pielęgniarka – pacjent Charakterystyka zawodów medycznych Relacja lekarz – pacjent pielęgniarka – pacjent Charakterystyka zawodów medycznych 1

Pojęcie stosunku społecznego Piotr Sztompka: To normatywnie określony (wyznaczony przez określone wzory, regulacje, innymi słowy - kulturę) schemat oczekiwanych interakcji między partnerami zajmującymi pewne pozycje społeczne i pełniącymi związane z nimi role. 2

Pojęcie stosunku społecznego W każdym stosunku występuje: określona podstawa zależności, która może mieć charakter przyczynowy, strukturalny, funkcjonalny, np.: stosunek pokrewieństwa wynika z pochodzenia biologicznego lub społecznego, stosunek służbowy wynika ze stanowiska w strukturze hierarchicznej, stosunki sąsiedzkie – z bliskości zamieszkania; stosunek lekarz - pacjent, pielęgniarka - pacjent wynika z...? 3

Pojęcie stosunku społecznego W każdym stosunku występują też, wynikające z podstawy zależności... układ wzajemnych uprawnień i obowiązków (czy też oczekiwań) oraz... system wzajemnych czynności (ról) regulowanych (oczekiwanych) przez partnerów...

Typy stosunków społecznych Przypisane i osiągane Instrumentalne i autoteliczne Formalne i nieformalne Rozproszone i zogniskowane Ciągłe i terminowe Egalitarne i nieegalitarne (helping proffesions) Heterogamiczne (odmienność partnerów) i... homogamiczne (podobieństwo partnerów) Intymne (gorące) i oficjalne (zimne) Pierwotne i wtórne (wspólnotowe i stowarzyszeniowe) 5

Rola społeczna lekarza, jej wymiary i determinanty Rola lekarza ma: wymiar formalny (rola wyznaczona jest przez związane z pozycją prawa i obowiązki, wzory kulturowe) wymiar faktyczny (treść pracy zawodowej): wiedza medyczna, umiejętności, psychospołeczne aspekty opieki medycznej, także coś, co się zwie „sztuką lekarską” (nieuchwytne składniki zachowań) 6

Rola społeczna lekarza, jej wymiary i determinanty Roli lekarza (jak każdej innej) odpowiadają: Społeczne oczekiwania (rozpoznawanie objawów, stawianie trafnej diagnozy, skuteczne leczenie, profilaktyka, a także... zachowania społeczno-emocjonalne)

Konflikt ról i konflikt w roli Konflikt ról społecznych (tu: roli zawodowej lekarza z innymi rolami) wynika z jednoczesnej przynależności jednostki do wielu grup, a więc odgrywania wielu ról społecznych. Konflikt w roli lekarza występuje wówczas, gdy wobec wykonawcy tej roli kierowane są sprzeczne oczekiwania 8

Stosunek lekarz – pacjent jako istota praktyki lekarskiej Wpływ stosunku pomiędzy lekarzem a pacjentem na rezultaty stosowanej terapii a „efekt placebo”. Co to takiego? 9

Stosunek lekarz – pacjent jako istota praktyki lekarskiej Placebo – środek pozbawiony działania leczniczego, o postaci identycznej z lekiem. Stosowany w tzw. ślepej próbie przy badaniu i ocenianiu działania klinicznego nowego leku. Innymi słowy – skuteczność leków bierze się (podobno w 1/3) z wiary pacjentów w efektywność zastosowanej wobec nich terapii. 10

Stosunek lekarz – pacjent jako istota praktyki lekarskiej Rola lekarza jest tu nie do przecenienia. Dlatego mówi się o dwu płaszczyznach w relacji lekarz - pacjent: biologicznej (model biologiczny; zadania instrumentalne) psychospołecznej (model psychospołeczny; zachowania afektywne, ekspresywne)

Teorie stosunku lekarz – pacjent: Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system (za M. Sokołowską) Pacjent/rola chorego Obowiązki i przywileje: Musi pragnąć jak najszybszego powrotu do zdrowia Powinien postarać się o fachową pomoc i współpracować z lekarzem Powinien (wolno mu) zawiesić typowe obowiązki System „wyraża zgodę” na to, by pacjent przyjął rolę chorego (choroba to nie jego wina) 12

Lekarz/rola profesjonalisty Teorie stosunku lekarz – pacjent: Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system (za M. Sokołowską) Lekarz/rola profesjonalisty Oczekuje się, że: lekarz podejdzie do problemu profesjonalnie i zgodnie z zasadami praktyki zawodowej będzie działać raczej dla dobra pacjenta niż osobistych korzyści będzie obiektywny i emocjonalnie neutralny będzie unikał sytuacji charakteryzujących się emocjonalnym zaangażowaniem nie będzie uruchamiał własnego systemu wartości będzie kierował się zasadą uniwersalności (nieuwzględnianie pozycji społecznej pacjenta) 13

Teorie stosunku lekarz – pacjent: Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system (za M. Sokołowską) Prawa: badanie i wgląd w intymne sfery życia pacjenta/ prawo dostępu do ciała i prawo do uzyskania poufnej informacji autonomia w praktyce zawodowej pozycja autorytatywna w stosunku do pacjenta legitymizowanie roli chorego, zwalniające z pełnienia innych ról społecznych

Autorytet lekarza Definicja autorytetu (łac. auctoritas – powaga, znaczenie) (sens przedmiotowy) Społeczne uznanie, prestiż osób lub grup bądź instytucji społecznych wynikające z cenionych w danym społeczeństwie wartości (sens podmiotowy) Osoba lub instytucja ciesząca się uznaniem, zaufaniem w związku z profesjonalizmem, prawdomównością, bezstronności w ocenie danego zjawiska lub wydarzenia 15

Autorytet lekarza Wypływa z bardzo dużej odpowiedzialności, stanowiącej dopełnienie swobody działania Wyraża się przez: wydawanie poleceń pacjentowi wykazywanie się kompetencjami zawodowymi (wie więcej niż pacjent) prawo zadawania pacjentowi pytań i prawo żądania odpowiedzi 16

Asymetryczność relacji lekarz - pacjent Jest ona konsekwencją: Zróżnicowania wiedzy, jaką dysponują obie strony stosunku lekarz – pacjent Zależności pacjenta w zakresie stanu jego zdrowia od decyzji lekarza Konieczności „odsłonięcia się” pacjenta przed lekarzem 17

Model/typ stosunku: aktywność – bierność Teorie stosunku lekarz – pacjent: Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską) Model/typ stosunku: aktywność – bierność Rola lekarza: robi coś dla pacjenta Rola pacjenta: przyjmuje (niezdolny do zareagowania) Zastosowanie/przykład kliniczny: narkoza, śpiączka, ostry uraz, zamroczenie itp. Prototyp stosunku: rodzic – niemowlę 18

Model/typ stosunku: kierowanie - współpraca Teorie stosunku lekarz – pacjent: Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską) Model/typ stosunku: kierowanie - współpraca Rola lekarza: mówi pacjentowi, co robić Rola pacjenta: posłusznie współpracuje Zastosowanie/przykład kliniczny: zakażenia, choroby ostre itp. Prototyp stosunku: rodzic - dziecko, nastolatek 19

Model/typ stosunku: współuczestnictwo Teorie stosunku lekarz – pacjent: Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską) Model/typ stosunku: współuczestnictwo Rola lekarza: pomaga pacjentowi, aby pomógł sobie sam Rola pacjenta: uczestnik w partnerstwie Zastosowanie/przykład kliniczny: większość chorób przewlekłych, psychoanaliza Prototyp stosunku: dorosły - dorosły 20

Teorie stosunku lekarz – pacjent: Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską) Model Rola lekarza Rola pacjenta Zastosowanie Prototyp Aktywność – bierność Kierowanie – współpraca Współ-uczestnictwo Robi coś dla pacjenta Mówi pacjentowi, co robić Pomaga pacjentowi, aby pomógł sobie sam Przyjmuje (niezdolny do zareagowania) Posłusznie współpracuje Uczestnik w partnerstwie narkoza, śpiączka, ostry uraz itp. Zakażenia, choroby ostre itp. Większość chorób przewlekłych, psychoanaliza Rodzic – niemowlę Rodzic – dziecko, nastolatek Dorosły – dorosły 21

Teorie stosunku lekarz – pacjent: Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską) Zarówno model Parsonsa, jak i Szasza oraz Hollendera, to modele normatywne (stwierdzające, jak powinno być, lecz nie zawsze realistyczne) Można by przyjąć jeszcze inne typy stosunku lekarz - pacjent: bierność - bierność (wypisanie recepty, zwolnienia - bez kontaktu terapeutycznego) bierność - aktywność (bezskuteczne domaganie się dodatkowych badań)

Freidson, krytykując model Parsonsa, zwrócił uwagę na: Teorie stosunku lekarz – pacjent Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej) Freidson, krytykując model Parsonsa, zwrócił uwagę na: „Zderzenie perspektyw” profesjonalisty i laika, który wymaga i krytycznie (czasem mimo ignorancji) ocenia decyzje lekarza lub daje posłuch takim ocenom. Wpływ struktury społecznej (zmiennych społeczno-demograficznych, środowiskowych, sytuacyjnych) na zachowania lekarzy i pacjentów. 23

Konfliktowi na linii lekarz - pacjent sprzyjają: Teorie stosunku lekarz – pacjent Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej) Konfliktowi na linii lekarz - pacjent sprzyjają: Struktura i organizacja opieki zdrowotnej: praktyka „zależna od klienta” (lekarz zależy od nacisku i oczekiwań pacjentów) praktyka „zależna od profesjonalistów” lub „od interesów profesji” (lekarz pracujący w zespole raczej zaryzykuje niezadowolenie pacjenta niż narazi się kolegom; jako specjalista może bardziej liczyć na skierowania od kolegów niż na przychylność pacjentów) 24

Teorie stosunku lekarz – pacjent Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej) 2. Zetknięcie się/zderzenie dwóch kultur: lekarza (to członek innego środowiska) i pacjenta (członek innych zbiorowości) 3. „System oddziaływania laików” (informacje sprzeczne z poglądami lekarza, z obowiązującymi wzorami roli chorego) 25

Teorie stosunku lekarz – pacjent Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej) Zderzenie dwóch perspektyw: jednostkowej (pacjenta) i zbiorowej (także innych pacjentów oczekujących na wizytę i lekarza, który chce ich przyjąć) Inne postrzeganie roli lekarza (przez pacjenta i lekarza)

Model transakcyjny Przedstawicielem Samuel Bloom relacja między pacjentem a lekarzem nie jest postrzegana jako interakcja między dwoma osobami, lecz jest poszerzona o sfery grup odniesienia obu partnerów, modyfikujących ewentualne zachowania, transakcje... celem transakcji/negocjacji jest osiągnięcie porozumienia co do definicji problemu, a następnie ustalenie odpowiedniego procesu terapeutycznego

Teorie stosunku lekarz – pacjent (wg B Teorie stosunku lekarz – pacjent (wg B. Tobiasz-Adamczyk) Teoria wymiany (G. Homansa) i teoria interakcyjna (H. Blumera) Zgodnie z teorią wymiany, zachowania jednostki są nagradzane lub karane zachowaniami innych jednostek. W teorii interakcyjnej zaś występują dwa rodzaje interakcji, czyli (za P. Sztompką) zmiennych sekwencji wzajemnie zorientowanych działań partnerów, którzy modyfikują swoje działania w zależności od tego, co robi (lub mówi) ten drugi. 28

Teorie stosunku lekarz – pacjent (wg B Teorie stosunku lekarz – pacjent (wg B. Tobiasz-Adamczyk) Teoria interakcyjna (H. Blumera) Interakcja symboliczna (komunikacyjna, interpretatywna, negocjacyjna; symbole werbalne i niewerbalne); jednostka, wchodząc w określoną rolę, zaczyna analizować i definiować sytuację, w jakiej się znalazła, i może dostosować swoje reakcje do tej sytuacji i reakcji innych (zob. zalecenia lekarza a ich wykonywanie; rola pisemnej instrukcji lekarskiej) Interakcja niesymboliczna (strony stosunku odpowiadają na swoje działania bezpośrednio) 29

Wzajemne oddziaływania ludzi a ich zachowania wg Roberta Balesa Pozytywne relacje Okazywanie solidarności Działania zmierzające do obniżenia napięcia Okazywanie zgody (zgodność) Rozwiązywanie problemu Dawanie sugestii Dawanie propozycji Podawanie informacji Pytania Pytania o informację Pytania o opinię Pytania o sugestię Negatywne relacje Okazywanie braku zgody Okazywanie napięcia Okazywanie antagonizmu 30

Stosunek lekarz – pacjent Zachowania instrumentalne i społeczno-emocjonalne (afektywne) Teoria interakcjonistyczna: pacjenci rozpoznają i reagują głównie na zachowania socjoemocjonalne swoich lekarzy współpraca pacjenta z lekarzem jest konsekwencją pozytywnego odbioru jego społ.-emocjon. zachowań. Teoria wymiany (wzajemności): pacjenci rozpoznają i reagują zarówno na zachowania socjoemocjonalne, jak i instrumentalne lekarzy pacjenci odwzajemniają lekarzom ich zachowania socjoemocjonalne. 31

Stosunek lekarz – pacjent Zachowania instrumentalne i społeczno-emocjonalne (afektywne) Pacjenci z wyższym wykształceniem lepiej rozumieją zachowania instrumentalne i łatwiej dostosowują się do oczekiwań lekarzy. Idealny lekarz jest postrzegany w kategoriach osobowości 32

Rola społeczna pielęgniarki (zawód) „To system zachowań w trakcie wykonywania zawodu, obejmujący zachowania wobec pacjentów, lekarzy, innych pielęgniarek, personelu medycznego oraz wobec instytucji ochrony zdrowia, w której pielęgniarka pracuje” /B. Tobiasz-Adamczyk, Relacje lekarz – pacjent w perspektywie socjologii medycyny/ 33

Rola społeczna pielęgniarki (zawód) Rolę należy odnieść do pozycji jej odtwórcy, a tę do... kręgu społecznego: To „zestaw typowych innych pozycji, z którymi dana pozycja jest powiązana, wyznaczający typowe kierunki interakcji i selekcjonujący typowych partnerów, z którymi nawiązuje kontakt każdy, kto daną pozycję zajmuje” /P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa/ 34

Rola społeczno-zawodowa pielęgniarki Funkcje, jakie pełni pielęgniarka odgrywając swoją rolę (cele, do jakich winna dążyć/dąży): Ratownicza (opieka i pielęgnacja) Kompensacyjna (zaspokojenie innych potrzeb chorego) Protekcyjna (minimalizowanie negatywnego wpływu czynników, które nie mogą być zmienione, usunięte) Promocyjna (chodzi o promocję zachowań prozdrowotnych) 35

Rola społeczno-zawodowa pielęgniarki Generalnie więc w roli pełnionej przez pielęgniarkę można wyróżnić dwie: Instrumentalną (to, co związane jest z medyczną stroną terapii) Ekspresyjną (pocieszanie, dodawanie odwagi, zmniejszanie stresu, a więc dostrzeganie psychospołecznych potrzeb pacjenta i dążenie do ich zaspokajania; szczególne znaczenie ma więc umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z ludźmi – i to ludźmi w szczególnej sytuacji) 36

Pielęgniarka w oczach pacjentów Oczekiwania pacjentów można ująć w trzech typach (idealnych) pielęgniarki: 1. Dobry fachowiec/profesjonalistka (duża wiedza medyczna, sprawność, budzenie zaufania, umiejętność wyjaśnienia wątpliwości, poza tym jednak małomówność, nieokazywanie współczucia) 37

Pielęgniarka w oczach pacjentów 2. „Anioł dobroci” (może mniej sprawna, ale uśmiechnięta, cierpliwa, współczująca, umiejąca pocieszyć, dodać odwagi) – innymi słowy oddana pacjentowi 38

Pielęgniarka w oczach pacjentów 3. „Wzór ofiarności” (ofiarna, przy tym obowiązkowa, bezinteresowna, posłuszna zleceniom lekarza, gotowa zostać przy pacjencie nawet po godzinach) – innymi słowy wpasowana w strukturę

Cechy osobowości pielęgniarki Styczność z ludzkim nieszczęściem, cierpieniem, śmiercią wymaga od pielęgniarki określonych cech. Najbardziej pożądane wydają się (chodzi o osobowość, a nie sprawność zawodową): Odpowiedzialność Zdolność rozumienia innych Opanowanie Łagodność Tolerancja Nie każdy nadaje się do pracy w tym zawodzie! 40