Apokalipsa – poemat o końcu świata

APOKALIPSA Apokalipsa to księga prorocka Nowego Testamentu. Stanowi ona najbardziej tajemniczą z ksiąg drugiej części Biblii, św. Hieronim mawiał, że  „każde słowo „Apokalipsy” zawiera tajemnicę”. Apokalipsa powstała na początku II wieku n.e. na terenie Azji Mniejszej. Napisał ją apostoł Jan w formie listów do mieszkańców Efezu. Był to okres prześladowań chrześcijan za czasów cesarzy Nerona i Domincjana. Podobno ta księga powstała podczas pobytu Jana na wyspie Padmos, gdzie został zesłany za sprzeciwienie się władzy cesarza. Dzieło ma charakter eschatologiczny.

APOKALIPSA Nazwa księgi pochodzi od greckiego słowa apokalypsis, co znaczy odkryć, odsłonić to, co ukryte, dlatego w języku polskim używamy terminu objawienie. W późniejszym okresie apokalipsa stała się również nazwą pospolitą, odnoszoną do wszelkich katastroficznych wizji czy wydarzeń. Apokalipsa jako gatunek biblijny jest wypowiedzią opisującą tajemnice czasów ostatecznych oraz objaśniającą sens dziejów. Kolejne wizje św. Jana przedstawiają: Boga zasiadającego na tronie oraz jego czcicieli (dwudziestu czterech Starców i cztery Zwierzęta), Baranka otwierającego „księgę zapisaną wewnątrz i na odwrocie, zapieczętowaną na siedem pieczęci”,  siedem trąb, Niewiastę, która porodziła Syna, Smoka przekazującego władze bluźnierczej Bestii, której służyła inna Bestia o tajemniczym imieniu 666. Po czym następuje wizja Baranka triumfującego na górze Syjon, a z nim 144 000 „nienagannych”, dalej wizja żniwa i winobrania, otwarcia świątyni Przybytku Świadectwa i siedem plag, spadających na ludzkość. Następnie pojawiają się obrazy upadku i zagłady Wielkiego Babilonu, ostatecznej walki Słowa Boga z Bestią, tysiącletniego królestwa, Sądu Ostatecznego i Miasta Bożego - Nowego Jeruzalem. Księga kończy się zapowiedzią niedalekiego powtórnym przyjściu Jezusa.

APOKALIPTYCZNE SYMBOLE ALFA I OMEGA – symbol Chrystusa. Skrót drogi człowieka od Edenu do Sądu Ostatecznego. BABILON – symbol zła, nierządu i rozpusty (przeciwstawiony Nowemu Jeruzalem). BARANEK – symbol Chrystusa, przypominający, o tym, że został on złożony w ofierze. Baranek apokaliptyczny ma siedem oczu. BESTIA – oznaczona symbolem 666, przypomina trochę leoparda, niedźwiedzia i lwa. Staje do walki zamiast Smoka. CZTERECH JEŹDŹCÓW – Chrystus zwycięzca na koniu białym, Wojna na rydzym, Głód na karym, a Śmierć na bladym. CZTERY ZWIERZĘTA – skrzydlate stworzenia oznaczające kolejnych ewangelistów.  GWIAZDA PIOŁUN – spada z nieba na dźwięk trąby trzeciego anioła, by zatruć wszystkie wody. KLUCZ DAWIDA – symbol władzy. W interpretacji alegorycznej – krzyż. KOBIETA ODZIANA W SŁOŃCE – stoi na księżycu, a wokół głowy ma wieniec z gwiazd dwunastu. To symbol Matki Boskiej albo triumfującego Kościoła. NOWE JERUZALEM – miasto przeznaczone dla zbawionych, stępuje z nieba, posiada dwanaście bram, po trzy na każdą stronę świata. SIEDEM – to najważniejsza z cyfr Apokalipsy, mamy tam siedem duchów, siedem pieczęci, siedem trąb, siedmiu aniołów, siedem lamp ognistych. Ta cyfra dotyczy wszystkiego, co boskie, święte, dostępne dla wybranych. SMOK – siedmiogłowy, ziejący ogniem, jest utożsamiany z wężem-szatanem.

INTERPRETACJA Na początku ważne jest, aby uświadomić sobie, że autor Apokalipsy św. Jana korzystał z wielu źródeł, gdy posługiwał się językiem symbolu. Przede wszystkim korzystał z trzech głównych źródeł: 1) Jako Żyd znał doskonale treści ksiąg Starego Testamentu i one stały się inspiracją wielu jego symboli. Z wizji Izajasza zaczerpnął strój Chrystusa chwalebnego, a także świeczniki, ołtarze, kadzidła, złote misy, pokłony, śpiewy. Z opisów wyjścia z niewoli egipskiej zaczerpnął plagi czy też mannę oraz baranka ofiarnego. Z ksiąg prorockich zaczerpnął symbole czterech jeźdźców. 2) Z całą pewnością znał żydowską literaturę apokaliptyczną, zarówno biblijną, jak i pozabiblijną, i ona również stała się dla niego źródłem inspiracji. Z niej pochodzi na przykład myśl, aby opisać niebo jako idealną świątynię, aby ukazać szatana jako Smoka strąconego z nieba i wspomnieć trąby nawołujące do zmartwychwstania. 3) Autor Apokalipsy św. Jana sięgnął też do wschodniej symboliki liczb. Występuje ich wiele w Apokalipsie św. Jana, a większość z nich oznacza nie wielkości matematyczne, ale konkretne rzeczywistości.

INTERPRETACJA Biblijna Apokalipsa to wizja groźna, krwawa. To zagłada świata.

APOKALIPSA W KULTURZE Apokalipsa św. Jana pełni ważną rolę kulturotwórczą i stanowi źródło wielu symboli. Jednym z Apokaliptycznych motywów, które przyjęły się w kulturze powszechnej są czterej jeźdźcy Apokalipsy.  Vincente Blasco Ibanez, hiszpański pisarz, w 1916 napisał powieść o tytule „Czterech jeźdźców Apokalipsy”. Powieść stała się bestsellerem w 1919 w Stanach Zjednoczonych i była ekranizowana w 1921 i 1962. Książka Billy’ego Grahama „Approaching Hoofbeats: The Four Horsemen of the Apocalypse” (polski tytuł Czterech jeźdźców Apokalipsy) z 1983, przez 15 tygodni gościła na liście bestsellerów prowadzonej przez New York Times. Jedna z najsłynniejszych piosenek amerykańskiej kultowej grupy The Doors to „Riders of the storm”.

Fragment z Apokalipsy: I widziałem, gdy otworzył Baranek jedną z owych pieczęci, i słyszałem jedno ze czterech zwierząt mówiące, jako głos gromu: Chodź, a patrzaj! Zaraza:I widziałem, a oto koń biały, a ten, który na nim siedział, miał łuk, i dano mu koronę, i wyszedł jako zwycięzca, ażeby zwyciężał. Wojna:A gdy otworzył wtórą pieczęć, słyszałem wtóre zwierzę mówiące: Chodź, a patrz! I wyszedł drugi koń rydzy; a temu, który na nim siedział, dano, aby odjął pokój z ziemi, a iżby jedni drugich zabijali, i dano mu miecz wielki. Głód:A gdy otworzył trzecią pieczęć, słyszałem trzecie zwierzę mówiące: Chodź, a patrzaj! I widziałem, a oto koń wrony, a ten, co na nim siedział, miał szalę w ręce swojej. I słyszałem głos z pośrodku onych czworga zwierząt mówiący: Miarka pszenicy za grosz, a trzy miarki jęczmienia za grosz; a nie szkodź oliwie i winu. Śmierć:A gdy otworzył czwartą pieczęć, słyszałem głos czwartego zwierzęcia mówiący: Chodź, a patrzaj! I widziałem, a oto koń płowy, a tego, który siedział na nim, imię było Śmierć, a Otchłań mu towarzyszyła; i dana im jest moc nad czwartą częścią ziemi, aby zabijali mieczem i głodem, i morem, i przez zwierzęta ziemskie.

JEŹDŹCY APOKALIPSY „Czterej jeźdźcy Apokalipsy” to słynna rycina Albrechta Durera pochodząca z końca XV wieku. Szkic Durera stanowi wizję, która całkowicie odzwierciedla przepowiednie Św. Jana. Tu głównym, a zarazem jedynym motywem jest śmierć. Postaciami pierwszoplanowym, od których wzięła się nazwa, są czterej „panowie”. Czterech jeźdźców na koniach zabija bezbronnych ludzi, którzy giną od ich broni oraz od kopyt rozpędzonych koni, których nic nie jest w stanie zatrzymać. Pierwszy jeździec, na białym koniu, wyposażony jest w łuk i koronę na głowie, które symbolizują zwycięstwo dobra. Drugi jeździec, na koniu w kolorze ognia, posiada ogromny miecz, który jest symbolem wojny, która obejmie i pochłonie wielu ludzi na całym świecie. Na czarnym koniu podąża trzeci jeździec. Jego atrybutem jest waga, która przedstawia głód wśród ludności całego świata. Czwarty jeździec wygląda trochę inaczej od pozostałych. Zbudowany jest z samego szkieletu i skóry. Jego koń również nie przypomina pozostałych. W przeciwieństwie do trzech pięknych, lśniących, wspaniale zbudowanych z długimi grzywami, ten jest zaniedbany, ma skromną grzywę i jest bardzo wychudzony. Jest koloru „trupio – bladego”. Bronią człowieka – śmierci jest długi, ostry trójząb. Postać ta symbolizuje oczywiście powszechną i wszechobecną śmierć. W dolnym, lewym narożniku dostrzegamy człowieka pożeranego przez dzikie zwierzę. Ta scena pokazuje, że również zwierzęta mszczą się na ludziach. Nad całą sceną mordu widnieje poświata, a nad głowami katów leci anioł. Twarze zabijanych wydają się prosić o ocalenie, lecz nie robi to najmniejszego wrażenia na jeźdźcach Apokalipsy. Według obrazu Durera nikt nie przeżyje, wszyscy zostaną unicestwieni, czy to od miecza, czy od głodu, czy zabici morem lub przez dzikie zwierzęta.

TRIUMF ŚMIERCI

Obraz Pietera Bruegela z 1562 r Obraz Pietera Bruegela z 1562 r . „Triumf śmierci” również przedstawia cierpienia ludzi, tym razem zabijanych przez bezwzględnych kościotrupów. Całe armie zombi napierają na ludzi, aby ich unicestwić. W środku ich formacji jest metalowa klatka, do której stłaczani są ludzie. Nieliczne osoby próbują się bronić, lecz i tak, prędzej czy później, giną z rąk zabójców. Po lewej stronie widać „szkieletorów” odzianych w białe płachty, mające symbolizować niewinność. Ów postacie trzymają krzyż, który najprawdopodobniej jest ich symbolem, widać go na tarczach oraz na pokrywie zamykającej klatkę z ludźmi. Poniżej pojawia się wychudzony koń i jeździec, podobni do tych opisywanych przez Św. Jana, jako „czwarta pieczęć”. W prawym górnym narożniku dostrzegamy zombi, który ucina głowę jakiemuś śmiertelnikowi oraz ciało innego wiszące na szubienicy. W oddali widzimy dym unoszący się nad palonymi miastami i wsiami. Niżej całe zastępy katów maszerują w kierunku kolejnych osad, aby zgładzić ich mieszkańców, a budynki zrównać z ziemią. Postacie zabijanych ludzi, w przeciwieństwie do tych ze szkicu Durera, nie posiadają twarzy. Bruegel chciał przez to pokazać i uświadomić nam, że tymi ludźmi możemy być my sami.

SĄD OSTATECZNY

Hans Memling Sąd Ostateczny. ok. 1467-1471 Centralny panel przedstawia Chrystusa ukazanego na złotym tle (symbolizującym boskość), zasiadającego na tęczy, ze stopami spoczywającymi na złotej sferze. "Sędziego Sędziów" otacza dwunastu apostołów, Dziewica Maryja oraz Jan Chrzciciel (Chrystus unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, lewą zaś trzyma opuszczoną – gesty te odpowiadają ukazanej wyżej lilii zmiłowania oraz rozżarzonemu mieczowi sprawiedliwości); nad nimi zaś unoszą się czterej aniołowie, trzymający atrybuty męki Chrystusa (. Trzej kolejni aniołowie, ukazani nieco niżej, oraz czwarty (przeniesiony na prawy panel) dmą w trąby Apokalipsy. Wielka postać odziana w zbroję to św. Archanioł Michał, stojący pośród rozległej równiny i oddzielający dusze błogosławione od potępionych .Lewe skrzydło tryptyku przedstawia dusze sprawiedliwych wstępujące do Królestwa Niebieskiego, gdzie wręczane są im szaty, które nosili za życia. Procesję prowadzi grupa znanych osobistości kościoła. Święty Piotr – z kluczem w dłoni – wita dusze sprawiedliwych na kryształowych schodach prowadzących ku niebiosom. Większość wskrzeszonych dusz została jednak osądzona surowo – widzimy je po prawej stronie, pędzone przez czarne, demoniczne postacie ku ogniom piekielnym w scenerii przypominającej krater wulkanu.

APOKALIPSA W FILMIE Siódma pieczęć, reż. Ingmar Bergman Opowieść o powrocie rycerza i jego giermka z wyprawy krzyżowej. Podróż przysparza bohaterom doświadczenia tragedii rabunku, gwałtów, niesprawiedliwości, nieczułości, a przede wszystkim wszechobecnej śmierci. W tym wszystkim Bóg zdaje się być nieobecny, ukrywa się za zasłoną milczenia. Aby poznać ostateczne prawdy, rycerz decyduje się na grę w szachy ze Śmiercią. Stawką jest z jednej strony życie człowieka, z drugiej zaś – dostęp do prawd fundamentalnych. Bohater celowo przegrywa pojedynek, by odwrócić uwagę Śmierci od ludzi, których właśnie zamierza zabrać. Tym samym rycerz znajduje sens życia, a jednocześnie podlega umieraniu – to jest przełamanie symbolicznej apokaliptycznej pieczęci.

"Księga ocalenia" Film opowiada historię samotnego wędrowca, który 30 lat po totalnej wojnie przemierza pustkowie, będące kiedyś Ameryką. Wymarłe miasta, gruzowiska autostrad, wypalona, jałowa ziemia - wszystko wokół przypomina o kataklizmie sprzed lat. Tu nie ma cywilizacji...

"Akira" (reż. Katsuhiro Ôtomo, 1988) Postapokalipsa w wersji anime. W 1988 roku Tokio zmiótł z powierzchni ziemi wybuch atomowy, co doprowadziło do III wojny światowej. Odbudowana na sztucznej wyspie metropolia nigdy nie odzyskała dawnej świetności. Neo-Tokio ogarnięte jest chaosem. Trwają antyrządowe demonstracje, ruch oporu buntuje się przeciwko totalitarnej polityce, na ulicach królują rywalizujące ze sobą, młodociane gangi motocyklistów. Przestępcy pozostają bezkarni, szerzy się przemoc i korupcja. Ludzie przeczuwają nadejście legendarnego Akiry, utożsamianego zarówno ze zbawieniem, jak i zagładą.

Omen, reż. John Moore Dyplomata, Robert Thom, w tajemnicy przed swoją żoną adoptuje chłopca, który zastępuje ich zmarłego syna. Po latach okazuje się, iż Damien nie jest zwyczajnym dzieckiem.

Armageddon, reż. Michael Bay Po odkryciu asteroidy wielkości Teksasu, która zmierza w kierunku Ziemi, NASA rekrutuje grupę wiertniczych i wysyła na misję ratowania planety.

CZAS APOKALIPSY reż. Francis Ford Coppola 1979 r. Adaptacja opowiadania Josepha Conrada "Jądro ciemności". Przeniesiona w realia wojny wietnamskiej historia kapitana Willarda, który otrzymuje misję odnalezienia i zlikwidowania pułkownika Kurtza, który odrzucając wszelkie rozkazy dowództwa wojskowego USA, zaszył się w dżungli. Podróż Willarda to nie tylko misja wojskowa, to także psychologiczna wędrówka w głąb ludzkiego umysłu, ogarniętego wojną, okrucieństwem z nią związanym, zatraceniem człowieczeństwa i swych własnych ideałów.

WĄTKI APOKALIPTYCZNE W LITERATURZE Juliusz Słowacki - ,,Uspokojenie". Wizja apokalipsy w kontekście historycznym narodu. Pojawia się motyw rewolucji jako nagłej i wielkiej siły, która zabije wiele istot, poczyni ogromne spustoszenie. Po zniszczeniu jednak odrodzi się nowy i lepszy świat. Postęp bowiem dokonuje się zawsze poprzez zniszczenie starej formy. Zygmunt Krasiński - ,,Nie-Boska komedia". Starcie dwóch obozów: arystokracji z ludem. Nie jest to konflikt dobra i zła, ponieważ oba ugrupowania pozostają pod wpływem zła, szatana. Co ważne, Bóg nie traci kontroli nad tym, co robią, zjawi się, gdy będą oni odgrywać ,,nieboską komedię" (szatańską) i wówczas ich osądzi. Kataklizm pełni więc tutaj funkcję przejściowego etapu do nowego życia. On to bowiem zniszczy stary świat. "I zdało się młodzieńcowi, że widzi naród cały zamordowany, pływający w morzu niebieskiej jasności (...) z bólu zmartwychwstaje duch (...) z chaosu rozwinie się świat nowy z myśli Galilejczyka". Na ruinach okopów Świętej Trójcy Pankracy krzyczy: "Galilejczyku, zwyciężyłeś!". Stary, zepsuty świat przepadnie, a powstanie nowy poprzez tryumf chrześcijaństwa, analogicznie do wizji z ostatniej księgi Nowego Testamentu.

WĄTKI APOKALIPTYCZNE W LITERATURZE Jan Kasprowicz - hymn ,,Dies irae" (dzień gniewu). Temat wizji apokaliptycznej Sądu Ostatecznego fascynował modernistów, czego dowodem były katastroficzne wyobrażenia losów istot ludzkich. Kasprowicz w swoim hymnie zaprezentował wizję końca świata i sądu ostatecznego w sposób ekspresjonistyczny. Zgodnie z zapowiedzią biblijnych proroków, na głos trąb wzywających na sąd ostateczny, rozstąpi się ziemia, a z jej szczelin wypełzną siły zła: żmije, pijawki, jaszczurki. Na świecie szaleje niszczący wszystko ogień, słychać szum wichru niosącego zagładę. Trąby wzywają na sąd zarówno żywych, jak i umarłych. Temu katastroficznemu widowisku przygląda się zimny, bezlitosny Bóg. Poeta wyraża swój sprzeciw wobec Boga. Jan Kasprowicz - ,,Święty Boże, święty mocny". Obraz ostatniej chwil istnienia ludzkości. Dominują barwy ekspresji: czerwień pożarów, czerń chmur. Świat zapada się w nicość. Z ogromnym hukiem pęka niebo, znikają góry, lasy. Na tle tych hiperbolicznych obrazów rozgrywa się bitwa pomiędzy archaniołem Michałem (dobro) i szatanem (złem).

WĄTKI APOKALIPTYCZNE W LITERATURZE Józef Czechowicz - ,,Żal" W nastroju przeczucia nieuchronnego kresu. Wszyscy jesteśmy skazani na zagładę. Powtarza się obrazowanie przypominające biblijną apokalipsę: huk, blask, płomienie, świergot jaskółek, płacz, krzyk, a właściwie ryk głodnych ludzi, który doprowadzi świat do zagłady. Katastrofę, która nadejdzie wyraża metafora: roztrzaskane szyby synagog. Katastrofa, która nadciąga będzie egzaminem z człowieczeństwa. Zostanie wywołana przez ludzi. Władysław Broniewski - "Krzyk ostateczny" - To zapowiedź nadciągającej wojny (dominuje czas przyszły: będzie głód, pożoga i mór, spłoną miasta i laboratoria). Obrazowanie nawiązuje do motywów biblijnych (ogień, woda, noc, śmierć jako niewiasta przybrana w szkarłat) oraz drzeworytu Dürera "Czterej jeźdźcy Apokalipsy" (pędzą czterej na zachód i wschód! Biada).

WĄTKI APOKALIPTYCZNE W LITERATURZE Czesław Miłosz - ,,Piosenka o końcu świata" - Jest całkowitym zaprzeczeniem tradycyjnego wyobrażenia apokalipsy. Nie ma tu błyskawic, ani gromów, ani tajemniczych znaków i trąb archanielskich. Nastrój utworu jest pogodny i wszystko pozostaje zgodne z naszymi wyobrażeniami: pszczoły zbierają miód, rybak naprawia sieci, sprzedawcy nawołują kupujących. Mądrość życiową w wierszu uosabia staruszek, który wie, iż innego końca świata nie będzie, bo tak naprawdę świat się kończy każdego dnia, gdyż po trochu umieramy. Koniec świata następuje w momencie śmierci każdego człowieka. Wiersz uczy jak żyć godnie ze świadomością śmierci. Zbigniew Herbert w wierszu - "U wrót doliny" . Jest to gorzkie i ironiczne sprawozdanie z miejsca, w którym ma odbyć się wydarzenie zamykające dzieje świata, sąd ostateczny. Jego przebieg nie przypomina w niczym dawnych wyobrażeń i ma niewiele wspólnego z dobrze pojętą sprawiedliwością. Dochodzące zewsząd krzyki i płacze, rozdzielanie bliskich sobie ludzi przez aniołów, którzy pełnią funkcję nadzorców, przywodzi na myśl raczej obraz obozu koncentracyjnego.

WĄTKI APOKALIPTYCZNE W LITERATURZE Tadeusz Konwicki -, ,,Mała apokalipsa". Zapowiedź katastrofy świata, w którym dominuje totalitarny system. Konwicki w tym utworze pisze o małej, polskiej apokalipsie. To, co dzieje się w naszym kraju przedstawia w pesymistycznej scenerii. Opisuje wszechpanujący chaos, amoralnych, skorumpowanych i złych ludzi, brakuje cnotliwych istot, gdyż dla nich w takim świecie nie ma miejsca. Nastąpił upadek jakichkolwiek wartości, a w konsekwencji taki stan rzeczy zostaje zaakceptowany przez ludzkość, staje się normalnością. ,,Małą apokalipsę" można również interpretować w wymiarze jednostkowym, jako wewnętrzną, przeprowadzoną w prywatnym rozrachunku zagładę. Główna postać poprzez akt samospalenia pragnie zamanifestować swoje poglądy. To jest jej ,,własny koniec świata". ,Oto nadchodzi koniec świata (...). Koniec mojego osobistego świata. Ale zanim mój wszechświat rozpadnie się w gruzy, rozsypie się na atomy, (...) czeka mnie jeszcze ostatni kilometr mojej Golgoty..."