Regionalny wymiar wyzwań demograficznych stojących  przed polskimi regionami Krystian Heffner Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Katedra Gospodarki Przestrzennej

Zmiany w wielkości populacji regionów UE (wg ESPON) w latach 2005–2050 Prawdopodobne scenariusze: - wzrost osłon socjalnych - rozszerzenie gospodarki rynkowej - ograniczenie gospodarki społecznej - ograniczenie gospodarki rynkowej

Wyzwania demograficzne regionów w Polsce Spadek liczby ludności Zróżnicowane tempo spadku liczby ludności Malejąca liczba urodzeń, liczba dzieci i młodzieży Rosnąca liczba osób starszych – starzenie się społeczności regionalnych Selektywny odpływ migracyjny ludności – zagraniczny i wewnętrzny – młodsza grupa produkcyjna, rosnący udział kobiet Zdecydowana przewaga emigracji nad imigracją – „śladowe” migracje powrotne Odwrócenie przepływów miasto –wieś z negatywnymi konsekwencjami dla rozwoju miast i obszarów wiejskich Wzrost zróżnicowania przestrzennego w rozmieszczeniu ludności

Wyzwania demograficzne regionów w Polsce Negatywne trendy demograficzne - identyfikacja przyczyn Czy spadek liczby mieszkańców regionów jest zjawiskiem negatywnym – ekonomicznie, społecznie, kulturowo, przestrzennie? Czy spontaniczny wzrost liczby mieszkańców jest zjawiskiem pożądanym? Należy do niego dążyć, stymulować go? Czy zmiany w zaludnieniu mogą mieć charakter zrównoważony? Co to znaczy? Jakie podejmować działania by trendy demograficzne w regionach miały prorozwojowy (korzystny) kierunek? Czy podejmować próby sterowania stroną czynników naturalnych, czy czynników migracyjnych?

Średni odpływ ludności wiejskiej za granicę wg gmin w latach 2004-2011 Źródło: oprac. własne 2014

Procesy rozwoju regionów a mobilność Badania wskazują na możliwe, niekorzystne skutki polityk mających na celu zwiększanie mobilności w UE Poprzez zwiększone ruchy migracyjne pomiędzy regionami utrwalić się może lub powiększyć dysproporcja w rozwoju regionów Efekt wzrostu mobilności dla regionów nie ma charakteru gry typu win-win – raczej gra o sumie zerowej: wygrana jednego regionu kosztem innych Polityki migracyjne powinny uwzględniać inne uwarunkowania rozwoju regionów (struktura gospodarki, warunki społeczno-kulturowe itd.) Polityki migracyjne mogą być skuteczne tylko w zestawie działań mających na celu poprawę jakości życia, wzrost możliwości zatrudnienia, rozwój mieszkalnictwa, edukacji i poprawę stanu środowiska naturalnego

Procesy rozwoju regionów a mobilność Jeśli chodzi o trendy zmian na rynku pracy i w strukturach demograficznych regionów w perspektywie dwóch dekad silny wpływ będą miały migracje: zarówno migracje wewnątrzeuropejskie jak i spoza Europy Wpływ migracji będzie jednak najsilniej – pozytywnie odczuwany - w regionach bogatych Są one atrakcyjniejsze dla przepływów wahadłowych, migracji czasowych i dla imigrantów Bogatsze regiony mogą również więcej zyskać na migracji w kontekście starzenia się społeczeństwa, segmentacji rynku, potencjału rozwojowego

Regionalny charakter zewnętrznych ruchów migracyjnych Saldo migracji ogółem wg województw w okresie 1998-2007

Wartości Współczynnika Selektywności Migracji (WSM) i Współczynnika Selektywności Migracji Powrotnych dla poszczególnych regionów Polski, lata 2004-2008 Źródło: M. Anacka 2012

Wyzwania demograficzne – kontekst regionalny Kontekst: Rosnąca rola metropolii oraz obszarów funkcjonalnych jako czynnik przekształceń w paradygmacie sprawowania władzy Wyzwania rozwojowe KSRR: Lepsze wykorzystanie potencjałów najważniejszych obszarów miejskich do kreowania wzrostu i zatrudnienia oraz stymulowania rozwoju pozostałych obszarów (model polaryzacyjno-dyfuzyjny) Zapewnienie spójności wewnętrznej kraju - niedopuszczenie do nadmiernych zróżnicowań przestrzennych Zwiększenie potencjału do tworzenia, dyfuzji i absorpcji innowacji Przeciwdziałanie negatywnym trendom demograficznym oraz pełniejsze wykorzystanie zasobów pracy i poprawa ich jakości Odpowiedź na zmiany klimatyczne, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego i ochrona z racjonalnym wykorzystaniem zasobów przyrodniczych Wykorzystanie potencjału kulturowego i turystycznego dla rozwoju regionalnego Wspieranie rozwoju kapitału społecznego Zapewnienie odpowiedniej infrastruktury transportowej i teleinformatycznej do wspierania konkurencyjności i spójności terytorialnej kraju Podwyższenie zdolności instytucjonalnej do zarządzania rozwojem na poziomie krajowym i regionalnym

Intensywność migracji matek wg województw (2008) im ciemniejszy kolor, tym wyższy wskaźnik migracji wśród matek Migranci w populacji ojców i migrantki w populacji matek Źródło: E. Kozdrowicz, B. Walczak, Rodzina migracyjna: przemiany i zagrożenia, http://www.rpo.gov.pl/pliki/12900036790.pdf

Miasta jako bieguny wzrostu zachowanie policentryczności systemów osadniczych - rola tzw. miast „drugorzędnych” badania ESPON (2013) wskazują, że mimo wyraźnej przewagi metropolii, a zwłaszcza ośrodków stołecznych, nad pozostałymi miastami pod względem koncentracji potencjału gospodarczego ośrodki regionalne (tzw. second tier cities) również stanowią istotne skupienie potencjału gospodarczego, w tym kapitału ludzkiego oraz usług wyższego rzędu wzrost powiązań ponadregionalnych metropolii, a więc metropolizacji może – przy relatywnie dużym stopniu domknięcia obszaru metropolitalnego – prowadzić do wzrostu różnic w poziomie rozwoju między metropolią i otaczającym ją regionem (Gorzelak, Smętkowski 2005)

Odsetek ludności miast wojewódzkich w ogólnej liczbie ludności województw

Rozkład wskaźnika potencjału demograficznego w województwach z wyłączeniem miast wojewódzkich Rozkład wskaźnika potencjału demograficznego w województwach

Przyczyny dywergencji między metropoliami i ich regionami W uproszczeniu, szybko rozwijające się obszary metropolitalne z silnym sektorem usług - stanowią bieguny wzrostu „wysysające” ze swojego otoczenia kapitał ludzki Efekt - negatywne sprzężenia zwrotne związane z kurczeniem się zasobów potrzebnych do endogennego rozwoju obszarów pozametropolitalnych w regionach i regionów międzymetropolitalnych (w regionach bez metropolii) Chodzi zwłaszcza o metropolie położone w regionach rolniczych lub tradycyjnych (zdekapitalizowany przemysł)

Atrakcyjność regionów i miast Przeciętny współczynnik salda migracji regionów NUT S3 w Polsce (2001–2006) Źródło: Kowalski, Solon 2011

ZRÓŻNICOWANIE ZACHOWAŃ MIGRACYJNYCH WG POZIOMU URBANIZACJI Źródło: M 2011

Skutki wyjazdów – kontekst społeczno - ekonomiczny Istotne zagrożenie dla sytuacji demograficznej w skali lokalnej i regionalnej Zmniejszenie presji na lokalny rynek pracy Wyjazdy zarobkowe, zwłaszcza długotrwałe, wpływają nie tylko na osłabienie więzi rodzinnych, ale także więzi ze środowiskiem pochodzenia i społecznością lokalną Podwójna marginalizacja migrantów W regionach migracyjnych inwestycje kapitałowe polegające na lokowaniu środków pochodzących z dochodów uzyskiwanych za granicą mają bardzo ograniczone znaczenie Emigracja trwale osłabia kapitał lokalizacyjny regionu oraz jego układów lokalnych Nieproporcjonalnie małe znaczenie inwestycji kapitałowych emigrantów Permanentna praca poniżej uzyskanych kwalifikacji deprecjonuje uzyskane wykształcenie

Skutki wyjazdów – kontekst społeczno - ekonomiczny Migracje do krajów UE, a przez to wysoki ubytek kadr kwalifikowanych - to poważny czynnik zakłócający rozwój regionów w zakresie demograficznym i przede wszystkim gospodarczym ubytek demograficzny i odpływ kadr kwalifikowanych wysokie, niezwracające się koszty kształcenia transfer pieniędzy oddziaływanie na na regionalny rynek pracy (w tym aspekt bezrobocia) inicjatywy gospodarcze emigrantów stałych i czasowych dochody rodzin emigrantów stałych i czasowych dochody rodzin emigrantów, struktura inwestycji sytuacja gospodarcza miast i gmin o najwyższych wskaźnikach emigracji (tylko pośrednie wpływy do budżetu)

Migracje zagraniczne jako determinanta procesów rozwoju w regionie migracyjnym Masowa praca sezonowa w Niemczech i UE, wyraźnie ograniczająca bezrobocie na lokalnych rynkach pracy Transfer kapitału z pracy w Niemczech i UE Turystyka rodzinna i odwiedziny świąteczne Prowadzenie własnej działalności gospodarczej, głównie w miejscu zamieszkania Tworzenie małych i średnich przedsiębiorstw i inwestycji we własne nieruchomości

Zmiana liczby ludności w latach 1998 – 2007 wg województw (stan w dniu 31 XII, w %) Źródło: Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego, Sejmik Województwa Opolskiego, Opole, listopad 2008 r., s.9.

Migracje powrotne i ich wpływ na rozwój regionu Potencjalne narzędzia polityki regionalnej wzmacniające trendy powrotne wśród migrantów Regionalne Centra Monitoringu Migracji Kampanie pokazujące zmiany w regionach i kraju pochodzenia migrantów Promocja ludzi sukcesu - tych reemigrantów, którzy założyli dobrze prosperujące firmy Ukierunkowane strony internetowe Ułatwienia w kontaktach z inkubatorami przedsiębiorczości Spotkania z przedstawicielami lokalnych samorządów i biznesu Programy zachęcające migrantów do kontynuacji nauki w kraju i regionie

Reemigracja i reintegracja – efektywny sposób wykorzystania emigracji na poziomie krajowym i regionalnym Odwrócenie negatywnych tendencji migracyjnych Wykorzystanie kapitału, który akumulują emigranci Zainteresowanie powrotem - potrzeba tworzenia sektora małej i średniej przedsiębiorczości Przekazywanie wiedzy o mechanizmach funkcjonowania rynku i nowoczesnej ekonomii Koncentracja przedsięwzięć regionalnych na tworzeniu warunków do powrotu emigrantów Wzmacnianie związków migrantów z regionem pochodzenia (inwestycje, firmy, wiedza)

Wnioski Doświadczenia regionu opolskiego, a od dekady również podkarpackiego, małopolskiego, zachodniopomorskiego - wskazują, że ogólny bilans oddziaływania migracji zagranicznych na rozwój regionalny jest niekorzystny w wymiarze indywidualnym migracji W konsekwencjach o charakterze społeczno – demograficznym oraz ekonomicznym, także kulturowym

Wnioski Społeczność regionalna stopniowo zdobywa doświadczenie i jest skłonna do poszukiwania pracy nawet w znacznej odległości od miejsca zamieszkania Jeśli jest dobrze przygotowana do konkurowania o pracę na rynku europejskim to stopniowo „wykrusza się” z regionu Sytuacja ta może do pewnego stopnia zapobiegać znacznemu wzrostowi bezrobocia i jego wielu negatywnym konsekwencjom społecznym i gospodarczym Migracje jednak pozbawiają region znacznej części najbardziej wartościowych - z punktu widzenia rozwoju gospodarczego – mieszkańców (aktywnych i przedsiębiorczych) Trwały odpływ migracyjny osłabia istotnie potencjał rozwojowy regionów, co może prowadzić do jego postępującej marginalizacji

Wnioski Korzyści związane z odpływem migracyjnym z regionów: Powrót dysponujących kapitałem ekonomicznym, społecznym i kulturowym emigrantów (reemigracja) może przynieść istotny efekt wzmocnienia potencjału rozwojowego regionu ich pochodzenia Działania w kierunku reemigracji to bardziej efekt wysiłku podmiotów centralnych niż regionalnych Działania regionalne mogą dać efekt (np. kreowanie klimatu przedsiębiorczości, przeciwdziałanie dezaktywizacji zawodowej i społecznej reemigrantów)

Wnioski Permanentny odpływ zagraniczny skutkuje postępującym wyludnianiem regionu migracyjnego, co – poprzez osłabianie potencjału ludzkiego i ograniczenia regionalnego popytu - wpływa w zasadniczy sposób na jego możliwości rozwojowe oraz pozycję konkurencyjną W sytuacji ograniczonego regionalnego rynku pracy, reemigracja ma stosunkowo niewielki wymiar ilościowy ale Zachęcanie i tworzenie podstaw do efektywnego powrotu i udanej reintegracji może być skutecznym narzędziem stopniowego odwracania negatywnych oddziaływań procesów migracyjnych na rozwój regionu

Literatura Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011). Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego (KSRR) (2010). Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Polityka regionalna w Polsce (2011). Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Territorial Outlook. Territorial Economy (2001), OECD