Roślinność podwodna Jeziora Raduńskiego Dolnego i Górnego Katarzyna Bociąg Katedra Ekologii Roślin Uniwersytet Gdański Badania finansowano ze środków BW UG 1490-5-0229-5

Metody Badania prowadzono w latach 2003 i 2005, metodą nurkowania, w 82 transektach lokowanych wzdłuż linii brzegowej obu jezior. W każdym transekcie, w strefach głębokości (co 1 m), wykonywano zdjęcia fitosocjologiczne o powierzchni 1,5 x 1,5 m. Schemat rozmieszczenia transektów Ekipa płetwonurków nad Jeziorem Raduńskim

Wyniki Roślinność podwodna obu zbiorników jest typowa dla twardowodnych i mezotroficznych jezior. Do najczęściej występujących gatunków należą: Rogatek sztywny Ceratophyllum demersum L. Pospolita roślina wód żyznych i o dużej zawartości wapnia, dobrze znosząca zacienienie (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996) Częsta w obu jeziorach. W Jez. Raduńskim Górnym dominuje, zwłaszcza do głębokości 3 m. W wielu miejscach tworzy jednogatunkowe podwodne łąki . W Jez. Dolnym występuje przede wszystkim w południowej części, ponadto liczna jest w Jez. Łączyńskim i zatoce koło Borzestowa. Moczarka kanadyjska Elodea canadensis Rich Pospolity gatunek obcego pochodzenia (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996), częsty w obu jeziorach. W jez. Górnym drugi pod względem częstości występowania, szczególnie częsty w północnej części jeziora. Rośnie tam do głębokości 5m, na piaszczystych lub pokrytych gytią wapienną stokach litoralu. Najliczniej występuje do głębokości 2-3m, w towarzystwie innych roślin kwiatowych.Jest jedynym gatunkiem odnotowanym w Zatoce Stężyckiej. W Jez. Raduńskim Górnym jest gatunkiem dominującym, występuje we wszystkich częściach jeziora, w wielu miejscach tworzy zwarte i rozległe łany, zwłaszcza do głębokości 4m. Rdestnica przeszyta Potamogeton perfoliatus L. Rośnie dość często w obu jeziorach, do głębokości 4 m, na piaszczystych lub pokrytych wapiennymi osadami stokach o dość dużym nachyleniu. Wytwarza długie, często sięgające do powierzchni wody, pędy. Kwitnie nad wodą.

Wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum L. Częsty w Jeziorze Raduńskim Górnym, zwłaszcza w jego północnej i środkowej części. Występuje do głębokości 4m, przy czym szczególnie licznie – do głębokości 2 m. W Jez. Raduńskim Dolnym występuje nielicznie, w rozproszeniu. Włosienicznik (jaskier) krążkolistny Batrachium circinatum (Sibth.) Fr Występuje w obu jeziorach do głębokości 4 m, w kilku miejscach tworzy zwarte płaty dorastające do powierzchni wody. W raduńskim górnym – do 4 m, najwiecej – do 2 m, w towarzystwie innych gat,wczesci pn i srodkowej, rd-sporadycznie, w rozproszeniu Rdestnica grzebieniasta Potamogeton pectinatus L. Roślina częsta w płytkiej strefie brzegowej obu jezior (<1m głębokości).

W Jeziorach Raduńskich występują 4 gatunki ramienic. Ramienice są to osiadłe glony z grupy zielenic. Na Pojezierzu Kaszubskim, podobnie jak w innych regionach Polski i Europy, ramienice stają się coraz rzadszą grupą gatunków roślin wodnych, głównie z powodu niewielkiej ich odporności na różne formy presji człowieka na jeziora. W Polsce występują 34 gatunki z grupy Charales, z których dotychczas 25 umieszczono na liście glonów zagrożonych w Polsce (Siemińska 1992), a 20 podlega ochronie gatunkowej. Gatunki odnotowane w Jeziorach Raduńskich należą do stosunkowo pospolitych i typowych dla wód żyznych, niemniej ich występowanie ze znaczną frekwencją jest dużym walorem tych jezior. Ramienica krucha Chara fragilis Desvaux W obu jeziorach tworzy niewielkie płaty lub występuje w rozproszeniu, do głębokości 4 m (w Jez. Górnym) i 5 m (w Jez. Dolnym). Ramienica przeciwstawna Chara contraria Kuetz. Rośnie w obu jeziorach, do 3 m (w Górnym) i 4 m (w Dolnym), Do głębokości 2 m tworzy miejscami zwarte agregacje. Krynicznica tępa Nitellopsis obtusa (Desvaux) Groves Dość częsta jest w Jez. Górnym, gdzie rośnie na głębokości od 2 do 5 m, zwłaszcza w północnej części jeziora, tworząc rozległe łąki . W jez. Dolnym występuje bardzo sporadycznie. Fragilis – 17% RD, do 5 m, niewielike płaty –lub osobniki w rozproszeniu, 8,5% w RG Contraria – ok. 13 % w obu; rg – do 3m, , rd – do 4m, licznie do 2 – zwarte laki zwlaszcza w pn czesci jez i srodkowej Ramienica omszona Chara tomentosa L. Występuje sporadycznie, odnotowana w Jez. Łączyńskim

Rdestnica wydłużona Potamogeton praelongus Wulfen Spośród gatunków rzadkich w skali kraju w Jeziorach Raduńskich występują: Rdestnica wydłużona Potamogeton praelongus Wulfen (w rozproszeniu w obu jeziorach) Zamętnica błotna Zannichelia palustris (w środkowej części Jez. Raduńskiego Górnego) W obu jeziorach, gatunek stosunkowo rzadki w skali kraju, choc na Kaszubach spotykany w wielu jeziorach

Maksymalna głębokość występowania roślin : Flora Jezior Raduńskich jest stosunkowo bogata. Maksymalna i średnia głębokość występowania roślin podwodnych jest dość znaczna i świadczy o dobrych warunkach świetlnych w litoralu jezior. Liczba gatunków Raduńskie Górne – 14 gatunków makrofitów Raduńskie Dolne - 16 Maksymalna głębokość występowania roślin : Raduńskie Górne – 6 m Raduńskie Dolne - 11 m Głębokość średnia: Raduńskie Górne – 4,2 m Raduńskie Dolne - 6,0 m liczba gatunków Flora Jezior Raduńskich – udział roślin kwiatowych, ramienic i mszaków

Zróżnicowanie przestrzenne roślinności Jezior Raduńskch. Zróżnicowanie przestrzenne roślinności obu jezior jest dość znaczne. Uwagę zwraca zły stan Zatoki Stężyckiej oraz jezior Nierzostowo i Łączyńskiego. J. Łączyńskie J. Nierzostowo Jez. Raduńskie Dolne Jez. Raduńskie Górne Zat. Stężycka transekty w których stwierdzono zwarte płaty ramienic Transekty w których głębokość występowania roślin >6m Rejony w których roślinność podwodna wskazuje na zły stan ekologiczny Zróżnicowanie przestrzenne roślinności Jezior Raduńskch.

Pokrycie litoralu roślinnością jest stosunkowo niewielkie Pokrycie litoralu roślinnością jest stosunkowo niewielkie. Znaczna części strefy brzegowej pozostaje niezasiedlona. Średnie pokrycie roślinnością litoralu do izobaty 6 m: ok. 25–30 % Specyfiką roślinności podwodne Jezior Raduńskich jest niskie zagęszczenie roślin. Niewielką część strefy brzegowej pokrywają zwarte podwodne łąki. Na znacznej części jej powierzchni rośliny rosną w rozproszeniu, „gdzieniegdzie”, czyli zwarcie zbiorowisk jest bardzo niskie. Z tego wynika niska wartość pokrycia litoralu roślinnością. Cecha ta może być skutkiem niekorzystnych zmian w ekosystemach jezior związanych z ich eutrofizacją, ale może wynikać także z naturalnych, a niekorzystnych dla makrofitów, cech strefy brzegowej tych jezior - znacznego w wielu miejscach nachylenia dna i ekspozycji na falowanie. Brak roślin podwodnych w Zatoce Stężyckiej oraz bardzo ograniczone ich występowanie w Jez. Łączyńskim i Nierzostowo są niewątpliwie skutkiem eutrofizacji tych części jezior.

Ocena stanu ekologicznego jezior Raduńskiego Górnego i Dolnego metodą makrofitoindykacji (Rejewski 1981, Ciecierska 2004) Metoda polega na obliczeniu tzw. makrofitowego wskaźnika stanu ekologicznego, a następnie odniesieniu otrzymanej wartości do proponowanego podziału jezior na grupy (tab.1). Wartość wskaźnika zależy od następujących cech roślinności – liczby zbiorowisk roślinnych i ich udziału w powierzchni fitolitoralu, wielkości fitolitoralu oraz tzw. wskaźnika zasiedlenia (zależnego od głębokości występowania roślin podwodnych). Nie zależy ona natomiast od zagęszczenia roślin tworzących zbiorowiska. Tabela 1. Podział jezior ze względu na ich stan ekologiczny z wykorzystaniem MWSE (Ciecierska 2004) Stan jeziora MWSE bardzo dobry 1,00-0,60 dobry 0,60-0,40 przeciętny 0,40-0,30 „wystarczający” 0,30-0,20 zły 0,20-0,00 Makrofitowy wskaźnik stanu ekologicznego (MWSE) dla obu jezior wynosi ok. 0,6, co pozwala uznać ich stan ekologioczny za co najmniej dobry.

Wnioski Pomimo stopniowego pogarszania się warunków środowiska wodnego stan ekologiczny obu Jezior Raduńskich jest nadal jeszcze dobry. 3. Należy rozpocząć wieloletnie badania monitoringowe roślinności obu jezior aby jednoznacznie móc ocenić kierunki następujących w nich przemian. 4. Badania roślinności podwodnej warto przeprowadzić we wszystkich jeziorach „Kółka Raduńskiego”. Ocena ich stanu ekologicznego pozwoli ustalić, które z jezior jest najbardziej zagrożone. 5. Konieczne jest podjęcie działań ograniczających dopływ zanieczyszczeń do Jezior Radunskich – jest to warunkiem utrzymania lub poprawy ich stanu ekologicznego.

Wyniki badań prezentowane są w pracach: Literatura Podbielkowski Z., Tomaszewicz H. 1996. Zarys hydrobotaniki. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Siemińska J. 1992. Czerwona lista glonów zagrożonych w Polsce. W: K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich (eds.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki im. W.Szafera, PAN. Kraków, pp 7-19. Rejewski M. 1981. Roślinność jezior rejonu Laski w Borach Tucholskich. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rozprawy, Toruń. Ciecierska H. 2004. Ecological state of reference lakes, of the European Intercalibration Nretwork, located in the Masurian Landscape Park (NE Poland). Limnological Review 4:45-50. Wyniki badań prezentowane są w pracach: Bociąg K., Arendt S. 2005. Różnorodność i organizacja przestrzenna roślinności podwodnej Jeziora Raduńskiego Górnego,295-308. [W]: W. Lange (red.) Jeziora górnej Raduni i jej zlewnia w badaniach z udziałem Stacji Limnologicznej w Borucinie. Badania Limnologiczne nr 3, Wyd. UG, Gdańsk Bociąg K. 2006. Roślinność podwodna Jeziora Raduńskiego Dolnego.57-60 [W:] A. Wołos, B. Nedoszytko. Jeziora Raduńskie. Antropogeniczne przemiany i kierunki ochrony. Wydawnictwo IRŚ, Olsztyn, 96s. Bociąg K. 2006. Roślinność podwodna Jeziora Raduńskiego Górnego.53-56 [W:] A. Wołos, B. Nedoszytko. Jeziora Raduńskie. Antropogeniczne przemiany i kierunki ochrony. Wydawnictwo IRŚ, Olsztyn, 96s.

Katarzyna Bociąg Katedra Ekologii Roślin Uniwersytet Gdański Al. Legionów 9 80-441 Gdańsk tel. 58 341 20 16; e-mail: dokkb@univ.gda.pl