Osadnictwo, mieszkanie w epoce prehistorycznej i starożytnej

Terra Amata Terra Amata to pierwsze zorganizowane obozowisko paleolityczne w Europie (na terenie Nicei). Obozowiska dolnopaleolityczne, zaliczane do kultury aszelskiej, datuje się na około 380 tys. lat temu. Aszelscy łowcy, polujący na dziki, kozice, bowidy, słonie południowe i nosorożce, zamieszkiwali małe skaliste zatoczki bezpośrednio nad morzem. Pobyty były zazwyczaj tylko kilkunastodniowe, choć stosunkowo częste. Bardzo dobrze zachowane ślady obozowisk zawierają lekkie konstrukcje przypominające szałasy, wznoszone z żerdzi i gałęzi, których końce wbijano wokół owalnego placu, umacniając je kamieniami. Szałasy miały wymiar 15x7 m, dlatego w ich wnętrzu było wystarczająco miejsca do spania i przygotowywania pokarmów, jak i ogniska. Ludność zamieszkującą Terra Amata łączyła tradycja miejsca pobytu, rozplanowanie czynności, czyli organizacja obozowiska oraz technologia obróbki kamienia.

Terra Amata Szałas aszelski

Terra Amata Szałas aszelski

Terra Amata

Człowiek neandertalski-środkowy paleolit W świecie neandertalczyków w Europie obserwujemy bardziej złożone relacje społeczne, co jest związane z początkami organizacji grup ludzkich, których celem była realizacja zadań planowanych na dłuższy czas i opartych na systemie komunikacji związanym zapewne z początkami mowy artykułowanej. Stanowisko w Bilzingsleben, datowane na 340-280 tys. lat temu, złożone było z różnych stref funkcjonalnych. Możemy wyróżnić miejsca występowania hipotetycznych konstrukcji mieszkalnych, centralny obszar pokryty brukiem kamiennym, rozległa strefę pracowni obróbki kamienia, miejsca wyrzucania odpadków i sporadycznych czynności niewyspecjalizowanych. Taka struktura obozowiska wskazuje na pobyt przez dłuższy czas i planowanie różnych czynności. Prawdopodobnie powracano do tego miejsca wielokrotnie. Obiekty mieszkalne były w postaci szałasów osadzonych na blokach kamiennych w układzie kolistym; ogniska umieszczano u wejścia do tych obiektów. Nie jest wykluczone, że konstrukcja szałasów oparta była nie tylko na gałęziach, ale też na ciosach słonia starożytnego.

Bilzingsleben

Bilzingsleben Plan stanowiska

Bilzingsleben

Człowiek neandertalski-środkowy paleolit Rozwój społeczeństw neandertalskich przyniósł coraz bardziej złożone relacje społeczne, co możemy zaobserwować w planowym zagospodarowaniu przestrzeni nie tylko w ramach obozowiska, ale również w obrębie mikroregionów eksploatowanych przez paleolitycznych łowców i zbieraczy. Np. w południowo-wschodniej Francji mamy do czynienia z większymi obozowiskami podstawowymi, otoczonymi obozowiskami satelitarnymi, a więc hierarchią sieci osadniczej. Obozowiska podstawowe środkowe paleolitu sprzyjały też rozwojowi obiektów mieszkalnych, konstruowanych przy użyciu coraz to lepszych materiałów. W konsekwencji w Europie pojawiają się następujące typy konstrukcji mieszkalnych: 1. murki i obstawy kamienne, występujące zarówno na terenach otwartych, jak i pod nawisami skalnymi 2. jamy-półziemianki, niekiedy pokryte konstrukcją wspartą na drewnianych słupach 3. bruki kamienne, nad którymi wznoszono zadaszenia 4. zadaszenia wsparte na konstrukcjach kamienno-drewnianych umieszczone pod nawisami skalnymi 5. obiekty mieszkalne, do wzniesienia których użyto kości

Człowiek neandertalski-środkowy paleolit Nie wszystkie z tych konstrukcji były typowymi szałasami. Część z nich mogła chronić od wiatru lub przed zwierzętami, będąc jednocześnie miejscami życia społecznego. Istotną rolę centrów życia społecznego spełniały też ogniska. Człowiek środkowego paleolitu zasiedlał głównie otwarte środowiska stepotundry i chłodnego stepu, gdzie występowały zbiorowiska dużych zwierząt. Punkty osadnicze wskazują, że zakładano je na zbiegu różnych ekosystemów. Pozwalało to na eksploatację zróżnicowanych zasobów w sposób wzajemnie się uzupełniający.

Skała Biśnik

Jaskinia Biśnik

Rekonstrukcja obiektu mieszkalnego pod nawisem skalnym Bréhat Rekonstrukcja obiektu mieszkalnego pod nawisem skalnym

Rekonstrukcja obiektu mieszkalnego Bečov Rekonstrukcja obiektu mieszkalnego

Rekonstrukcja ogrodzenia z kości mamutów Ricipeni-Izvor Rekonstrukcja ogrodzenia z kości mamutów

Człowiek neandertalski-kompleks mustierski Stanowiska mustierskie w Europie Zachodniej najlepiej obserwować tam, gdzie istnieją stosunkowo jednorodne z punktu widzenia klasyfikacji kulturowej ślady osadnictwa. Dużym obozowiskom podstawowym odpowiadały obozowiska łowieckie występujące zarówno pod nawisami, jak i na terenach otwartych. Wyróżniamy też stanowiska związane z wydobyciem i przeróbką surowców kamiennych. Stanowiska mustierskie w zachodniej części Europy Środkowej można podzielić pod względem funkcjonalnym na: 1. obozowiska podstawowe (kości różnych gatunków zwierząt i szeroki wachlarz artefaktów) 2. obozowiska łowieckie (przewaga kości jednego gatunku zwierząt, mała ilość artefaktów) 3. miejsca zabijania zwierząt (duże fragmenty szkieletów, np. słoni i mamutów, niewielka ilość artefaktów) 4. stanowiska wielokrotnie zasiedlane, gdzie rozróżnienie epizodów osadniczych jest niemożliwe. Są to przede wszystkim stanowiska jaskiniowe. Ich odpowiednikiem na terenach otwartych są miejsca, gdzie poszczególne obozowiska zakładane były w bliskim sąsiedztwie, tworząc zgrupowania 5. pracownie obróbki kamienia

Osadnictwo m.in. w warstwie mikockiej Jaskinia Kulna Morawy Osadnictwo m.in. w warstwie mikockiej

Neandertalczycy i protokromaniończycy na Bliskim Wschodzie Na Bliskim Wschodzie pierwsi protokromaniończycy pojawili się ponad 200-150 tys. lat temu, zaś około 80-50 tys. lat temu neandertalczycy. Badania w Izraelu dowodzą, że obie populacje pozostawiły po sobie zarówno niewielkie obozowiska łowieckie, zazwyczaj tymczasowe, jak i duże obozowiska podstawowe. W obozowiskach tych występują ślady licznych, wielokrotnie rozpalanych ognisk usytuowanych w wykopanych zagłębieniach, strefy przygotowywania pokarmów wokół tych ognisk oraz znajdujące się nieco z boku strefy dzielenia tusz zwierzęcych i miejsca obróbki kamienia. Istnienie dwóch typów obozowisk dowodzi, że zarówno człowiek neandertalski, jak i protokromanioński planował wyprawy łowieckie, systematycznie eksplorując te same nisze ekologiczne, podczas stosunkowo długich odcinków czasu. Charakter zdobywania pożywienia wpływał na stosunkowo dużą mobilność populacji sapientnych i neandertalskich.

Stanowisko z pochówkami kromaniończyków Jakinia Qafzeh Izrael Stanowisko z pochówkami kromaniończyków

Pochówki neandertalskie Jakinia Kebara Izrael Pochówki neandertalskie

Jaskinia Kebara, Izrael-pochówki neandertalskie

Kromaniończycy i kultura oryniacka Ludność oryniacka, która zaczęła się pojawiać w Europie około 40 tys. lat temu pozostawiła po sobie różnego typu obozowiska. Obok krótkotrwałych obozowisk łowieckich, odkrywanych przede wszystkim w jaskiniach, mamy też do czynienia z dużymi obozowiskami podstawowymi, zarówno w jaskiniach, jak i na terenach otwartych. W tych dużych obozowiskach natrafiono na struktury mieszkalne w postaci szałasów i ogniska, których rozmieszczenie zostało zaplanowane. Szałasy konstruowano, używając do tego kamiennych płyt lub żerdzi wbitych w grunt, a także wznoszono je ponad wykopanymi w ziemi zagłębieniami. Z kolei na terenach otwartych dość powszechne było budowanie ziemianek. Z otwartych stanowisk pochodzą też dużych rozmiarów bruki kamienne o zarysie prostokątnym. Na niektórych stanowiskach oryniackich można też zidentyfikować miejsca obróbki krzemienia.

Jaskinia Potok Słowenia Obozowisko kultury oryniackiej

Miejsce pierwszego odkrycia w roku 1868 Cro Magnon Miejsce pierwszego odkrycia w roku 1868

Rekonstrukcja ziemianki Rydno Rekonstrukcja ziemianki

Kompleks grawecki-środkowa faza górnego paleolitu Jedną z najważniejszych cech środkowej fazy górnego paleolitu była stabilizacja sieci osadniczej – powstanie półstałych osad, jak też sezonowa, logistyczna mobilność grup ludzkich działających według z góry zaplanowanej sekwencji czynności. Stabilizacja sieci osadniczej była możliwa dzięki pojawieniu się inicjalnych form gromadzenia i przechowywania pożywienia (zmarzlina, wędzone mięso). Podstawowym dowodem stabilizacji obozowisk i ich wielosezonowego użytkowania były pierwsze osady, w których zaplanowano rozmieszczenie obiektów mieszkalnych.