzeźbiarskich pojawiły się motywy roślinne i zwierzęce, kształty np. winorośli, bluszczu, liści koniczyny, dębu czy polnych kwiatów, wizerunki ptaków, a nawet fantazyjnych stworów (maszkarony), niekiedy pełniące rolę plwaczy; szczyt świątyni zdobiły niewielkie wnęki zwane blendami, ściany dodatkowo zdobiły wielobarwne freski. Najważniejszym elementem wnętrza są rozbudowane ołtarze szafiaste, a całość wzbogaca wielobarwne światło wpadające do wnętrza przez kolorowe witraże wbudowane w okna podzielone na mniejsze pola maswerkami.

61 WIMPERGA http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Wimperga.jpg

62 PORTAL KRÓLEWSKI http://pl. wikipedia

63 BLENDA http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Blenda.jpg

64 MASWERK http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Maswerk.jpg

65 ARCHITEKTURA GOTYCKA Odmiany architektury sakralnej: Pod koniec gotyku (XV w.) pierwotny układ architektoniczny rozbudowano do stylu zwanego flamboyant (gotyk płomienisty). Cechowała go dążność do uproszczenia konstrukcji, drobiazgowość i nadmiar detali; łuki stały się ostrzejsze, przegięte w formie "oślego grzbietu", w detalach wykorzystywano kształt rybiego pęcherza. Na terenach, na których przeważało budownictwo ceglane (północne Niemcy, Polska i kraje bałtyckie), rozwinął się gotyk redukcyjny - przykładami budowli reprezentujących tę odmianę mogą być kościoły Mariackie w Stralsundzie i w Gdańsku.

66 RYBI PĘCHERZ http://pl. wikipedia. org/wiki/Grafika:Rybi_p%C4%99cherz

67 KOŚCIÓŁ MARIACKI W STRALSUNDZIE http://commons. wikimedia

68 ARCHITEKTURA GOTYCKA Budownictwo świeckie: Rozbudowa miast i siedzib władców prowadziła do udoskonalenie ich funkcji obronnych, które zabezpieczały mieszkańców przed coraz doskonalszymi technikami oblężniczymi, w tym przed artylerią. Nad poszerzonymi fosami budowano mosty zwodzone, które po podniesieniu stanowiły dodatkową osłonę bram; przedpole chroniły budowane barbakany połączone szyją z bramami w murach obronnych.

69 ARCHITEKTURA GOTYCKA Coraz większe znaczenie w zabudowie miast odgrywały ratusze, siedziby władzy miejskiej - po północnej stronie Alp przeważał układ, w którym na parterze lokowane były hale targowe, a piętro zajmowały biura i pomieszczenia obrad rajców, w podziemiach lokowano czasem więzienia i izby tortur, a w nadziemnych częściach budowli sale sądownicze. Miejskie zbrojownie zaczęto przenosić do osobnych budowli zwanych arsenałami, a amunicję do prochowni; pojawiły się osobne budowle pełniące funkcje handlowe (kramy, sukiennice).

70 BARBAKAN fot. Katarzyna Jarkiewicz

71 RATUSZ fot. Katarzyna Jarkiewicz

72 SUKIENNICE http://pl. wikipedia

73 ARCHITEKTURA GOTYCKA Budownictwo świeckie:
Na obrzeżach miast powstawały szpitale, budowane najczęściej przez bractwo Św. Ducha, gdzie oprócz jednej czy też dwóch izb dla chorych mieściły się kaplica, sale dla zakonników i pomieszczenia gospodarcze.

74 ARCHITEKTURA GOTYCKA Domy mieszczańskie (początkowo drewniane, potem kamienne i ceglane) to budowle złożone z dwóch części połączonych niewielkim dziedzińcem - część frontowa mieściła na parterze pomieszczenia przeznaczone dla klientów, a na piętrze izby mieszkalne właściciela; za podwórkiem, w części tylnej, lokowane były zazwyczaj na parterze składy, stajnie, wozownie, zaś piętro zajmowały pomieszczenia dla służby.

75 ARCHITEKTURA GOTYCKA Przykłady budowli w stylu gotyckim: klasyczne katedry francuskie w Chartres, Amiens, Paryżu, Reims katedry angielskie w Salisbury, Ely, York, Wells Sainte Chapelle w Paryżu zamek papieski w Awinionie kościoły w Lubece i Stralsundzie katedra w Kolonii kościół św. Sebalda w Norymberdze kościół NMP w Trewirze katedra św. Wita w Pradze

76 ARCHITEKTURA GOTYCKA Przykłady gotyku w Polsce: za najwcześniejszą budowlę w stylu gotyckim w Polsce uważa się kaplicę św. Jadwigi w Trzebnicy z lat 60. XIII wieku kościół św. Anny w Wilnie kościół Mariacki w Gdańsku kościół NMP na Piasku we Wrocławiu kościół NMP i katedra na Wawelu w Krakowie zamek krzyżacki w Malborku

77 ZAMEK PAPIESKI W AWINIONIE http://pl. wikipedia

78 KATEDRA NOTRE DAME W REIMS http://commons. wikimedia

79 KOŚCIÓŁ ŚW. ANNY W WILNIE http://pl. wikipedia

80 ZAMEK KRZYŻACKI W MALBORKU http://pl. wikipedia

81 BIBLIOGRAFIA Prezentację przygotowano w oparciu o prace:
T. Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,Wrocław 1990, Sztuka Świata, t. 3-4, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1999, R. Toman, Sztuka gotycka, Wydawnictwo Konemann, Warszawa 2000, R. Toman, Sztuka romańska, Wydawnictwo Konemann, Warszawa 2000.