Sposób żywienia a ryzyko chorób nowotworowych

Prezentacja na temat: "Sposób żywienia a ryzyko chorób nowotworowych"— Zapis prezentacji:

1 Sposób żywienia a ryzyko chorób nowotworowych
Prof. dr hab. Teresa Leszczyńska

2 Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podaje, że rocznie z powodu raka umiera 7,9 miliona ludzi, co stanowi 13% populacji na świecie. Komitet ekspertów WHO stwierdził, że większość z ich jest wynikiem złego stylu życia (m.in. niewłaściwego żywienia) i oddziaływania środowiska.

3 Nieprawidłowe odżywianie
jest, po paleniu tytoniu, drugą przyczyną chorób nowotworowych. Stanowi drugą po chorobach układu krążenia, przyczynę zgonów w Polsce – powoduje ponad 26% zgonów mężczyzn i 23% zgonów kobiet.

4 DEFINICJA NOWOTWORU Nowotwór (neoplasma) - nieprawidłowy rozrost tkanki niepodporządkowany prawidłowym czynnościom organizmu. Nieprawidłowe komórki wypierają tkanki zajętego narządu, niszcząc je. Z czasem komórki nowotworowe z pierwotnego ogniska przenoszą się przez naczynia limfatyczne i krwionośne do innych części organizmu, tworząc ogniska wtórne: czyli przerzuty. Leczenie polega na niszczeniu komórek nowotworowych różnymi metodami: zabiegami chirurgicznymi, radioterapią, chemioterapią, hormonoterapią, zabiegami z zastosowaniem lasera. Stres jest bodźcem do wzrostu komórek nowotworowych. Zmniejsza zdolność organizmu do ich niszczenia.

5 PRZYCZYNY POWSTAWANIA NOWOTWORÓW: ŁĄCZNIE DO 70% NOWOTWORÓW
Sposób żywienia (30-40%, nawet do 70%) Alkohol Aktywność fizyczna Nadwaga i otyłość ŁĄCZNIE DO 70% NOWOTWORÓW Palenie tytoniu (30%) Ekspozycja zawodowa Zanieczyszczenia środowiska Leki medyczne Czynniki infekcyjne Naturalne czynniki geofizyczne Skłonności genetyczne (5-10%) 5

6 SKŁONNOŚCI GENETYCZNE
Tylko 5 – 10% chorób nowotworowych jest dziedziczonych bezpośrednio. U zdecydowanej większości osób, które posiadają odziedziczony gen, sprzyjający powstaniu choroby nowotworowej, nie dochodzi do jej powstania, chociaż ryzyko jest wyższe niż w ogólnej populacji. Ponieważ do powstania choroby nowotworowej prowadzą uszkodzenia genów, poprzez narażenie na specyficzne czynniki, wymienione powyżej.

7 Do zmiany genomu komórki (DNA) może dochodzić poprzez:
Należy dążyć do zmniejszenia ryzyka narażenia na czynniki uszkadzające nasze DNA. Do zmiany genomu komórki (DNA) może dochodzić poprzez: powstanie i oddziaływanie wolnych rodników na DNA lub hamowanie obronnych działań przeciwutleniających, unieszkodliwiających wolne rodniki, niedobory pokarmowe, zaburzenia równowagi hormonalnej, czynniki fizyczne i wirusowe oraz inne 7

8 WOLNE RODNIKI Wolne rodniki to atomy lub grupy atomów mające jeden lub więcej niesparowanych elektronów. Tworzą się m.in. w organizmie jako formy przejściowe w kilkustopniowej reakcji wodoru z tlenem, w wyniku której powstaje woda. Wśród wielu wolnych rodników występujących w organizmie najbardziej aktywnym i tym samym najbardziej niebezpiecznym, jest rodnik: OH· - rodnik hydroksylowy oraz LOO· - rodnik lipidowy ponadtlenkowy 8

9 WOLNE RODNIKI Wolne rodniki, w celu uzupełnienia i sparowania, wychwytują elektrony z różnych substancji biologicznie czynnych, co może być przyczyną zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. Atakują głównie związki, które mają w cząsteczkach wiązania podwójne, takie jak: nienasycone kwasy tłuszczowe wchodzące w skład błon komórkowych, białka, polisacharydy, lipidy (cholesterol znajdujący się we krwi). Mogą powodować obniżenie aktywności białek enzymatycznych oraz mutacje DNA.

10 Wolne rodniki uszkadzając DNA, powodują zmiany w strukturze kodu genetycznego.
Zmiany struktury DNA mogą prowadzić do namnażania białka obcego ustrojowo, czyli zapoczątkowania procesu karcinogenezy oraz powstania komórek nowotworowych, które w wyniku dalszej ewolucji doprowadzić mogą do rozwoju nowotworu.

11 CHEMOPREWENCJA [łac. praeventio = zapobieganie]
Profilaktyczne stosowanie przez ludzi: niektórych leków witamin specyfików farmakologicznych oraz celem zatrzymania lub wywołania regresji powstawania zmian i komórek przedrakowych, zarówno w początkowych, jak i dalszych etapach procesu nowotworowego, tzn. inicjacji i progresji raka. • Chemoprewencja pierwotna • Chemoprewencja wtórna składników diety (nietoksycznych, naturalnych substancji żywieniowych)

12 W organizmie istnieją nieenzymatyczne i enzymatyczne mechanizmy,
które chronią przed nadmiarem i szkodliwym działaniem wolnych rodników.

13 CHEMOPREWENCJA A WOLNE RODNIKI
Mechanizmy obronne organizmu to m.in.: 1. Przeciwutleniacze pochodzące z żywności lub produkowane w organizmie: - witaminy antyoksydacyjne (C i E, beta-karoten), ubichinon (koenzym Q10), kwas moczowy, glutation; - inne karotenoidy m.in. likopen, luteina, zeaksantyna, kryptoksantyna; - składniki mineralne (selen, cynk, mangan, miedź, żelazo, magnez). 2. Enzymy neutralizujące wolne rodniki w organizmie: - peroksydaza glutationowa GPX; - reduktaza glutationowa GRD; - dysmutaza nadtlenkowa SOD; - katalaza.

14 SKŁADNIKI ŻYWNOŚCI PRZECIWNOWOTWOROWE
PRZECIWUTLENIACZE składniki odżywcze, m.in. wit. C i E, beta-karoten składniki nieodżywcze, m.in. polifenole (wyszczególnione poniżej), betaina, fityniany. INNE SKŁADNIKI ŻYWNOŚCI nie będące przeciwutleniaczami glukozynolany (izotiocyjaniny, indole), oligosacharydy (rafinoza, stachioza, werbaskoza) fitosterole. Obecne w żywności pochodzenia roślinnego

15 Obecne w żywności pochodzenia roślinnego
PRZECIWUTLENIACZE naturalne składniki nieodżywcze (NSN) o działaniu przeciwnowotworowy POLIFENOLE stilbeny kumaryny taniny kwasy fenolowe flawonoidy flawony flawonole: kwercetyna, kempferol flawanony: naringenina, hesperydyna flawanole: katechina, epikatechina antocyjany izoflawony (fitoestrogeny wymienione poniżej) Obecne w żywności pochodzenia roślinnego

16 Naturalne składniki nieodżywcze (NSN) o działaniu przeciwnowotworowym inne FITOESTROGENY
IZOFLAWONY Kiełki Alfalfa Kiełki soi Uprawy pastewne Czerwona koniczyna KUMESTANY Nasiona lnu Pełnoziarniste produkty zbożowe Zioła (koper włoski) Owoce (banany, śliwki) Warzywa (dynia, cukinia, brokuły, czosnek) LIGNANY Warzywa strączkowe: fasola sojowa, soczewica, fasola szparagowa, bób, fasola lima, groch włoski Produkty sojowe: kasza sojowa, mąka sojowa, tofu, mleko sojowe

17 ROLA PRODUKTÓW SPOŻYWCZYCH jako źródeł składników funkcjonalnych W PREWENCJI NOWOTWORÓW
warzywa, owoce, nasiona roślin strączkowych mięso i produkty mięsne mleko i produkty mleczne czekolada napoje używki

18 Spożywanie pokarmów bogatych
w antyutleniacze i inne związki aktywne, głównie warzyw i owoców, blokuje destrukcyjne działanie wolnych rodników a w konsekwencji zmniejsza ryzyko zachorowania na nowotwory.

19 SKŁADNIKI PRZECIWNOWOTWOROWE OWOCÓW I WARZYW

20 WARZYWA i OWOCE Zawierają olbrzymie ilości składników odżywczych, które mogą mieć znaczenie w zapobieganiu chorobom nowotworowym. Są głównym źródłem żywieniowym witamin, składników mineralnych i innych składników pokarmowych. Podstawowe, ochronnie działające składniki odżywcze, to m.in. witamina C, beta-karoten (prowitamina A), likopen, witamina E, witaminy z grupy B, selen i inne.   Te składniki odżywcze chronią DNA przed uszkodzeniem oksydacyjnym i/lub hamują aktywację kancerogenów obecnych w organizmie. Warzywa i owoce nie zawierające skrobi chronią przed nowotworami.   

21 Ziemniaki jesienne i wczesnozimowe są bardzo dobrym źródłem witaminy C
WITAMINA C Jest silnym antyoksydantem, a więc neutralizuje wolne rodniki, uszkadzające materiał genetyczny komórek oraz inicjujące początkowe stadia kancerogenezy. Może hamować powstawanie składników rakotwórczych, m.in. N- nitrozoamin, powstających w żywności konserwowanej azotynami, a także w wodzie i niektórych warzywach oraz organizmie człowieka. Może zapobiegać nowotworom przez zwiększenie odporność komórkowej, ponieważ sprzyja wzmożonej aktywności leukocytów. Bierze udział w odbudowie chorej komórki i tkanki, ponieważ uczestniczy w syntezie kolagenu. Witamina C, występująca głównie w warzywach i owocach obniża ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, płuc, jelita grubego, raka piersi, trzustki i pęcherza moczowego. Najbogatsze w witaminę C są: owoc dzikiej róży, natka pietruszki, papryka czerwona, brukselka, brokuły, kalafior, owoce cytrusowe,, czarne porzeczki. Ziemniaki jesienne i wczesnozimowe są bardzo dobrym źródłem witaminy C

22 WITAMINA E Jako przeciwutleniacz inaktywuje wolne rodniki oraz ochrania przed utlenianiem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, będących składnikiem fosfolipidów błon komórkowych oraz lipoprotein osocza. Odgrywa rolę w stabilizacji błon komórkowych. . Razem z witaminą C ma zdolność hamowania szkodliwego działania tworzących się N-nitrozoamin, dzięki czemu może zapobiegać rozwojowi nowotworów żołądka. Zaobserwowano obniżanie przez witaminę E ryzyka rozwoju raka gruczołu krokowego u palaczy o 32%. Znaczne jej ilości znajdują się w olejach roślinnych , ziarnach zbóż, nasionach słonecznika i zielonych warzywach liściastych.

23 KAROTENOIDY Do grupy karotenoidów (około 300 związków ) o właściwościach antyoksydacyjnych zalicza się m.in.: beta-karoten, likopen, luteinę, kantaksantynę i zeaksantynę. Wykazują zdolność wychwytywania wolnych rodników, Stymulują działanie układu odpornościowego organizmu, hamują namnażanie (proliferację) komórek nowotworowych. Hamują procesy nowotworowe indukowane chemicznie, ochraniają komórki przed szkodliwym promieniowaniem UV i zabezpieczają je przed transformacją nowotworową. Karotenoidy, głównie β-karoten i likopen, wykazują działanie ochronne w przypadku raka przewodu pokarmowego, pęcherza moczowego oraz raka prostaty. Największe ilości : - β-karotenu zawiera marchew. - likopenu pomidory i ich przetwory brzoskwinie, melony i grejpfruty.

24 KWAS FOLIOWY I WITAMINA B12
Kwas foliowy /foliany jest niezbędny w procesach metylacji, w tym również DNA. Nieprawidłowa metylacja DNA polega na hipermetylacji lub hipometylacji sekwencji CpG. Hipermetylacja prowadzi do represji transkrypcji, natomiast hipometylacja wywołuje aktywację transkrypcji tych genów, które powinny pozostać wyciszone . Niedobory kwasu foliowego (metioniny lub selenu) mogą powodować hipometylację DNA, co z kolei może prowadzić do niewłaściwej ekspresji genów oraz niestabilności genetycznej i podatności na choroby nowotworowe. Niedobór witaminy BI2 powoduje, że kwas foliowy wykorzystywany jest do syntezy tyminy i metioniny, co skutkuje wzrostem uszkodzeń DNA i hipometylacją, a w konsekwencji wzrostem ryzyka rozwoju nowotworów. Stosowanie diety bogatej w foliany (zielone warzywa) zmniejsza częstość występowania gruczolaków - zmian przedrakowych jelita grubego. Liczne badania mają na celu potwierdzenie korzystnego wpływu folianów, w profilaktyce raka jelita grubego.

25 SELEN Jest składnikiem enzymu o działaniu antyoksydacyjnym, tj. peroksydazy glutationowej, jako antyoksydant działa wspólnie z witaminą E. Przeciwnowotworowe działanie selenu polega na: usuwaniu wolnych rodników. blokowaniu syntezy DNA w komórkach nowotworowych, wzmocnieniu komórkowej odpowiedzi immunologicznej, hamowaniu utleniania lipidów Wykazano związek pomiędzy spożyciem selenu a zapadalnością na raka płuc - wyższe spożycie selenu obniża ryzyko wystąpienia tej choroby. Istnieją dowody naukowe na zależność pomiędzy wielkością spożycia tego składnika mineralnego a rozwojem raka żołądka, wątroby, tarczycy i gruczołu krokowego, jednak ochronna rola selenu w rozwoju tych nowotworów wymaga potwierdzenia. Dobrym źródłem selenu w diecie są: ryby, skorupiaki, nasiona roślin strączkowych, mleko i jego przetwory, wątroba cielęca i wołowa, drożdże, czosnek i kukurydza.

26 ZWIĄZKI NIEODŻYWCZE OWOCÓW I WARZYW

27 BŁONNIK POKARMOWY (włókno pokarmowe nie trawione w przewodzie pokarmowym człowieka)
Zwiększa objętość i szybkość przesuwania treści pokarmowej w jelitach, przyczynia się do zmniejszenia stężenia w nim różnych substancji rakotwórczych i skraca okres ich oddziaływania na błonę śluzową jelita. Niektóre frakcje błonnika pokarmowego mogą absorbować na swojej powierzchni kwasy żółciowe, których metabolity powstające w jelicie grubym (wtórne kwasy żółciowe) mogą mieć działanie kancerogenne. Zapobiega rozwojowi niekorzystnych mikroorganizmów w jelicie grubym, produkujących związki rakotwórcze, a sprzyja rozwojowi bakterii korzystnych, produkujących witaminy z gr. B i wit. K. Bakterie korzystne w jelicie grubym przekształcają niektóre frakcje błonnika w krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (m.in. masłowy), które mogą działać antykancerogennie. Indukują one zaprogramowaną śmierć komórek (apoptozę), co pozwala na eliminację zmutowanych komórek. Wysokie spożycie błonnika może istotnie zmniejszyć ryzyko rozwoju gruczolaków i raka jelita grubego, raka gruczołu piersiowego u kobiet oraz prostaty u mężczyzn. Źródło: warzywa, owoce, rośliny strączkowe, produkty zbożowe z pełnego przemiału (ciemne).

28 POLIFENOLE Polifenole to duża grupa związków (ok ) naturalnie występujących w wielu roślinach, wykazujących silne działanie antyoksydacyjne. W śród nich największą aktywność biologiczną wykazują flawonoidy, izoflawony, fitoestrogeny (lignany), katechiny i stilbeny. Polifenole wchodzą w bezpośrednie reakcje z wolnymi rodnikami, zmiatając je i zwiększając ich dysmutację do substancji mniej szkodliwych (o mniejszej reaktywności).

29 POLIFENOLE – rola Obniżają ryzyko nowotworów:
usuwają z organizmu metale ciężkie, wzmagają działanie innych antyoksydantów (witamin A i E), mają zdolność hamowania lub zwiększania działania niektórych enzymów (np. enzymów odpowiedzialnych za funkcje immunologiczne, karcinogenezę i proliferację komórek), stymulują apoptozę (zaprogramowaną śmierć komórek nowotworowych), wpływają na biosyntezę cholesterolu, modulują funkcje immunologiczne (odpornościowe) oraz hamują etap progresji (namnażania komórek nowotworowych). Obniżają ryzyko nowotworów: jelita grubego, prostaty, piersi, przełyku i żołądka.

30 POLIFENOLE - źródła ŹRÓDŁA:
zielona herbata, kapusta głowiasta, kalafior, brokuł, brukselka, soja, miękkie owoce (borówki, żurawiny, jeżyny, poziomki, truskawki), owoce cytrusowe (pomarańcze, grejpfruty, cytryny, mandarynki), winogrona, wino czerwone i kakao. Wśród związków polifenlowych silne działanie przeciwnowotworowe wykazuje resweratrol, którego zdolność hamowania guza obserwowana była na wszystkich etapach transformacji nowotworowej. Resweratrol jest obecny w dużym stężeniu w skórkach winogron, czerwonym winie i orzechach.

31 decydują również o silnych właściwościach antyoksydacyjnych.
BETAINA przeciwutleniacz działający hamująco na rozwój komórek nowotworowych. Inne składniki funkcjonalne buraka: - polifenole, - karotenoidy decydują również o silnych właściwościach antyoksydacyjnych. Źródło - burak czerwony

32 GLUKOZYNOLANY Izotiocyjaniany i indole powstające z rozkładu glikozynolanów powodują: hamowanie enzymów, które aktywują czynniki rakotwórcze. nasilają apoptozę (rozpad komórek nowotworowych). zmniejszają procesy zapalne i angiogenezę (czyli tworzenia nowych naczyń krwionośnych, które dostarczą do guza składniki odżywcze i umożliwią mu rozwój komórek rakowych). Chemoprewencyjne działanie izotiocyjanianów obserwowano w rozwoju raka płuca, piersi i pęcherza moczowego (obniżają ryzyko o 50%), jajnika i czerniaka. Ich bogatym źródłem są: warzywa kapustne (kapusty, brokuły, kalafior, brukselka), cebulowe (czosnek, cebula), rzodkiewka i rzeżucha.

33 FITOSTEROLE (sterole roślinne)
wspomagają wydalanie z organizmu cholesterolu, zmniejszając stężenie cholesterolu we krwi, zapobiegają produkcji estrogenów rakotwórczych, hamują proliferację komórek nowotworowych i ich przerzuty, indukują apoptozę, mobilizują układ odpornościowy, hamują produkcję wolnych rodników.

34 FITOSTEROLE (sterole roślinne)
Wysoka zawartość fitosteroli w diecie obniża ryzyko występowania wielu nowotworów, w tym raka jelita grubego, piersi i prostaty. Znaczne ilości naturalnych fitosteroli zawierają: warzywa strączkowe, rośliny oleiste (rzepak), nasiona sezamu, słonecznika i dyni. Występują w żywności pochodzenia roślinnego w: - odwrotnej proporcji do ilości tłuszczów nasyconych, - w proporcjonalnej ilości do wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA). Większe ilości steroli roślinnych mogą wywoływać efekt cytotoksyczny nie tylko w stosunku do komórek nowotworowych ale także do prawidłowych.

35 TERPENY OWOCÓW CYTRUSOWYCH
stymulują enzymy, blokujące powstawanie komórek rakowych obniżają poziom cholesterolu w organizmie Spożywając owoce cytrusowe, szczególnie pomarańcze, grejpfruty, cytryny, ale również granaty, dostarczymy nie tylko witaminy C, która wspomaga odporność, ale również składników, które hamują aktywność białek odpowiedzialnych za rozwój komórek rakowych.

36 ZWIĄZKI SIARKOWE CZOSNKU [alliksyna]
Przyspieszają proces detoksykacji organizmu z substancji kancerogennych, czyli unieszkodliwiają substancje wywołujące nowotwór, zmniejszają też poziom cholesterolu we krwi. Źródło: warzywa cebulowe (cebula, czosnek, szczypior oraz por) Czosnek, głównie siekany obniża ryzyko raka żołądka (siekanie uwalnia z czosnku enzym, który ułatwia tworzenie korzystnych związków siarkowych)

37 SAPONINY to grupa związków pochodzenia roślinnego,
działają cytotoksycznie w stosunku do komórek nowotworowych, pobudzają odporność organizmu, hamują szlak aktywacji procesu zapalnego, proliferację komórkową i wzrost nowotworu, wiążą kwasy żółciowe i cholesterol. Wykazują działanie ochronne przed rozwojem nowotworów piersi, prostaty i jelita grubego, protekcyjnie działają także w stosunku do komórek wątroby. Występują przede wszystkim w: soi i innych warzywach strączkowych, oliwkach i żeń-szeniu

38 Źródło: owoce jagodowe: borówki, maliny, truskawki, poziomki, jeżyny.
KWAS ELAGOWY ORAZ DELFINIDYNA (polifenole) Związki te są zdolne do zablokowania procesu angiogenezy, czyli tworzenia nowych naczyń krwionośnych, które dostarczą do guza składniki odżywcze i umożliwią mu rozwój komórek rakowych Źródło: owoce jagodowe: borówki, maliny, truskawki, poziomki, jeżyny.

39 PRZETWARZANIE OWOCÓW I WARZYW
Może być przyczyną częściowego lub całkowitego usunięcia dobroczynnego, PRZECIWNOWOTWOROWEGO składnika. Ogólnie, procesy przetwarzania kojarzą się ze stratą niektórych składników. Jednak nie jest to do końca całkowicie prawdziwe. Zwiększenie stopnia rozdrobnienia oraz podwyższona temperatura zwiększają przyswajalność lub aktywność wielu związków np. likopenu, glukozynolanów, polifenoli.

40 ROŚLINY HAMUJĄCE PROCESY NOWOTWOROWE
Ć Czosnek Kapusta Lukrecja Soja, imbir Warzywa roślin baldaszkowatych Cebula, herbata, kurkuma Owoce cytrusowe Pszenica, len, ryż ( brązowy ) Pomidory, oberżyna, pieprz Brokuły, kalafior, brukselka Owies, mięta, oregano, ogórek Rozmaryn, szałwia, ziemniaki, tymianek, goździki Bazylia, jęczmień, jagody

41 PRODUKTY ZBOŻOWE Z PEŁNEGO PRZEMIAŁU
Bardzo dobre źródło: Błonnika Witamin z grupy B Składników mineralnych Fitynianów

42 FITYNIANY zaliczane są do grupy synergentów, czyli wspomagających działanie naturalnych przeciwutleniaczy obniżają poziom tłuszczów w wątrobie, pobudzają ruchy perystaltyczne (robaczkowe) jelit, Ich właściwości przeciwutleniające polegają na chelatowaniu (wiązaniu) składników mineralnych szczególnie prooksydacyjnych, np. jonów żelaza, które biorąc udział w reakcji Fentona powodują tworzenie niebezpiecznych rodników wodorotlenowych. hamują rozwój raka jelita grubego.

43 Reakcja Fentona W reakcji nadtlenku wodoru powstającego naturalnie w organizmie jony metali są dawcami jednego elektronu: Z tego wynika, że nadmiar żelaza w organizmie nie jest korzystny, ponieważ może przyczyniać się do powstania wolnych rodników.

44 MIĘSO I PRZETWORY MIĘSNE
Produkty te są dobrym źródłem białka o wysokiej wartości odżywczej oraz wielu cennych innych składników, m.in. sprzężonych dienów kwasu linolowego (mięso zwierząt przeżuwających) . Jednak po spożyciu czerwonego mięsa (np. wołowiny, wieprzowiny, jagnięciny) wzrasta w organizmie zawartość związków azotowych, prawdopodobnie ze względu na wysoką zawartość w tych produktach hemu i żelaza. Wiele przetworzonych produktów mięsnych, takich jak szynka, bekon, wędzonki, kiełbasy i hot-dogi zawiera azotany, azotyny i inne substancje utrwalające, dodawane podczas ich produkcji. Spożywanie w nadmiernych ilościach azotanów i azotynów powoduje w organizmie powstawanie kancerogennych N-nitrozoamin.

45 Sprzężone dieny kwasu linolowego CLA
kwas linolowy trans-10, cis-12 CLA cis-9, trans-11 Kwas linolowy

46 Sprzężone dieny kwasu linolowego-CLA CLA hamuje proliferację:
W cząsteczkach których wiązania podwójne (najczęściej w pozycjach 9 i II lub 10 i 12) izolowane są tylko jednym wiązaniem pojedynczym; a konfiguracja wiązań podwójnych może być zarówno cis jak i trans tzn. mogą występować w formach cis- cis-, trans-trans, - cis-trans, trans-cis. Bakterie przewodu pokarmowego przeżuwaczy (krowy, cielęta) są w stanie przekształcenie to wykonać. Dlatego najważniejszym ich źródłem jest tłuszcz zwierząt przeżuwających. Bakterie fermentacji mlekowej też dokonują tych przekształceń. CLA hamuje proliferację: ludzkich komórek nowotworowych żołądka, gruczołu piersiowego, czerniaka, a także jelita grubego

47 TŁUSZCZE I CHOLESTEROL
Mięso i przetwory mięsne są źródłem tłuszczu i cholesterolu, składników, których duże spożycie prowadzi do wzrostu syntezy w jelicie grubym kancerogennych estrogenów. Stałe, wysokie spożycie czerwonego mięsa i wyrobów mięsnych zwiększa ryzyko raka jelita grubego. Wysokie spożycie tłuszczów pochodzenia zwierzęcego przyczynia się do zwiększenia ryzyka raka piersi.

48 dieta bogatotłuszczowa,
Ocenia się, że główną żywieniowo zależną przyczyną nowotworów jelita grubego, gruczołów piersiowych, trzustki, prostaty oraz jajników jest dieta bogatotłuszczowa, oparta na bazie smażonych posiłków z małą podażą błonnika z warzyw i owoców.

49 Należy ograniczyć w diecie pokarmy
pikantne, solone, smażone i wędzone, albowiem ich spożywanie zwiększa ryzyko zachorowania na raka żołądka.

50 OBNIŻAJĄC RYZYKO NOWOTWORÓW
RYBY Kwasy tłuszczowe omega-3, zawarte w tłuszczu rybim, przyczyniają się do produkcji naturalnych związków przeciwzapalnych, OBNIŻAJĄC RYZYKO NOWOTWORÓW Źródłem są przede wszystkim: - ryby (łosoś, tuńczyk, makrela, dorsz sardynki), - owoce morza, ale i - produkty pochodzenia roślinnego, takie jak: oleje roślinne, orzechy włoskie, siemie lniane, szałwia hiszpańska

51 MLEKO I PRODUKTY MLECZNE zwiększają naturalną odporność organizmu.
Podstawowymi składnikami mleka i produktów mlecznych jest wysokowartościowe białko i wapń. Białka mleka m.in lizozym, Immunoglobuliny, laktoferyna, zwiększają naturalną odporność organizmu.

52 WAPŃ Zapobiega kancerogennemu działaniu wtórnych kwasów żółciowych
w przewodzie pokarmowym poprzez tworzenie z nimi nierozpuszczalnych soli wapnia. Bezpośrednio oddziaływuje na proces karcinogenezy poprzez hamowanie proliferacji komórek.

53 FERMENTOWANE NAPOJE MLECZNE Probiotyki
W produkcji żywności funkcjonalnej największe znaczenie mają szczepy bakterii : Lactobacilcus acidophilus, Bifidobacterium sp. Lactobacillus casei. mające zdolność zasiedlania przewodu pokarmowego.

54 BAKTERIE FERMENTACJI MLEKOWEJ ZNACZENIE
Maja zdolność hamowania mikroflory patogennej w okrężnicy poprzez kwasy jakie produkują (masłowy, propionowy, octowy) aldehyd octowy, nadtlenek wodoru i bakteriocyny. Bakteriocyny, to substancje antybiotykopodobne, hamujące m.in. rozwój bakterii chorobotwórczych Aktywują system immunologiczny, poprzez wzrost liczby i aktywności leukocytów, makrofagów, limfocytów.

55 BAKTERIE FERMENTACJI MLEKOWEJ ZNACZENIE c.d.
Właściwości przeciwnowotworowe bakterii probiotycznych mogą być wynikiem: eliminacji prokancerogenów i kancerogenów – niektóre bakterie mlekowe są zdolne do asymilacji azotynów, przez co spada możliwość tworzenia N-nitrozoamin, obniżania poziomu enzymów fekalnych (azoreduktaza, nitroreduktaza) odpowiedzialnych za przekształcenie prokancerogenów do kancerogenów, zdolności asymilowania cholesterolu.

56 MLEKO I PRODUKTY MLECZNE
Mleko i produkty mleczne mają działanie ochronne w stosunku do raka jelita grubego; istnieją również ograniczone dane na temat ochronnego działania mleka w stosunku do raka pęcherza moczowego. Prawdopodobnie istnieje zależność przyczynowa pomiędzy wysokim spożyciem wapnia a rakiem prostaty. Ważne działanie profilaktyczne może mieć codzienne spożywanie produktów bogatych w wapń, zwłaszcza chudego mleka i przetworów mlecznych.

57 TŁUSZCZE, OLEJE, CUKRY PROSTE
Tłuszcze i cukry proste są składnikami wielu produktów i napojów o wysokiej wartości energetycznej, które mogą przyczyniać się do wzrostu masy ciała i nadwagi, co zwiększa ryzyko niektórych chorób nowotworowych. Tłuszcze zwierzęce są źródłem kalorii. Tłuszcze roślinne są źródłem: - witamin, głównie wit. E i - niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT)

58 NIEZBĘDNE NIENASYCONE KWASY TŁUSZCZOWE (NNKT)
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe (WNKT) muszą być dostarczane z pożywieniem, ponieważ organizm nie jest w stanie ich sam syntetyzować. Pełnią wiele kluczowych funkcji m.in.: wchodzą w skład fosfolipidów błon komórkowych, biorą udział we wzroście i różnicowaniu się komórek, mają wpływ na przebieg procesów zapalnych i odpowiedź immunologiczną. Najsilniejszy efekt immunomodulacyjny wywierają wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3, muszą być jednak dostarczane w odpowiedniej proporcji z wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi z rodziny n-6.

59 WIELONIENASYCONE KWASY TŁUSZCZOWE (WNKT)
Źródłem są niektóre oleje roślinne (bezerukowy olej rzepakowy, oliwa z oliwek), ryby morskie, orzechy oraz kakao. U osób spożywających właściwe ilości NNKT spada ryzyko zachorowania na raka jelita grubego oraz raka płuc Badania doświadczalne wykazują hamujące działanie NNKT na wielu etapach rozwoju guza, począwszy od jego wzrostu, poprzez tworzenie naczyń krwionośnych, aż po przerzut.

60 Zachowaj jednak umiar. Zjedz nie więcej niż 1–2 kostki dziennie.
GORZKA CZEKOLADA Czekolada o zawartości powyżej 70% kakao jest bogatym źródłem polifenoli (tabliczka zawiera niemal tyle samo cennych przeciwutleniaczy, ile ma szklanka zielonej herbaty). Składniki te: spowalniają wzrost komórek nowotworowych i hamują dopływ krwi do naczyń krwionośnych, odżywiających je. Wybieraj gorzką czekoladę, mleczna zawiera znacznie mniej składników antynowotworowych. Zachowaj jednak umiar. Zjedz nie więcej niż 1–2 kostki dziennie. Czekolada dostarcza bowiem dużo cukru i kalorii, a one sprzyjają nadwadze, co może zwiększać ryzyko chorób nowotworowych.

61 NAPOJE Na pierwszym miejscu powinna być woda mineralna.
Ale właściwości przeciwnowotworowe mają też świeże soki (bo w takich nie doszło jeszcze do przemiany azotanów w szkodliwe azotyny), głównie warzywne, przede wszystkim z kapusty i czerwonych buraków, ale i owocowe niesłodzone. Pijmy także zieloną herbatę, mieszanki ziołowe (z dzikiej róży, głogu, pokrzywy).

62 ZIELONA HERBATA Składniki zawarte w zielonej herbacie mają również wpływ na zmniejszenie ryzyka wystąpienia choroby nowotworowej, ze względu na obecność katechin, a także niektórych witamin i składników mineralnych. 62

63 SÓL KUCHENNA Sól (chlorek sodu) jest niezbędny do składnikiem dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Znajduje się głównie w produktach przetworzonych, do których utrwalania stosowana jest sól, takich jak solone mięso, ryby, oliwki, wędliny, produkty gotowe do spożycia, sosy oraz chipsy, orzechy i inne pikantne przekąski. Wysokie spożycie soli uszkadza błonę śluzową żołądka, zwiększa wytwarzanie związków N-nitrozowych i jest czynnikiem zwiększającym ryzyko raka żołądka. Ryzyko raka żołądka, zwiększa dieta wysokosolna, z równoczesnym dużym spożyciem marynat oraz niskim spożyciem wit. C z warzyw i owoców i polifenoli z herbaty.

64 KARMIENIE PIERSIĄ Im dłużej kobieta karmi piersią, tym silniejszy jest efekt ochronny przed wystąpieniem u niej raka piersi (w każdym wieku, w tym również po menopauzie). Przypuszcza się, że odpowiedzialne za ten efekt są zmiany dotyczące wydzielania hormonów związanych z cyklem miesiączkowym.

65 ROLA SUPLEMENTACJI Stosowanie dużych dawek suplementów (tabletek witaminowo-mineralnych) zwiększa ryzyko powstawania nowotworów. Wszystkie witaminy, mające znaczenie w zmniejszaniu ryzyka rozwoju nowotworów, powinny być dostarczane w naturalnej postaci z dietą. W przypadku witaminy D pewną rolę ma także umiarkowana ekspozycja słoneczna. Nadmierne spożycie beta-karotenu z suplementami u palaczy zwiększa ryzyko nowotworu płuc.

66 ŻYWIENIOWE ŹRÓDŁA ZWIĄZKÓW KANCEROGENNYCH
1. Występowanie związków rakotwórczych (natywnych bądź w formie dodatków) w spożywanych pokarmach. 2. Związki nie kancerogenne występujące w żywności podczas trawienia, metabolizmu komórkowego, przetwórstwa zostają przetworzone na substancje rakotwórcze. 3. Składniki diety mogą wpływać na rozwój nowotworów przez zmianę środowiska wewnętrznego przewodu pokarmowego.

67 ZANIECZYSZCZENIA CHEMICZNE ŻYWNOŚCI A NOWOTWORY
Mykotoksyny, Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, N-nitrozoaminy.

68 aflatoksyny, ochratoksyny, trichotecyny i fumonisyny.
MYKOTOKSYNY Grzyby produkujące mykotoksyny, jedne z najbardziej szkodliwych czynników rakotwórczych, należą do rodzajów: Aspergillus, Penicillium i Fusarium. Mykotoksyny, które mogą wywoływać w organizmie człowieka działanie mutagenne, kancerogenne i teratogenne to: aflatoksyny, ochratoksyny, trichotecyny i fumonisyny. Charakteryzują się wyjątkową stabilnością i nie ulegają rozkładowi nawet przy zastosowaniu obróbki w procesach technologicznych. Mięso zwierząt, które jadły pasze porażone mykotoksynami nie jest tak niebezpieczne jak mleko, które stanowi zagrożenie szczególnie dla dzieci.

69 WIELOPIERŚCIENIOWE WĘGLOWODORY AROMATYCZNE
dibenzoantracen, benzopiren, benzoantracen i benzofluoranten. Występują głównie w produktach mięsnych, które są poddawane procesom: WĘDZENIA, GRILOWANIA (w czasie topienia tłuszczu z mięsa). Znajdują się również w warzywach liściastych pochodzących z ogródków położonych przy ruchliwych drogach i zakładach przemysłowych. Liczne badania toksykologiczne i epidemiologiczne wskazują na zależność między ekspozycją na te związki a ryzykiem zachorowania na liczne nowotwory.

70 N-NITROZOAMINY Powstają one z nadmiaru azotanów , po przekształceniu ich do azotynów i występują w warzywach pochodzących z pól nawożonych nawozami zawierającymi w swym składzie pestycydy. Występują także w środkach konserwujących mięso, sery i ryby. Czynnikiem, który zmniejsza ich ilość, jest światło słoneczne, a kwas askorbinowy wpływa hamująco na tworzenie się N-nitrozoamin.

71 SUBSTANCJE RAKOTWÓRCZE
A UŻYWKI PAPIEROSY ALKOHOL

72 PALENIE PAPIEROSÓW Palenie tytoniu jest bezsprzeczną
i potwierdzoną w wielu badaniach przyczyną nowotworów. Dym tytoniowy zawiera około 4 tys. substancji szkodliwych, z czego 40 to udowodnione kancerogeny. Palenie bierne również jest szkodliwe. Bezsprzeczny związek z paleniem wykazano w: 90% zachorowań na raka płuc, 80-90% zachorowań na raka jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku, 30% zachorowań na raka pęcherza moczowego i trzustki.

73 ALKOHOL Z rozkładu alkoholu w organizmie powstaje aldehyd octowy, który może uszkadzać materiał genetyczny komórek (DNA) i zaburzać mechanizmy jego naprawy. Zwiększa stężenie niektórych hormonów, np. estrogenów, które mogą być przyczyną raka piersi. Uszkodzenie komórek błony śluzowej może sprzyjać przenikaniu do nich karcinogenów zawartych w spożywanych posiłkach. Aktywując enzymy mikrosomalne w wątrobie, może mieć wpływ na przekształcenie tzw. prokancerogenów w bardziej aktywne formy.

74 ALKOHOL Przewlekłe spożywanie alkoholu prowadzi do
niedoborów w organizmie istotnych dla zapobiegania rozwojowi nowotworów złośliwych składników pokarmowych, jak żelazo, witaminy z grupy B, antyoksydanty (witaminy C i E), metionina oraz foliany. Spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko rozwoju raka jamy ustnej, gardła, przełyku i wątroby, trzustki oraz okrężnicy i odbytnicy. Alkohol jest odpowiedzialny za około 2000 zachorowań na raka piersi każdego roku. Powoduje uszkodzenie wątroby pod postacią jej stłuszczenia, w późniejszym okresie marskość, która z kolei jest istotnym prekursorem raka wątroby.  

75 ALKOHOL Ryzyko rozwoju nowotworów wzrasta
wraz z ilością spożywanego alkoholu. Nie ustalono tzw. bezpiecznej ilości alkoholu, która nie zwiększałaby tego ryzyka. Nawet niewielkie ilości alkoholu, dość często spożywane, stwarzają zagrożenie rozwojem niektórych nowotworów . Picie 1 drinka (6-8 g czystego etanolu) dziennie zwiększa ryzyko raka piersi o 7-11%. Spożycie 2 drinków dziennie zwiększa ryzyko raka jelita grubego o 8%. U osób spożywających alkohol i jednocześnie palących ryzyko jest jeszcze większe: 10-krotnie zwiększa się ryzyko raka wątroby 100-krotnie zwiększa się ryzyko rozwoju raka przełyku.

76 ALKOHOL Alkoholu nie powinny pić kobiety w ciąży!
Badania amerykańskie wykazały, że u dzieci kobiet spożywających alkohol w ciąży zwiększone jest ryzyko zachorowania na białaczkę. Osoby spożywające alkohol powinny ograniczyć jego konsumpcję: mężczyźni do 2 drinków dziennie (20-30 g czystego etanolu), kobiety do 1 drinka (10-15 g czystego etanolu)

77 CZERWONE WINO Od dawna wiadomo, że niewielkie ilości wina nie szkodzą zdrowiu. Badania potwierdziły, że mogą być skutecznym środkiem zmniejszającym ryzyko raka trzustki. Wino dostarcza dużo polifenoli, a wśród nich resweratrol, który wzmacnia organizm i hamuje rozwój komórek nowotworowych.

78 „FRANCUSKI PARADOKS” Francuzi wraz z posiłkiem mięsnym spożywają niewielkie ilości wina czerwonego, głównie gronowego, które, jak się okazało, ma zbawienny wpływ na organizm, i to właśnie dzięki zawartości dużej ilości antyoksydantów. Z tego tytułu Francuz rzadziej niż przeciętny Europejczyk zapada na choroby nowotworowe i sercowo-naczyniowe. Zjawisko paradoksu francuskiego można wytłumaczyć działaniem resweratrolu (3,4’,5-trihydroksystilben)– RES.

79 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I MASA CIAŁA
Badania naukowe jednoznacznie potwierdziły związek nadmiernej masy ciała [BMI > 25, BMI = masa ciała (kg)/wzrost (m2)] z wyższą zachorowalnością na nowotwory i śmiertelnością. Szczególnie silny wpływ wskaźnika BMI na ryzyko wystąpienia nowotworu zaobserwowano w przypadku raka przełyku, jelita grubego, trzustki, piersi, macicy oraz nerek. Nieco słabsze powiązania, ale jednak występujące, zaobserwowano dla raka pęcherzyka żółciowego.

80 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA W odniesieniu do nowotworów jelita grubego, aktywność fizyczna wpływa na przyspieszenie perystaltyki jelit, dzięki czemu następuje skrócenie pasażu i czasu kontaktu błony śluzowej z czynnikami pokarmowymi i wewnątrzpochodnymi (np. kwasami żółciowymi) oraz różnymi kancerogenami dostającymi się do przewodu pokarmowego wraz ze spożywanym pokarmem. 80

81 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA Istnieje odwrotna zależność pomiędzy występowaniem nowotworów hormonozależnych (raka piersi, jajników, macicy) a aktywnością fizyczną. Systematyczne ćwiczenia zmniejszają zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie oraz modyfikują i łagodzą działanie estrogenów z niej pochodzących. Odpowiednia dawka ruchu reguluje cykle owulacyjne i w konsekwencji zmniejsza czas ekspozycji na endogenne estrogeny. Aktywność fizyczna reguluje stężenie insuliny i glukozy oraz wielu czynników wzrostu, od których zależy rozwój nowotworów, a w szczególności raka okrężnicy. Podwyższone stężenia tych związków pobudzają komórki nowotworowe do namnażania się.

82 NADMIERNA MASA CIAŁA Otyłość jest stanem charakteryzującym się występowaniem przewlekłej reakcji zapalnej o małym nasileniu. Stan zapalny jest fizjologiczną odpowiedzią na uraz lub infekcję i wtedy jest korzystny dla organizmu. Jednak przewlekły stan zapalny może powodować uszkodzenie DNA i rozwój chorób nowotworowych. Otyłość, a zwłaszcza otyłość brzuszna, przyczynia się do podwyższenia stężenia hormonów i czynników wzrostu, które sprzyjają rozwojowi komórek nowotworowych. Na przykład zwiększone wydzielanie insuliny zwiększa ryzyko raka jelita grubego i trzonu macicy, a prawdopodobnie również raka trzustki i nerki, natomiast zwiększone wydzielanie leptyny jest związane z występowaniem raka jelita grubego i prostaty.

83 NADMIERNA MASA CIAŁA W śród potencjalnych mechanizmów, poprzez które nadmierna masa ciała zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów, jest wzrost liczby wolnych rodników, które powstają podczas pobierania nadmiernej liczby kalorii z dietą. Dodatkowo nadmierne spożycie tłuszczów zwierzęcych, powszechne w diecie osób z nadwagą i otyłością, prowadzi do zwiększonego wytwarzania hormonów tkankowych - prostaglandyn (np. PGE2), które stymulują rozwój klonu komórek nowotworowych (etap promocji) oraz sprzyjają niepohamowanemu rozwojowi raka (etap progresji).

84 NADMIERNA MASA CIAŁA Otyłość zwiększa ryzyko:
raka przełyku (jest tym większe, im większe jest BMI), poprzez wpływ na rozwój choroby refluksowej żołądkowo-przełykowej, w której zarzucanie treści żołądkowej do przełyku może prowadzić, u części chorych, do rozwoju zmian przedrakowych (przełyk Barretta) przechodzących u 1-5% chorych w gruczolaka przełyku, raka macicy, korelacja ta była silniejsza w starszych grupach wiekowych kobiet (w okresie pomenopauzalnym) oraz u kobiet z rakiem macicy ze współistniejącymi przerzutami, raka nerki, większe u kobiet niż u mężczyzn, raka pęcherzyka żółciowego zachorowalność na ten nowotwór, w porównaniu do osób z prawidłową masą ciała, jest wyższa o 34% u osób z nadwagą i o 78% - z otyłością. Dotychczas jednak zjawisko to zaobserwowano tylko u kobiet.

85 ZALECENIA ŻYWIENIOWE Europejski Kodeks Walki z Rakiem z 2003 r.
(opublikowany w Polsce w 2007 r.) przedstawia następujące rekomendacje dotyczące: sposobu żywienia, masy ciała, aktywności fizycznej i innych elementów stylu życia.

86 Bądź tak szczupły, jak to możliwe, unikaj niedowagi i nadmiernej masy ciała (właściwa wartość BMI = 20-25) Uprawiaj codziennie aktywność fizyczną (minimum 30 minut szybkiego marszu dziennie, należy maksymalnie ograniczyć siedzący tryb życia) Ogranicz konsumpcję wysokokalorycznych potraw, dań typu fast food, słodkich napojów z dodatkiem cukru i słodkich soków owocowych (najczęściej spożywane wysokoenergetyczne potrawy to zwykle produkty wysokoprzetworzone zawierające duże ilości cukru i tłuszczu) Spożywaj głównie potrawy pochodzenia roślinnego, co najmniej 5 porcji warzyw i owoców (bezmącznych) dziennie Ogranicz spożywanie czerwonego mięsa i mięsa przetworzonego (peklowanego, wędzonego)

87 Nie pal Nie nadużywaj alkoholu (do dwóch drinków dziennie dla mężczyzn i jednego dla kobiet) Ogranicz spożycie soli (poniżej 5 g dziennie) i unikaj spleśniałych produktów Staraj się stosować zrównoważoną dietę a nie suplementy diety. Suplementy nie zapobiegają chorobom nowotworowym Karmienie piersią obniża ryzyko nowotworów zarówno u matki jak i u dziecka (do szóstego miesiąca życia dziecka zalecane jest wyłącznie karmienie piersią, później korzystne jest również dokarmianie piersią) Osoby ze zdiagnozowanym nowotworem, lub po wyleczeniu nowotworu, powinny również przestrzegać powyższych rekomendacji, o ile lekarz nie zaleci inaczej

88 PIRAMIDA ZDROWIA

89 CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE
promieniowanie ultrafioletowe narażenie zawodowe na niektóre substancje, np. azbest czy anilinę

90 Promieniowanie ultrafioletowe, które
w nadmiernej dawce może powodować nowotwory skóry. Należy unikać nadmiernego nasłonecznienia skóry, zwłaszcza w godzinach południowych. Opalanie przy sztucznych źródłach promieniowania UV jest również szkodliwe. Wprawdzie następuje tam rozdzielenie twardego promieniowania UV od miękkiego, jednak rodzaj emisji i reakcja organizmu nie gwarantuje 100-procentowego bezpieczeństwa. Zaleca się stosowanie filtrów ochronnych, przy czym filtry muszą blokować zarówno promieniowanie UVA, jak i UVB. Część kremów zabezpiecza jedynie przed promieniowaniem UVB, zapobiegając oparzeniom, podczas gdy przepuszcza promieniowanie UVA, odpowiadające za zwiększoną częstość nowotworów skóry. W końcu XX wieku, jak i obecnie zmniejszenie się warstwy ozonowej chroniącej powierzchnię Ziemi przed nadmierną ekspozycją na promienie UV podwyższa zagrożenie wszelkimi rodzajami promieni pochodzących od słońca lub kosmicznych.

91 Ważnym czynnikiem oddziaływania środowiska jest narażenie zawodowe na niektóre substancje, np. azbest czy anilinę. Należy przestrzegać norm BHP, stosować odzież ochronną i filtry. Osoby, u których stwierdzono inne czynniki ryzyka nowotworu nie powinny pracować na takim stanowisku (np. nałogowy palacz nie powinien mieć kontaktu z azbestem).

92 Literatura Cancer: diet and physical activity’s impact-WHO publications/facts/cancer/en. Ciborowska H., Rudnicka A. Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL, W-wa, wyd. 3, 2007.   Gawęcki J. (red) . Żywienie człowieka zdrowego i chorego, PZWL, W-wa, 2000. Hopper J.A., Gallagher R.E. Tabacco cessation: new challenges, new opportunities. J. Cancer Educ. 2003, 18, Ju J. , Picinich S.C. , Yang Z., ZhaoY., Suh N., Kong , Yang C.S. Cancer preventive activities of tocopherol sand tocotrienols. Carcinogenesis, 31(4), , 2010. Klimczak A., Malinowska K., Kubiak K. Choroby nowotworowe a żywienie . Pol. Merk. Lek., 2009, XXVII, 159, . Miller E., Malinowska K., Gałecka E. i wsp. Rola flawonoidów jako przeciwutleniaczy w organizmie człowieka. Pol. Merk. Lek., 2008, 24, 144, Nalewaj J., Markowska J. Żywienie a choroby nowotworowe. Przegląd Urologiczny, /6, 29. Nowak P. Właściwości antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu różnych procesów chorobowych ze szczególnym uwzględnieniem chorób układu krążenia oraz nowotworów. Śląska Akademia Medyczna w Zabrzu Katedra i Zakład Farmakologii. Arterioscler. Thromb., 1993, 13, Papas A.M. Chemoprevention for gynecological cancer high risk patients.EAGC 2nd International Congress on Gynecological Malignancies, 2004, abstr Peckenpaugh N.J. Nutrition Essentials and Diet Therapy. Wyd. Elsevier, 2011.  Wei Q., Shen H., Wang L.E. i wsp.: Association between low dietary folate intake and suboptimal cellular DNA repair capacity. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev., 2003, 12, Wojtukiewicz M. Z., Sierko C. Alkohol a nowotwory. Nowotwory, 2000, 50, 1, WCRF/AICR (2007). Food, Nutrition, Physical Activity and the Prevention of Cancer–a Global Perspective. Washington D.C. Available from   

93 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ