W 6. Metody analizy danych jakościowych Dr Joanna Świątkiewicz Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu

Rodzaje badań jakościowych

Badania biograficzne Badania biograficzne są sposobem poznawania ludzi i ich świata dzięki studiowaniu różnych rodzaju dokumentów osobistych Są zgodne z założeniem interakcjonizmu, fenomenologii, hermeneutyki - dokumenty osobiste są właściwym źródłem poznania świata życia Metoda zbierania danych: wywiad narracyjny, pamiętniki, wspomnienia, listy, dokumenty osobiste (notatki, zdjęcia itp.), dyskusje grupowe, obserwacja etnograficzna Przedmiot analizy: przebieg życia, historia życia, case study, psychobiografia, autobiografia, biografia literacka, biografia historyczna, trajektoria życia Sposób analizy: analiza treści, rekonstrukcja, ilustracja Perspektywa analizy: rozumiejąca, obserwacyjna

Badania biograficzne Zastosowanie badań biograficznych w pedagogice: biografia jako obszar uczenia się (badania z zakresu oświaty dorosłych, gerontopedagogiki, uczestnictwa społecznego dorosłych, projektów uczenia się ludzi itp.) biografia i zjawiska patologii społecznej (badania z zakresu resocjalizacji, pedagogiki penitencjarnej, kryminologii, studia indywidualnych przypadków, niedostosowania społecznego, dewiacji, dramatów życiowych ofiar i przestępców itp.) biografia i zmiana makrospołeczna (badania i analiza indywidualnych losów życiowych w kontekście wielkich procesów historycznych, przemian transformacyjnych, np. zjawisk bezrobocia, emigracji zarobkowej itp.)

Badania etnograficzne Badania etnograficzne dotyczą opisu i wyjaśniania kulturowych warunków życia społeczności, z uwzględnieniem kontekstów towarzyszących codziennym działaniom ludzi Badacz traktuje badaną społeczność (np. konkretną szkołę) jako naturalne środowisko, do którego nie wprowadza żadnych zmian, a jedynie obserwuje i poznaje kontekst codziennych interakcji, działań Efektem badań jest poznanie sieci społecznych zależności i kontekstów nadających znaczenie ludzkim działaniom oraz opracowanie na tej podstawie zweryfikowanej teorii ugruntowanej (czyli unikalnej teorii, ograniczonej do zebranych danych) Typ badań etnograficznych bliski jest klasycznej monografii terenowej (problemowej)

Pedagogiczne badania środowiskowe Perspektywa badań środowiskowych w pedagogice: Badania mają cechy badań terenowych, polegają na „wejściu w teren” i opisaniu zastanej rzeczywistości, „tego, co jest”, ale mają również swoją specyfikę Przedmiot badań – relacje zachodzące między środowiskiem życia człowieka a procesem wychowania (obejmuje celowe i planowe działania, a także rozległe wpływy pozaszkolnych środowisk wychowawczych) Zasady i metody badań – bezpośrednia styczność ze środowiskiem (obserwacja uczestnicząca), dialogiczna relacja badawcza (wywiady), zasada operowania wielostronnym materiałem badawczy, który opisuje się i prezentuje w postaci monografii terenowej (problemowej)

Badania historyczno-społeczne Badanie procesów wychowania i socjalizacji w ścisłej łączności z dziejami życia kulturalnego, społecznego i gospodarczego Badania tego typu opierają się na koncepcji historii humanistycznej, interpretatywnej Materiałem badawczym są różne świadectwa historyczne (materialne i niematerialne ślady przeszłości) Badania uwzględniają problemy badawcze w formie pytań typu faktograficznego („Kiedy?”, „Gdzie?”, „Kto?”, „Co?”) oraz elementy krytyki zgromadzonych materiałów źródłowych, badanie ich autentyczności oraz trafności Perspektywa historyczno-społeczna w badaniach pedagogicznych uwzględnia tradycyjne pola badawcze (historia doktryn i myśli pedagogicznej, wychowania, oświaty) oraz tematykę mikrohistorii dnia codziennego, zapisanej w pamięci i w doświadczeniach uczestników i świadków określonych wydarzeń (osób, grup społecznych, środowisk lokalnych)

Badania w działaniu Badania w działaniu (action research) – organizacyjna forma badań pomagających w zmianie praktyki, w której praktyk (nauczyciel, pracownik socjalny, lider, animator) jest jednocześnie badaczem i organizatorem działań Badanie porównujące warunki i efekty różnorodnych form społecznego działania, którego wyniki prowadzą do ulepszenia tego działania (modernizacja, innowacje) Każdy cykl badawczy składa się z następujących elementów: zdefiniowanie problemu (dostrzeżenie problemu, rozpoznanie go) - planowanie działania (program) – działanie (wdrożenie programu) – rejestracja efektów, rezultatów działań, osiągniętych wyników (ewaluacja)- udoskonalenia planu ... Wspólną cechą badań w działaniu jest sekwencyjność myślenia i działania oraz cykliczność sekwencji Zastosowanie: modernizacja lub wypracowanie nowych programów kształcenia i wychowania, polityki oświatowej lub społecznej, pracy socjalnej, szkoleń, form aktywizacji społecznej

REJESTROWANIE CZYNNOŚCI ZBIERANIE DANYCH MIERZENIE WYNIKÓW Wejście/ pomysł Działanie/ przemiana Wyjście/ efekty, ocena PLANOWANIE wstępna diagnoza, zbieranie danych, ocena zebranych wyników PLANOWANIE DZIAŁANIA DZIAŁANIE zmiany interakcji społecznych, organizacja działania REJESTROWANIE CZYNNOŚCI REZULTATY zmiany w zachowaniu, kompetencjach, poglądach itp. ZBIERANIE DANYCH MIERZENIE WYNIKÓW rozmnażanie zmienianie zamrażanie Pętla A Pętla B Pętla C Model badania w działaniu (K. Lewin) Rozmrażanie – uświadomienie problemu i projektowanie zmian (działań) Zamrażanie – wprowadzenie działań do praktyki na stałe, jeśli wyniki ewaluacji są satysfakcjonujące

Metody badań jakościowych Obserwacja uczestnicząca – o metoda poznawania zjawisk poprzez zaangażowane uczestniczenie w nich; to osobisty styl badania przyjęty przez badaczy terenowych, którzy, kiedy już zostaną zaakceptowani przez członków badanej zbiorowości, mogą wykorzystywać różne techniki zbierania danych w celu zdobycia wiedzy o badanej grupie i jej sposobie życia. Otwarty wywiad pogłębiony (indywidualny) polegający na szczegółowej, wnikliwej rozmowie z respondentem, której celem jest dotarcie do głęboko skrywanych potrzeb i motywacji, precyzyjnych informacji, poszerzenia wiedzy związanej z tematem badania (wywiad narracyjny – ekspercki, autobiograficzny, historia mówiona; wywiad skoncentrowany na problemie, wywiad recepcyjny) Dyskusja grupowa (wywiad zogniskowany, fokus) rodzaj dyskusji prowadzonej przez specjalnie przeszkolonego moderatora na podstawie przewodnika do dyskusji, który wcześniej zostaje przedstawiony badanej grupie (małej, 8-10 osobowej).

Metody analizy danych jakościowych

Etapy analizy danych Surowe dane jakościowe istnieją w postaci tekstów (notatek z terenu obserwacji, protokołów z wywiadów, konwersacji, transkrypcji nagrań, opisów analizowanych książek, fotografii, filmów, nagrań wideo). Analiza danych jakościowych jest procesem przekształcania tekstu z notatek terenowych, wywiadów w tekst w postaci teorii ugruntowanej (teorie ugruntowane w danych, to zbiór twierdzeń wyjaśniających jednostkowe doświadczenie i zjawiska występujące w badanych terenie). Ogóle etapy analizy danych jakościowych: 1. redukcja danych, 2. reprezentacja danych, 3. weryfikacja danych (teorii ugruntowanej). Analiza danych jakościowych ma charakter kołowy (etapy analizy przeplatają się wzajemnie).

Porządkowanie i grupowanie danych Matryca – to sposób uporządkowania danych jakościowych, obrazujący wypowiedzi, obserwacje zachowań badanych, podzielonych według określonych kategorii (matryce są skonstruowane w postaci tabel) Sieci – to sposób obrazowania istniejących połączeń między badanymi zjawiskami; mogą to być sieci obrazujące kolejność zdarzeń (sieci sekwencyjne) lub ilustrujące zależności przyczynowo-skutkowe między badanymi zjawiskami (sieci przyczynowe) Mapy – graficzne przedstawienie opracowywanego zjawiska, rama pojęciowa (mapa poznawcza); graficzna forma przedstawiania wzajemnych relacji i powiązań międzyludzkich (mapa kontekstowa) Winieta – opis serii zdarzeń (w krótkim odcinku czasowym lub przestrzennym), które są specyficzne dla badanego przypadku, posiada strukturę narracyjną, uwzględniającą chronologię zdarzeń

Opracowanie zebranego materiału W badaniach jakościowych brakuje proceduralnych ograniczeń i odczytanie tekstów jest możliwe na różne sposoby. Opracowując materiał wyodrębniamy: 1. wypowiedzi badanych, 2. materiał będący opisem zdarzeń, zjawisk, zachowań, 3. materiały, które zawierają wnioski, opinie, refleksje badacza. Praca z tekstem polega na doborze kategorii analitycznych: 1. Jednostki i całości (jednostki lub zespoły jednostek narracji), 2. Konstrukcje (wątki główne i poboczne wypowiedzi), 3. Struktury pojęciowe (sposób, w jaki badanych relacjonuje przebieg zdarzeń) 4. Linia podstawowe i linia recesywna (kontynuowanie przez badanego głównego wątku wypowiedzi i odchodzenie od tego wątku, elementy uzupełniające wypowiedź)

Wnioskowanie i weryfikacja Synteza zebranych danych – dostrzeżenie całokształtu problemu, zrozumienie różnych, zaobserwowanych lub przeżytych w trakcie badania, zdarzeń Wnioski formułujemy z dużą ostrożnością, powinny być dobrze udokumentowane (uzasadnione stosownie dobranymi materiałami, np. cytatami z wypowiedzi badanych) Kontrola i weryfikacja zebranego materiału - pomocne są: 1. triangulacja (wielostronne przyglądanie się badanym osobom, sytuacjom, zjawiskom; stosowanie różnych metod zbierania materiałów, korzystaniu z różnych źródeł); 2. ważenie dowodów – ostrożne podchodzenie do uzyskanych danych, ocena, które informacje mają mocne podstawy (ocena wiarygodności informatora, okoliczności badania, własnych przedzałożeń, które mogą zniekształcać odbiór informacji); 3. stały kontakt i uzyskiwanie informacji zwrotnych od badanych; 4. szczegółowa dokumentacja przebiegu badania; 5. teoretyczna wiedza badacza.

Redukcja danych Redukcja danych polega na ich kodowaniu. Kodowanie to wyszukiwanie i etykietowanie w tekście wskaźników zmiennych (kategorii analitycznych) oraz nadawanie im znaczenia. Kodowanie rzeczowe otwarte – wielostronna analiza tekstu w celu znalezienia możliwie największej liczby kategorii analitycznych (zmiennych). Kodowanie rzeczowe selektywne – wybieranie do dalszej analizy kategorie najbardziej reprezentatywny dla problemu badań. Kodowanie teoretyczne – formułowanie hipotetycznych wyjaśnień dotyczących zależności między wyselekcjonowanymi kategoriami (kody teoretyczne ujęte w większą całość tworzą noty teoretyczne, z których później buduje się teorię ugruntowaną)

Reprezentowanie danych Reprezentowanie danych - to procedura analityczna zmierzająca do zestawienia kodów (teoretycznych) w celu zbudowania teorii ugruntowanej. Metody reprezentacji danych: 1. sekwencyjna analiza dyskursu (reguł, według których uczestnicy interakcji budują własne wersje świata); 2. sekwencyjna analiza narracji (dotyczy logicznych i treściowych następstw w życiu badanego); 3. szacowanie współwystępowania – wykrywanie prawidłowości w poszczególnych sekwencjach danych (służy projektowaniu sieci powiązań przyczynowych pomiędzy badanymi kategoriami). Analiza sekwencyjna to zestawienie opracowanych kodów w kolejności chronologicznej w celu wykrycia ciągłości lub braku ciągłości logicznej.

Weryfikacja teorii ugruntowanej Indukcja analityczna - metoda weryfikacji teorii ugruntowanej, polegająca na konfrontowaniu danego twierdzenia hipotetycznego z każdym przypadkiem w badanym terenie. Jeśli jakiś przypadek nie jest zgodny z twierdzeniem, należy zmienić twierdzenie lub ograniczyć jego zakres, tak aby ten przypadek ponownie włączyć do analizy. Cechą tej procedury jest niewykluczanie z analizy przypadków, które przeczą twierdzeniu hipotetycznemu. Zmusza badacza do tworzenia nowych twierdzeń hipotetycznych oraz do krytycznego spojrzenia na zgromadzone dane.

Analiza treści Analiza treści to metoda kodowania danych, w której kategorie analityczne wyprowadza się z koncepcji badań (nie z materiału badawczego, analizowanego tekstu). Przebieg analizy: 1. zdefiniowanie badanych zmiennych, 2. rozbicie tekstu na jednostki analityczne (zdania, akapity, rozdziały, paragrafy, sekwencje merytoryczne), 3. wyszukiwanie wskaźników zmiennych (kategorii), 4. przekształcenie wskaźników w kody analityczne, 5. zestawienie kodów analitycznych, 6. wyodrębnienie kodów kontekstowych, 7. ulokowanie w kontekście kodów analitycznych, 8. prezentacja znaczeń odczytanych z tekstu, 9. weryfikacja odczytanych znaczeń (triangulacja).

Typy analizy treści Analiza semantyczna – odkrywa jawną warstwę tekstu, o czym on jest, kto jest bohaterem, jak często się pojawia w porównaniach z innymi bohaterami, w jakim kontekście. Analiza semiotyczna – okrywanie niejawnych warstw tekstu, ukrytych intencji autora, poprzez interpretację. Analiza retoryczna – analizie poddaje się figury stylistyczne i interpretuje się ich funkcję w tekście (metafory, ironię, synekdochy)