OSOBOWOWOŚĆ W ŚWIETLE TEORII UCZENIA SIĘ   Krytyka kategorii "osobowość" (a także: "cecha", "obraz samego siebie", "samoświadomość", "ja podmiotowe", "ego", "nieświadoma motywacja" itp.): -        odnoszą się do bytów nie podlegających obserwacji (bądź trudnych do operacjonalizacji) -        zakładają istnienie znacznej stabilności i międzysytuacyjnej spójności zachowania.

GŁÓWNE ZAŁOŻENIA TEORII UCZENIA SIĘ:   1. Znaczenie uczenia się: (wszelkie bardziej złożone formy zachowania człowieka są produktem uczenia się). 2. Znaczenie uwarunkowań środowiskowych (zachowanie znajduje się pod kontrolą konfiguracji bodźców środowiskowych i antycypowanych wzmocnień).

OGÓLNE IMPLIKACJE DLA PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI:   - geneza względnie stałych tendencji w zachowaniu (np. nawyków) - tkwi w doświadczeniu człowieka, a nie w genach; - w sporze między sytuacjonizmem a personalizmem - zdecydowane podkreślanie roli sytuacji jako determinanty zachowania; - każde zachowanie podlega modyfikacji poprzez (umiejętną) zmianę w środowisku; - wyjaśnianie stałości zachowania - wynika ze stałości środowiska oraz nabywania nawyków (poprzez uczenie się), a nie z istnienia ogólnych dyspozycji;

- zaburzenia psychiczne - rezultat uczenia się zachowań dezadaptacyjnych bądź deficytu uczenia się zachowań adaptacyjnych;   - terapia opiera się na zastosowaniu do zmiany zachowania reguł teorii uczenia się (a nie na próbach reorganizacji osobowości); - socjalizacja człowieka: (a) rola emocjonalnych odruchów warunkowych w uczeniu się norm społecznych; (b) znaczenie wzmocnień wtórnych dla rozwoju systemów motywacyjnych (np.: w jaki sposób nabywa wartości pieniądz, wysoka pozycja społeczna, osiągnięcia na polu intelektualnym?)

Na jakich koncepcjach teoretycznych opiera się ten nurt? 1. UCZENIE SIĘ PRZEZ STYCZNOŚĆ: WARUNKOWANIE KLASYCZNE (I. Pawłow). (Pojęcia: bodziec bezwarunkowy; bodziec warunkowy; generalizacja bodźca; generalizacja reakcji; generalizacja semantyczna; różnicowanie; wygaszanie; przewarunkowanie).   Implikacje dla psychologii osobowości: - nerwica jako następstwo niemożności różnicowania; - warunkowanie i generalizacja lęku jako proces prowadzący do fobii i innych zaburzeń neurotycznych; - systematyczne odwrażliwianie (J. Wolpe) - Etapy: (a) uczenie sztuki relaksu, (b) rekonstrukcja hierarchii bodźców lękotwórczych; (c) trening odwrażliwiający (Jego istota - wygaszaniu reakcji lęku z równoczesnym nabywaniem reakcji relaksu na bodźce lękotwórcze).

2. UCZENIE SIĘ PRZEZ WZMOCNIENIE: WARUNKOWANIE SPRAWCZE (B. Skinner).   Zachowania reaktywne (respondent behavior) i zachowania sprawcze (operant behavior). Pojęcie wzmocnienia - pozytywnego i negatywnego. Pojęcie nagrody i kary. Implikacje dla psychologii osobowości: (a) Rozwój. Znaczenie schematów wzmocnienia (w nabywaniu różnych elementarnych umiejętności, ale także złożonych kompetencji społecznych i osobistych). (b) Psychopatologia. "Symptomy" są równoznaczne z "chorobą". Usuniecie "symptomów" jest równoznaczne z wyleczeniem. Istota zaburzeń: ludzie nie "produkują" reakcji pożądanej (deficyt behavioralny), bądź nabyli, drogą uczenie się, reakcje niepożądane. Deficyt wzmocnień (obiektywny i subiektywny) a symptomy depresji.

(c) Terapia - wymaga oceny zachowania (behavioral assessment) (c) Terapia - wymaga oceny zachowania (behavioral assessment). Ocena ABC (Antecedent conditions, Behavior, Consequences of the behavior). Np. modyfikacja napadów złości u dziecka (temper tantrum) wymaga; (1) dokładnego opisu tego zachowania, (2) rozpoznania specyficznych bodźców środowiskowych które wywołują, ukierunkowują,lub wzmacniają to zachowanie, (3)rozpoznanie czynników środowiskowych (okoliczności, wzmocnień), dzięki którym możliwe byłoby modyfikowanie tego zachowania.

3. UCZENIESIĘ POPRZEZ REDUKCJĘ POPĘDÓW (C. Hull; J. Dollard i N 3. UCZENIESIĘ POPRZEZ REDUKCJĘ POPĘDÓW (C. Hull; J. Dollard i N. Miller).    Teoria uczenia się C. Hulla: główne pojęcia siła nawyku (siła związku S i R); sEr = sHr x D popęd (każdy silny bodziec, zdolny do pobudzenia organizmu do działania). Popędy pierwotne i popędy wtórne (nabywane dzięki uczeniu się). Uczenie się zachowań instrumentalnych - dzięki redukcji popędu.

Koncepcja J. Dollarda i N. Millera („Osobowość i psychoterapia”, 1950) Koncepcja J. Dollarda i N. Millera („Osobowość i psychoterapia”, 1950). Próba integracji teorii uczenia się z psychoanalizą.   Reakcje instrumentalne vs. reakcje sygnałotwórcze (związane z systemem językowym - procesy myślenia, przewidywania skutków swoich działań, planowania, analizy własnego zachowania itp). Natura konfliktu typu „+ -„. (model N. Millera). Zaburzenia zachowania związane z wyuczonym sposobem radzenia sobie z konfliktami motywacyjnymi. Rola konfliktów z okresu wczesnego dzieciństwa. Na czym polega uczenie się wyparcia? Psychoterapia jako proces przywracania reakcji sygnałotwórczych (zdolności do werbalizacji własnych problemów).

NOWSZE UJĘCIA - Od społecznej teorii uczenia się - do społeczno-poznawczej teorii osobowości   4. TEORIA WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI jako model depresji - (M.E. P. Seligman). Postulat nowego rodzaju uczenia się (uczenie się braku kontroli) PRZYCZYNA: utrata kontroli nad biegiem zdarzeń – sytuacja treningu bezradności. PROCES POŚREDNICZĄCY: uczenie się, że nie ma związku między działaniem a jego następstwami + formowanie zgeneralizowanego oczekiwania braku kontroli w przyszłości.

NASTĘPSTWA: syndrom wyuczonej bezradności. deficyty: poznawczy (asocjacyjny) motywacyjny (aktywności) emocjonalny (pogorszenie nastroju)   Model przeformułowany wyuczonej bezradności i depresji (L. Abramson, M. Seligman, i J. Teasdale, 1979): Rola ATRYBUCJI PRZYCZYNOWYCH w wyznaczaniu charakteru, trwałości, i zakresu deficytów „bezradnościowych” i podatności na depresję. atrybucje utraty kontroli (porażki) do czynników wewnętrznych – zewnętrznych stałych – zmiennych globalnych – specyficznych. Pesymistyczny vs. optymistyczny styl atrybucyjny (eksplanacyjny) jako czynnik ryzyka w depresji reaktywnej.

5. TEORIA SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ ALBERTA BANDURY Rozstanie się z ideą środowiskowej kontroli zachowania – fundamentalne znaczenie procesów samoregulacji Wzmocnienia osobiste vs. wzmocnienia zastępcze (vicarious – obserwacyjne uczenie się) Wzmocnienia osobiste: źródła zewnętrzne i wewnętrzne (samo-nagradzanie, samo-karanie)

uczenie się poprzez konsekwencje własnego zachowania (outcomes), oraz dwa podstawowe procesy, dzięki którym nabywamy nowe zachowania: uczenie się poprzez konsekwencje własnego zachowania (outcomes), oraz uczenie się przez modelowanie społeczne (obserwacyjne).   O ile uczenie poprzez następstwa własnego działania zachodzi zawsze drogą prób i błędów (jest to w końcu uczenie się „na własnej skórze”), uczenie się obserwacyjne (modelowanie) jest bardziej ekonomiczne, może przebiegać bez takich kosztów (rola antycypacji).

Modelowanie społeczne - podstawowa forma uczenia się u człowieka. Dzięki modelowaniu nabywamy wiedzę o świecie społecznym, np. o normach i wartościach przyjętych w zbiorowości, do której należymy (w tym o zasadach regulujących nasze interakcje), oraz różne, niezbędne sprawności –m.in. sprawności komunikacyjne, umożliwiające rozumienie tego, co mówią do nas inni i konwersację, a także dostosowanie się do oczekiwań innych oraz wywieranie wpływu na ich postępowanie.

Procesy, które warunkują zachodzenie uczenia się przez obserwację i jego ekspresję w zachowaniu: procesy uwagowe, procesy przechowywania informacji w pamięci (w systemie wyobrażeniowym i werbalnym), procesy przekształcania symbolicznych reprezentacji zapamiętanego zachowania w programy własnych działań, oraz procesy motywacyjne (człowiek może nabyć nowe zachowanie przez modelowanie, ale może go nie wykonywać, gdyż np. obawia się kary)

Jedynie wczesne postaci modelowania to imitacja – wierne, bezwiedne naśladowanie gotowych wzorców obserwowanego zachowania. Późniejsze rozwojowo modelowanie - angażuje znaczną niekiedy aktywność własną podmiotu. Modelowanie abstrakcyjne: obserwator wydobywa wspólne atrybuty z różnych przykładów zachowania się => wykrywa reguły, którymi będzie się w przyszłości kierował przy generowaniu własnych zachowań. odgrywa podstawową rolę w uczeniu się pojęć, reguł językowych, strategii przetwarzania informacji, operacji poznawczych, a także w nabywaniu standardów moralnych.

Sam proces modelowania ma charakter zindywidualizowany i elastyczny: poddani tym samym wpływom modelującym, różni ludzie (na skutek różnic w ukierunkowaniu uwagi, poziomie sprawności poznawczych, wadze obserwowanych wzmocnień itp) będą wydobywali różne elementy zachowań modeli i przekształcali je na swoje własne, indywidualne programy zachowań.

Istota obserwacyjnego uczenia się – to wykrywanie kontyngencji, czyli związków między określonymi okolicznościami a wzmocnieniami, mającymi często charakter konfiguracyjny (warunkowy). PRZYKŁAD: to samo zachowanie (np. okazywanie zainteresowania erotycznego inna osobą) jest w pewnych kontekstach społecznych naturalne a nawet pozytywne, a w innych naganne. Modelowanie abstrakcyjne umożliwia wykrycie takich ważnych społecznie kontyngencji (reguł) i kierowanie się nimi we własnym zachowaniu.

Wzmocnienia zastępcze Następstwa zachowania (outcomes) to nie tylko to, co przydarza się nam samym, ale również i to, co przydarza się innym ludziom. dla regulowania własnych działań istotna wiedza o następstwach działań innych ludzi (tzw. wzmocnienia zastępcze) – umożliwiają wykrycie reguł obowiązujących w świecie społecznym i stosowanie się do nich (bądź świadome ich łamanie, jeżeli taka jest nasza ideologia).

Znaczenie zastępczych wzmocnień w regulacji zachowania jednostki funkcja informacyjna, funkcję motywacyjna, funkcja emocjonalnego uczenia się, funkcja nadawania wartości (valuation), oraz funkcja wpływu społecznego (wzmocnienie zastępcze informuje o tym, jakie zachowania mają dużą, a jakie niewielką szansę wywarcia wpływu na innych).

System samoregulacji To wewnętrzny system monitorowania i oceny własnego zachowania (znaczenie systemu sankcji społecznych i modelowania zachowania, jak i osobiste korzyści, jakie płyną ze sprawowania samokontroli). PRZESŁANKI SAMOOCENIANIA: m.in. standardy osobiste, porównania osobiste i społeczne, atrybucja wykonania (wewnętrzna vs. zewnętrzna) OCENA WŁASNEGO ZACHOWANIA na wymiarach: jakości, tempa, ilości, oryginalności, autentyczności, ważności, dewiacyjności, etyczności REAKCJE NA SAMEGO SIEBIE: reakcje samo-oceniające (pozytywne, negatywne) konkretne konsekwencje wobec samego siebie (samo-nagradzanie, samo-karanie), brak reakcji („przyzwolenie”)

system samoregulacji – może być w pewnych warunkach ulec wyłączeniu. np., w przypadku kiedy to my sami jesteśmy źródłem cierpienia innej osoby: spychanie odpowiedzialności na innych czy też dehumanizowanie ofiary może być skutecznym sposobem „neutralizowania” własnych standardów moralnych.

system samoregulacji może obracać się przeciwko samej jednostce, stając się źródłem jej cierpień i prowadząc do poważnych niekiedy zaburzeń przystosowania psychologicznego. Dzieje się tak na przykład w przypadku depresji, której towarzyszy często nadmierny samokrytycyzm, skłonność do samooskarżania się, i dojmujące niekiedy poczucie winy.