Wolność sumienia i wyznania w świetle orzecznictwa ETPCz i polskiego TK Jakub Kasprzyszak.

Prezentacja na temat: "Wolność sumienia i wyznania w świetle orzecznictwa ETPCz i polskiego TK Jakub Kasprzyszak."— Zapis prezentacji:

1 Wolność sumienia i wyznania w świetle orzecznictwa ETPCz i polskiego TK
Jakub Kasprzyszak

2 Pojęcie Wolność sumienia i wyznania jest podstawowym, bezwzględnym, podmiotowym prawem człowieka, usankcjonowanym dokumentami międzynarodowymi, w tym m.in. w: → Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, → Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, → Konwencji Praw Dziecka, → Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Deklaracji o Prawach Człowieka.

3 Wyróżnia się dwa rodzaje gwarancji wolności sumienia i wyznania: → Gwarancje bezpośrednie polegają na tym, że uprawnieniom wynikającym z wolności sumienia i wyznania nadaje się charakter norm prawnych. Specjalnym rodzajem bezpośrednich gwarancji wolności sumienia i wyznania są zobowiązania prawne państwa, wynikające z zawieranych umów międzynarodowych. → Gwarancje pośrednie polegają na przyjęciu zasad i rozwiązań instytucjonalno-prawnych, które ułatwiają korzystanie z uprawnień przez jednostki i zbiorowości religijne oraz zapobiegać mają ich naruszaniu. Wśród gwarancji pośrednich największe znaczenie przywiązuje się do rozdziału kościoła i państwa. Ma on oznaczać neutralność państwa wobec poglądów i przekonań religijnych obywateli. Przekonania religijne czy światopogląd to sprawa prywatna człowieka i obojętna dla władz państwowych. Jak podkreślał wielokrotnie ETPCz „tylko państwo neutralne w stosunku do poglądów swoich obywateli w sprawach religii, jest w stanie zagwarantować wolność sumienia i wyznania”

4 Art. 9 EKPCz Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonania oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swojego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. [klauzula limitacyjna]

5 Trzystopniowy test badania zgodności ingerencji w prawa wolności myśli sumienia i wyznania.

6 Test legalności – czy ingerencja w daną wartość była uzasadniona prawnie?
Prawo musi spełniać warunki: dostępność, przewidywalność, istnienie środków kontroli, (Trybunał dopuszcza oparcie ingerencji na normie niepisanej w systemie common law).Może być to norma ustawowa, jak i pozaustawowa, przy czym zgodnie z polską Konstytucją ograniczenia dotyczące korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione wyłącznie w ustawie.

7 Test celowości – Czy ingerencja w określoną wolność miała znaczenie dla ochrony wartości wymienionych w klauzuli limitacyjnej?

8 Test konieczności – Czy ograniczenie wolności jest niezbędne do osiągnięcia zamierzonego celu?

9 Art. 15 EKPCz Określenie przesłanek DEROGACJI – czasowego odstąpienia, na skutek wojny lub innego niebezpieczeństwa zagrażającego życiu narodu, od wykonywania „zobowiązań konwencyjnych”. Klauzula ta zwiera katalog praw NIEDEROGOWANYCH: -zakaz tortur, -zakaz niewolnictwa, -nullum crimen sine lege, -zakaz ponownego sądzenia i karania za to samo przestępstwo.

10 Lautsi przeciwko Włochom
Dzieci skarżącej uczęszczały do szkoły państwowej, w której w każdej klasie znajdował się na ścianie krzyż, co w ocenie skarżącej było sprzeczne z zasadą sekularyzmu, w duchu której chciała wychowywać swoje dzieci. Mąż skarżącej, w trakcie zebrania dyrektorów szkoły poruszył przedmiotową kwestię, pytając, czy krzyże mogą zostać usunięte. W następstwie odmowy władz szkoły, skarżąca wszczęła, także bezskutecznie, postępowanie administracyjne. W skardze do Trybunału skarżąca zarzuciła, że wywieszenie krzyży w szkole państwowej, do której uczęszczały jej dzieci, było sprzeczne z artykułem 9 Konwencji, gwarantującym wolność myśli, sumienia i religii oraz artykułem 2 Pierwszego Protokołu Dodatkowego, gwarantującym prawo do nauki.

11 Trybunał nie dopatrzył się naruszenia artykułu 2 Pierwszego Protokołu Dodatkowego, zaś zarzut dotyczący artykułu 9 Konwencji rozpoznał w ramach tego pierwszego. Podniósł, że kwestia symboli religijnych w klasach szkolnych pozostaje kwestią w ramach przysługującego państwom- stronom Konwencji- marginesu uznania, w szczególności wobec braku europejskiego konsensusu w zakresie traktowania jej w kategorii indoktrynacji. Fakt, iż „krzyże w klasach państwowych szkół we Włoszech nadawały przeważającej w kraju religii dominujące miejsce, nie może sam w sobie być uznany za przejaw indoktrynacji”. Co więcej, obecność w szkole krzyży nie była połączona z obowiązkowymi zajęciami religii katolickiej, a także nic nie wskazywało na to, że uczniowie innego wyznania, bądź niewierzący, byli traktowani przez władze szkoły nietolerancyjnie. Trybunał zauważył także, że Pani Lautsi zachowała swoje rodzicielskie prawo do objaśniania oraz doradzania swoim dzieciom, a także wskazywania im drogi zgodnej z jej światopoglądem.

12 Appel - Irrgang przeciwko Niemcom Skarżący, uczeń i jego rodzice kwestionowali przyjęte w 2006 roku prawo nakładające na dzieci w wieku 7 – 10 lat obowiązek uczestniczenia w zajęciach etyki. Zdaniem skarżących, świecki charakter zajęć, stał w sprzeczności z ich protestanckim wyznaniem. Ich skarga konstytucyjna w powyższym zakresie okazała się bezskuteczna. W skardze do Trybunału, powołując się na artykuł 9 Konwencji oraz artykuł 2 Pierwszego Protokołu Dodatkowego, podnosili, że świecki charakter kwestionowanych zajęć był sprzeczny z obowiązkiem państwa zachowania neutralności religijnej. Trybunał uznał skargę za niedopuszczalną podnosząc w szczególności, że zgodnie z kwestionowanym prawem, celem zajęć z zakresu etyki była nauka tego przedmiotu uwzględniająca odrębności kulturowe, etniczne i religijne uczniów, w związku z czym zajęcia te były zgodne z zasadami pluralizmu i obiektywizmu przewidzianymi w artykule 2 Pierwszego Protokołu Dodatkowego.

13 Polskie ustawodawstwo
Art. 25 Konstytucji – wolność religijna na poziomie instytucjonalnym. 1.Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione. 2.Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. 3.Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

14 Art. 53 Konstytucji 1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
(…) 3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. (…) (…) 5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Art. 54 Konstytucji 1. Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. 2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej. + ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989r.

15 Czy obowiązek wliczania ocen z religii, do średniej ocen, jest zgodny z Konstytucją i ustawą o gwarancjach swobody sumienia i wyznania? Argumenty wnioskodawcy: - brak alternatywnego przedmiotu – etyki inna podstawa oceniania – postawa religijna, pobożność - państwo przyjmuje na siebie odpowiedzialność za efektywność przyswajania prawd wiary, nabierając tym samym cech państwa wyznaniowego TK stwierdził odnosząc się do wyroku ETPCz, że art. 9 EKPCz nie zostaje naruszony poprzez organizowanie w szkołach państwowych dobrowolnej edukacji religijnej, gdy istnieje możliwość zwolnienia z uczestnictwa w zajęciach lub gdy przewidziane jest przyznanie ocen z uczestnictwa w alternatywnych zajęciach z etyki.

16 Państwo świeckie Art. 25 – bezstronność władz publicznych, zasada autonomii i wzajemnej niezależności. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Art. 53 Konstytucji – neutralny, świecki charakter państwa, zgodny z TRADYCJAMI I WSPÓŁCZESNYMI POLSKIMI UWARUNKOWANIAMI SPOŁECZNYMI, ale odpowiadający WYMAGANIOM WSPÓŁCZESNEGO PAŃSTWA DEMOKRATYCZNEO. Państwo nie ingeruje w strukturę świadomości społecznej (poszanowanie wolności przekonań religijnych i światopoglądowych oraz ich wyrażania). Wolność religii nie prowadzi do faktycznej równości – przeważają wyznawcy religii rzymskokatolickiej. 5. TK twierdzi, że nauczanie religii w szkołach jest realizacją art. 25 i 53. 6. Aspekt negatywny wolności religijnej, sprowadza się do nakazu powstrzymywania się od uporczywego demonstrowania przekonań religijnych, które miałoby cechę nękania, poniżania.

17 Inne wyroki ETPCz: → „(...) nauczanie religii, powinno odbywać w sposób obiektywny, krytyczny i pluralistyczny” (wyrok ETPCz w sprawie Kjeldsen, Busk Madsen and Peterson przeciwko Danii). → „zakaz zmuszania do działań wyrażających akceptację dla innej religii niż wyznawana przez daną osobę”, chroni jednostkę przed robieniem tego, co jest niezgodne z jej światopoglądem – wyrok ETPCz w sprawie Folgero, który zapadł w sytuacji braku adekwatnej możliwości zwolnienia z nauczania religii w szkole publicznej. → „przekonywanie do zmiany religii mieści się w zakresie swobody nauczania” - wyrok Kokkinakis przeciwko Grecji.

18 Grzelak przeciwko Polsce Skarżący, Państwo Grzelak, agnostycy, nie chcieli, aby ich syn uczęszczał na lekcje religii w szkole. Pomimo ich próśb, żadna ze szkół do których się zwracali, nie zaoferowała ich synowi alternatywnych zajęć etyki. W skardze do Trybunału skarżący wraz z synem, sformułował zarzut, że szkoły odmówiły zorganizowania zajęć etyki, a także że ich syn został narażony na szykany oraz że nie miał oceny na świadectwach szkolnych w miejscu przedmiotu religia/etyka. Trybunał stwierdził naruszenie artykułu 14 Konwencji (zakaz dyskryminacji) w związku z artykułem 9 Konwencji, wskazując w szczególności, że brak oceny na świadectwach szkolnych, w miejscu przedmiotu religia/etyka przez cały okres kształcenia powodował bezzasadną stygmatyzację syna skarżących, prowadząc tym samym do naruszenia prawa nieujawniania poglądów religijnych.

19 Siebenhaar przeciwko Niemcom Skarżąca, Pani Siebenhaar, katoliczka, została zatrudniona przez parafię protestancką w charakterze opiekunki do dzieci, a także przy pracach związanych z aranżacją przedszkola. W skardze do Trybunału kwestionowała zwolnienie jej z pracy, utrzymane w mocy przez niemieckie sądy pracy, po tym jak zaangażowała się w charakterze członka w działalność innej społeczności religijnej (Kościół Powszechny/Braterstwo Ludzkości). Trybunał nie dopatrzył się naruszenia artykułu 9 Konwencji, wskazując, że sądy krajowe, rozpoznając sprawę zachowały właściwą równowagę pomiędzy wykluczającymi się interesami skarżącej i jej byłego pracodawcy. Przychylił się do opinii sądów krajowych wskazujących, że zwolnienie skarżącej było konieczne z punku widzenia wiarygodności jej pracodawcy, zaś sama skarżąca winna być od momentu podpisania umowy świadoma, że jej działalność na rzecz Kościoła Powszechnego była niezgodna z jej pracą w Kościele Protestanckim.

20 TK często odnosi się do tradycji, tak jak w przypadku wliczania ocen z religii do średniej ocen.
W przypadku ETPCz podobna sprawa (Grzelak przeciwko Polsce) została rozwiązania w zgoła inny sposób: „ brak oceny na świadectwach szkolnych, w miejscu przedmiotu religia/etyka przez cały okres kształcenia powodował bezzasadną stygmatyzację syna skarżących, prowadząc tym samym do naruszenia prawa nieujawniania poglądów religijnych”.

21 Bibliografia: 1. „Ochrona praw człowieka w wymiarze regionalnym, pod redakcją Marcina Marcinko , Kraków, 2012