Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Organizacje i instytucje społeczne (społeczeństwo stowarzyszeń, „biurokracja”,) (WDS 2015/2016 nr 8)

Organizacje formalne (celowe grupy formalne) społeczeństwo nowoczesne jako „społeczeństwo zrzeszeń”; organizacja jako „celowa grupa formalna” (sformalizowana): organizacja jest zbiorowością ról, a nie zbiorowością osób; organizacje (instytucje) a kontrola społeczna. cechy organizacji formalnej: posiada sformalizowaną strukturę; widać wyraźnie wyodrębnione ośrodki władzy; powołana do realizacji konkretnego celu; obowiązuje sztywny i przejrzysty podział pracy; dokonuje się wymiana personelu; w organizacji dominują „stosunki rzeczowe”.

Rozwój organizacji i jej typy powstawanie organizacji („biurokracji”) – dlaczego?: administrowanie terytoriami i ludźmi (populacją); wielkie przedsięwzięcia („wielkie budowle” – „cywilizacja hydrauliczna”) i wojny; wymiana rynkowa (rynek jako instytucja społeczna i przedsiębiorstwa); państwo (administracja publiczna). typy organizacji: Amitai Etzioni – organizacje dobrowolne, przymusowe i „utylitarne” (wzajemne zachodzenie na siebie tych typów, różnorodność biurokratycznych organizacji) . ekologia organizacji – rozwój i „upadek” organizacji: organizacje funkcjonują zawsze w określonych w niszach („na rynkach”) obfitujących w określone zasoby (określeni klienci, rządowe subwencje itp., wszystko to, co umożliwia istnienie i działanie organizacji); wyzwanie - „zagęszczenie” niszy, konkurencja między organizacji, stąd też „umieranie” i zmiany organizacyjne; zmiana społeczna – jako zmiana organizacyjna („różnorodność” organizacyjna/instytucjonalna jako wskaźnik rozwoju społecznego).

„Wewnętrzna” dynamika organizacji system nieformalny - „podwójne życie instytucji” – struktura organizacji jest zawsze czymś więcej niż tylko układem pozycji i ośrodków władzy w organizacji; „prawo Parkinsona” – „praca trwa tyle czasu, ile potrzeba na jej ukończenie”; „zasada Petera” - skłonność do awansowania ludzi dopóki nie osiągną oni szczebla niekompetencji. kultura organizacji („kultura korporacyjna”); władza w organizacji a konflikty (o „zajmowane terytorium w organizacji”, „nieformalny opór”, „godność” itp.): rządzenie a wykonywanie zadań (decydują one często o strukturze organizacji) i kontrola (członków w organizacji, „dobra praca”); rytualizm (postępowanie „zgodnie z przepisami”, brak elastyczności); poczucie alienacji. zmieniająca się struktura organizacji (wpływ technologii informatycznych rola pracy w „informacjach” i usługach).

Przykład: cechy idealno-typowe „biurokracji” (według Maxa Webera) biurokracja jako jedna z form organizacji formalnych („urząd”) - cechy: hierarchiczna organizacja urzędu; określony zakres kompetencji urzędników; reguły postępowania mają charakter zasad technicznych lub norm prawnych; urzędnicy są pracownikami najemnymi i zajmują stanowiska stosownie do swoich kwalifikacji; sprawowanie urzędu jedynie ze względu na określone normy (obiektywizm) i kompetencje; ciągłość sprawowania funkcji; oddzielenie urzędników od własności środków produkcji i administrowania; formułowanie i dokumentowanie decyzji na piśmie (archiwizacja).

Max Weber a dyskusja na temat koncepcji „biurokracji” zalety biurokracji: sprawna i bezstronna organizacja (rozwiązywanie problemów); utrwala tendencje egalitarne w społeczeństwie; wprowadza reguły „sprawiedliwości” (formalistyczna bezosobowość); przyczynia się do upowszechniania w społeczeństwie wartości fachowości i wiedzy. wady biurokracji : przepisy rodzą przepisy („samo-obsługiwanie” się biurokracji); nieprecyzyjność języka biurokracji (problem interpretacji); brak społecznej kontroli („przemieszczenie się celów”); podział między „profesjonalistami” i „urzędnikami” w biurokracji; trudności z wdrażaniem innowacji.

Maximilian Carl Emil Weber (21.04.1864 – 14.06.1920)

Socjologia Maxa Webera (1864 – 1920) wpływ Webera na socjologię światową i polską (jego biografia, przedstawiciel socjologii historycznej, „współczesność” jego analiz); socjologia jako nauka (empiryczna): winna się zajmować analizą przyczyn zjawisk społecznych, a poprzez ich interpretację dążyć do zrozumienia świata społecznego; powinna być ona wolna od wartościowania - oddzielenie „faktów” i „wartości”. ważne pojęcia socjologiczne Webera: „rozumienie” (verstehen), przyczynowość, racjonalność, typy idealne; typ idealny jako narzędzie badawcze (jako „miara” badania): abstrakcyjny model skonstruowany z cech istotnych („spotęgowanych”) danego zjawiska społecznego, który w „czystej” postaci nigdzie nie występuje; ma służyć do porównania z istniejącymi badanymi zjawiskami społecznymi. zróżnicowanie „typów idealnych” u Webera: historyczny (rynek kapitalistyczny), socjologiczny („biurokracja”), działanie (tradycyjne, racjonalne i w afekcie), strukturalny („typy panowania”).

Typ idealny „biurokracji” i społeczeństwo w socjologii Maxa Webera „biurokracja” jako ważny aspekt procesu „racjonalizacji” życia społecznego na Zachodzie: „biurokracja” Webera wiąże się zarówno z porządkiem społecznym, jak i jest przykładem specyficznego typu organizacji społecznej; jest ona również przykładem „żelaznej klatki” racjonalizacji ogarniającej wszystkie instytucje publiczne i życie społeczne. biurokracja a charakter władzy: władza charyzmatyczna, tradycyjna, legalna; biurokracja jako „najczystszy typ legalnego panowania”; Weber – przyszłość świata należy do „biurokracji”. „polityka” jako alternatywa wobec biurokracji: polityka a kierowanie biurokracją („Polityka jako zawód i powołanie”): etyka odpowiedzialności (walka o humanizowanie świata) i etyka przekonań (wycofanie się z „racjonalnego” świata).

Biurokracja a „makdonaldyzacja” „makdonaldyzacja” – proces stopniowego upowszechniania się zasad działania znanych z barów szybkiej obsługi (sieć McDonadl’s) we wszystkich dziedzinach życia społecznego; twórca pojęcia i koncepcji: George Ritzer, Mcdonaldyzacja społeczeństwa (1993); podstawowe wyznaczniki „makdonaldyzacji”: efektywność, przewidywalność, kalkulacyjność, możliwość manipulacji (rola technologii). zalety „makdonaldyzacji”: dostępność towarów i usług (konsumpcja), człowiek prawie "natychmiast może zaspokajać" swoje potrzeby, egalitaryzm w obsłudze, możliwość porównywania cech i cen towarów, przewidywalność; wady „makdonaldyzacji”: ujednolicona jakość towarów i usług, pozorne działanie uspokajające, ujednolicanie otoczenia (np. w centrach handlowych), liczy się ilość przy akceptowalnym poziomie jakości, dehumanizacja („Mc praca”).

Co zamiast „biurokracji”? kulturowe modele „biurokracji” - model „japoński”: („wartości azjatyckie”) proces decyzyjny przebiega od dołu do góry, mniejsza specjalizacja pracy, bezpieczeństwo zatrudnienia i praca zespołowa, połączenie pracy zawodowej z życiem prywatnym. pojawienie się wartości i kompetencji „zarządzania” (jako przeciwstawnej „biurokracji”): zarządzanie publiczne, zarządzanie „zasobami” ludzkimi; kwestia płci (kobiety na stanowiskach kierowniczych). rola technologii - techniki informatyczne a „organizacje sieciowe” (organizacja po-nowoczesna), globalizacja gospodarki, gospodarka oparta na wiedzy; decentralizacja państwa i rozwój samorządności terytorialnej; rosnący nacisk na prawa jednostki i rozwój organizacji pozarządowych; wzrastająca rola mediów i opinii publicznej.

Podsumowanie organizacja formalna; powstawanie i rozwój organizacji; „życie wewnętrzne” organizacji; nowoczesność jako „społeczeństwo zrzeszeń”; model „biurokracji” Maxa Webera; socjologia Maxa Webera (model idealny i racjonalizacja); biurokracja a „makdonaldyzacja”; co zamiast „biurokracji”?

Literatura (zalecana, warta?) na temat „organizacji” i „biurokracji” Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. IX. Organizacja formalna); Jerzy Hausner, Od idealnej biurokracji do zarządzania publicznego, w: w: Mirosława Marody (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie w XX i XXI wieku, Warszawa 2007; Piotr Chmielewski, Podejście do problemów dobra wspólnego w perspektywie nowego instytucjonalizmu. Na przykładzie zarządzania wspólnymi zasobami przez społeczności lokalne, w: M. Gdula, A. Grzymała -Kazłowska, R. Włoch (red.), Nowe rzeczywistości społeczne, nowe teorie socjologiczne, Warszawa 2012;