Prezentacja przeznaczona do wygłoszenia w czasie Konferencji w Specjalistycznej Poradni Psychologiczno Pedagogicznej Doradztwa Zawodowego i dla Dzieci z Wadami Rozwojowymi w Łodzi. Temat Konferencji: „Działalność orzecznicza Poradni na rzecz dzieci i młodzieży z dysfunkcjami narządu wzroku i narządu słuchu”. Miejsce Konferencji: Siedziba Poradni w Łodzi, Al. Kardynała Stefana Wyszyńskiego 86. Termin: 11.12.2009 r. Autor: mgr Ewa Wielka, psycholog, specjalista tyflopedagogiki. Temat prezentacji: Orzecznictwo na rzecz dzieci i młodzieży z dysfunkcją wzroku na przestrzeni lat 2002-2009.

ORZECZNICTWO NA RZECZ DZIECI I MŁODZIEŻY Z DYSFUNKCJĄ NARZĄDU WZROKU NA PRZESTRZENI LAT 2002/03 – 2008/09

Wyniki profilaktycznych, przesiewowych badań wzroku, prowadzonych przez tutejszą poradnię w latach 2005/2006/2007,w łódzkich, podstawowych szkołach ogólnodostępnych, wykazały, że w grupie wiekowej 6 – 9 lat:  

u 14 % uczniów stwierdzono wady wzroku, wymagające korekcji szkłami optycznymi, w tym 6 % miało poważne schorzenia i choroby układu wzrokowego (światłowstręt, nawracające stany zapalne spojówek i rogówek, głębokie wady refrakcji), wymagające leczenia lub szczegółowej diagnozy medycznej.

u 6 % uczniów stwierdzono brak widzenia obuocznego z powodu nie leczonego zeza, u 2% uczniów występowały inne problemy ze wzrokiem, jak np. zaburzenia widzenia barwnego, oczopląs i ubytki w polu widzenia.

Wyniki profilaktycznych, przesiewowych badań wzroku, prowadzonych przez tutejszą poradnię w latach 2005/2006/2007, w łódzkich, podstawowych szkołach ogólnodostępnych.

Przedstawione wyżej wyniki badań profilaktycznych wskazują, że w szkołach ogólnodostępnych uczą się dzieci niepełnosprawne wzrokowo i nie są rzetelnie zdiagnozowane. Uczniowie oceniani byli przez nauczycieli jako dzieci „nerwowe” lub nieśmiałe i wycofane. Osiągali w nauce słabe wyniki, pisali niestarannie z licznymi błędami, czytali wolno bez zrozumienia, nie potrafili opisać ilustracji, nie potrafili rozpoznać i właściwie nazwać elementów i szczegółów obrazka.

Oceniano ich jako „mało zdolnych”, „niezaradnych życiowo”, czasami jako „dyslektycznych”. Jeżeli dziecko słabo widzące jest zdiagnozowane odpowiednio wcześnie, ma szansę na prawidłowy rozwój psychospołeczny, na pełną rewalidację i na wybór adekwatnej ścieżki edukacyjnej.

Planując proces edukacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej wzrokowo, należy pamiętać, że podstawowe cele kształcenia, są takie same jak uczniów pełnosprawnych. Takie same są też, ich potrzeby psychiczne. Obie grupy różnią się natomiast potrzebami edukacyjnymi.

Specyfika rozwoju psychofizycznego dzieci i młodzieży słabo widzącej i niewidomej oraz związane z tym trudności, manifestujące się w tempie i harmonii rozwoju poszczególnych funkcji poznawczych i społecznych, wymaga zagwarantowania im specjalnych warunków edukacyjnych oraz dostosowania form oddziaływań rewalidacyjnych i rehabilitacyjnych.

Do Poradni zgłaszają się dzieci w różnym okresie swego życia, od 3 m-ca do 24 roku życia. W zależności od wieku dziecka, podejmowane są stosowne procedury diagnostyczno-orzecznicze. Dziecko do 6 roku życia diagnozowane jest w Poradni głównie w celu wydania: Opinii o Potrzebie Wczesnego Wspomagania Rozwoju Orzeczenia o Potrzebie Kształcenia Specjalnego – wychowania przedszkolnego.

W sprawie wydania Opinii do Wczesnego Wspomagania Rozwoju, często zgłaszane są dzieci, które nie mają precyzyjnych diagnoz okulistycznych, bo diagnoza taka nie zawsze jest możliwa. U bardzo małych dzieci (poniżej 6 miesiąca), zwłaszcza u tzw. „wcześniaków”, lekarz okulista może stwierdzić fizyczne uszkodzenie (np. retinopatię) układu wzrokowego, ale nie może ocenić, co dziecko widzi.

Widzenie to proces, który rozwija się i wymaga pełnej aktywacji sensorycznej oraz informacji ze wszystkich płatów mózgu. Widzenie to „fenomen”, którego tylko 10 % pochodzi z narządu wzroku, a 90 % to widzenie korowe.

U zdrowego dziecka, widzenie pełne, pojawia się ok U zdrowego dziecka, widzenie pełne, pojawia się ok. 7 miesiąca życia i jest to głównie widzenie obwodowe (okołoplamkowe). Widzenie centralne – plamka żółtą- rozwija się wolniej i jest w pełni sprawne dopiero ok. 8 roku życia (u dzieci zdrowych).

U dzieci słabo widzących i niewidomych często stwierdza się sprzężoną niepełnosprawność. W zależności od tego, która niepełnosprawność jest dysfunkcją dominującą, proponujemy rodzicom odpowiednią placówkę, zajmująca się Wczesnym Wspomaganiem Rozwoju.

Dzieci z dysfunkcją widzenia, objęte wczesnym, kompleksowym i systematycznym wsparciem psychopedagogicznym (w ramach Wczesnego Wspomagania Rozwoju), rozwijają się adekwatnie do swoich potencjalnych możliwości i mają szansę podjąć obowiązek szkolny we właściwym, optymalnym czasie.

Bardzo ważne jest wsparcie psycho- edukacyjne (w ramach WWR) dla rodziców, bo dzięki wsparciu: świadomie podejmują współdziałanie w procesie rewalidacyjnym i wychowawczym, poszerzają wiedzę na temat dysfunkcji widzenia i ich konsekwencji, lepiej rozumieją potrzeby psychiczne i edukacyjne dzieci, stanowią dla siebie „grupę wsparcia”, dzielą się wiedzą i doświadczeniem.

Dzieci słabo widzące i niewidome, które były objęte rewalidacją w ramach Wczesnego Wspomagania Rozwoju, są lepiej przygotowane do podjęcia obowiązku szkolnego, a ich Rodzice świadomie, z przekonaniem podejmują decyzje dotyczące dalszych losów dzieci. Jeżeli dziecko siedmioletnie osiągnęło dojrzałość szkolną, ma prawo uczyć się : w szkole specjalnej, w szkole integracyjnej, w szkole ogólnodostępnej.

Diagnozowanie, orzekanie i doradztwo zawodowe dla dzieci i młodzieży z dysfunkcją widzenia, stawia przed Poradniami Psychologiczno-Pedagogicznymi szczególnie wysokie wymagania.

funkcjonalnej umiejętności korzystania ze wzroku, Wynikają one z faktu, że osoby słabo widzące i niewidome stanowią grupę wyjątkowo zróżnicowaną pod względem: percepcji wzrokowej, funkcjonalnej umiejętności korzystania ze wzroku, funkcjonowania psychospołecznego przy całkowitym braku widzenia, ogólnego stanu zdrowia.

Różnice dotyczą również zakresu i poziomu rozwoju funkcji poznawczych oraz dojrzałości emocjonalnej i społecznej. Diagnoza musi być multidyscyplinarna i uwzględniać wszystkie aspekty rozwoju psychospołecznego dziecka oraz rokowania dotyczące dalszego rozwoju.

Orzekanie i diagnoza do celów edukacyjnych osób z uszkodzonym widzeniem musi uwzględniać: Stan zdrowia, przede wszystkim dokładną diagnozę okulistyczną, uwzględniającą rokowanie oraz dynamikę choroby oczu i procesu widzenia, Potencjalne możliwości intelektualne oraz aktualny stan psychofizyczny, dojrzałość emocjonalną i społeczną dziecka, zaradność życiową i stopień usamodzielnienia w sytuacjach codziennych,

Warunki socjalne i sytuację rodzinną (postawy rodzicielskie, chęć współpracy, akceptacja i rozumienie potrzeb dziecka), Schorzenia współwystępujące (narządy ruchu, słuch, choroby neurologiczne, inne choroby somatyczne), Sugestie i rokowanie (innych specjalistów) co do dynamiki rozwoju psychofizycznego dziecka i zalecenia co do warunków kształcenia i rewalidacji dziecka (czy wymaga ćwiczeń z orientacji przestrzennej, rehabilitacji wzroku, nauki pisania punktowego, rehabilitacji podstawowej itd.).

choroby współwystępujące, Oceniając dojrzałość szkolną ucznia słabo widzącego i niewidomego, oprócz badań rutynowych (funkcje poznawcze, motoryka, dojrzałość emocjonalna i społeczna), zwracamy uwagę na: choroby współwystępujące, umiejętność posługiwania się wzrokiem (lub użytecznymi resztkami widzenia), Umiejętność orientowania się w przestrzeni dużej i małej,

czy będzie posługiwał się czarnym drukiem, czy pismem punktowym, rokowania okulistyczne (np. czy słabowzroczność ma charakter stacjonarny czy ewolucyjny), warunki rodzinne dziecka.

Orzeczenie do kształcenia specjalnego, realizowanego w szkole ogólnodostępnej wydajemy na jeden rok, na etap edukacyjny lub na czas kształcenia w danej szkole. Orzeczenie zawiera dokładną diagnozę psychologiczną - opisową oraz wyjaśniającą przyczynę i skutki obecnego stanu psychofizycznego ucznia, szczegółowe zalecenia do pracy z uczniem w szkole i w domu rodzinnym. Zawiera też uzasadnienie zaleceń i rokowanie, co do postępów w rozwoju funkcji wzrokowych i ogólnego poziomu psychofizycznego ucznia.

Działalność Orzecznicza naszej Poradni nie kończy się wydaniem Orzeczenia do Kształcenia Specjalnego.

Uczeń kształcący się w szkole ogólnodostępnej, jest nadal pod stałą opieką tutejszej Poradni: oferujemy pomoc psychologiczną i pedagogiczną dziecku i rodzicom, odwiedzamy szkołę, spotykamy się z nauczycielami służąc im wsparciem merytorycznym (tyflopedagogicznym),

organizujemy spotkania szkoleniowe na terenie Poradni, organizujemy spotkania szkoleniowe dla całych Rad Pedagogicznych na terenie Szkoły, zachęcamy szkołę i rodziców do kontaktu z SOSW dla Słabo Widzących i PZN, polecamy własne opracowania i literaturę fachową.

LICZBA UCZNIÓW OBJĘTYCH NAUCZANIEM SPECJALNYM GUS (2006/2007) Rodzaj Szkoła Podstawowa Gimnazjum Niepełnosprawności ogólnodostępna specjalna ogólnodostępne specjalne Niewidomi 94 111 35 77 Słabo widzący 4996 404 3184 382 Suma 5090 515 3219 479

Dzieci z dysfunkcją widzenia nie stanowią jednolitej grupy i mają odmienne możliwości i potrzeby edukacyjne. Dzieci z dysfunkcją widzenia są pełnoprawnymi członkami społeczeństwa i mają prawo korzystać ze wszystkich systemów i form kształcenia, które stworzono dla tego społeczeństwa.

Maria Grzegorzewska: „Jeżeli przyczyna, która uszkodziła wzrok, nie poczyniła innych szkód u dziecka , to takie dziecko będzie rozwijało się tak, jak zdrowe dzieci”. „... będzie wymagało pomocy i wsparcia nauczycieli...”

Informacje dotyczące edukacji uczniów z dysfunkcją widzenia na przestrzeni sześciu lat (2002/2003 do 2008/2009). (Dane z Zespołów Orzekających tutejszej Poradni). W badaniach nie uwzględniono dzieci z upośledzeniem umysłowym. Stwierdzono, że 63 % wszystkich badanych z dysfunkcją widzenia miało dodatkowe problemy zdrowotne lub psychospołeczne i emocjonalne.

Problemy zdrowotne: schorzenia neurologiczne (mózgowe porażenie dziecięce, epilepsja, niedowłady kończyn), somatyczne (astma, alergie, choroby serca, cukrzyca, choroby układu pokarmowego, hipoglikemia, choroby nowotworowe), inne – uszkodzenia narządów słuchu, fizyczne uszkodzenia narządów mowy, fizyczne, oszpecenia pourazowe.

37 % dzieci z dysfunkcją widzenia to dzieci, które: wychowują się w rodzinach, które zaspokajają w pełni potrzeby dzieci, rozwijają się harmonijnie, nie towarzyszą im inne, dodatkowe dysfunkcje i choroby. 63% 37%

Wśród badanych z dysfunkcją widzenia, na przestrzeni lat 2003 – 2009 stwierdzono u: 23 % - niską dojrzałość emocjonalną i społeczną oraz trudności adaptacyjne, 10 % - dodatkowe choroby i schorzenia neurologiczne, 20 % badanych wychowuje się w rodzinach dysfunkcyjnych, 10 % - stwierdzono inne, dodatkowe problemy psychofizyczne (sprzężona niepełnosprawność). Suma powyższych pozycji = 63%

63% dzieci z dodatkowymi problemami. 37% dzieci bez dodatkowych problemów.

Uczniowie, którzy rozpoczynali edukację (od kl. I) w szkole specjalnej pozostają w niej do ukończenia edukacji. Rodzice tych uczniów twierdzą, że szkoła specjalna zapewnia dzieciom optymalną opiekę i profesjonalną edukację i rewalidację.

aż 85 % pozostało w SOSW, aż do ukończenia edukacji, Spośród badanych (dzieci z dysfunkcją widzenia), którzy rozpoczęli kształcenie w szkołach specjalnych: aż 85 % pozostało w SOSW, aż do ukończenia edukacji, tylko 10 % z własnej inicjatywy przeszło do szkół ogólnodostępnych, u 5 % brak danych .

Dzieci, które były objęte Wczesnym Wspomaganiem Rozwoju dla Słabo Widzących i Niewidomych szybciej wyrównują deficyty rozwojowe, lepiej potrafią korzystać ze wzroku, a ich rozwój psychospołeczny w wieku 7 lat, jest bliski normom, przewidzianym dla danego wieku.

53 % dzieci rozpoczyna naukę w Szkole Specjalnej (SOSW), Spośród tych dzieci: 53 % dzieci rozpoczyna naukę w Szkole Specjalnej (SOSW), 11 % dzieci rozpoczyna naukę w Szkole Integracyjnej, 36 % dzieci rozpoczyna naukę w Szkole Ogólnodostępnej.

Dzieci objęte Wczesnym Wspomaganiem Rozwoju

Tylko 10% podopiecznych Pracowni Wczesnego Wspierania Rozwoju jest odroczonych od obowiązku szkolnego, a konieczność odroczenia związana jest z dodatkowymi dysfunkcjami.

Zdarza się, że uczeń z dysfunkcją widzenia rozpoczyna edukację w szkole ogólnodostępnej, a po 2 – 3latach, podejmuje naukę w szkole specjalnej na wniosek rodziców, którzy twierdzą, że:

Nauczyciele nie są w stanie uwzględnić zaleceń zawartych w Orzeczeniach i Opiniach wydanych przez Poradnię Pojawiają się trudności z opanowaniem programu szkolnego i dziecko ma niepowodzenia szkolne.

Dziecko czuje się samotne – uczeń przejawia trudności adaptacyjne. Pogorszył się stan wzroku lub ogólny stan zdrowia dziecka. Inne przyczyny.

22 % uczniów z dysfunkcją widzenia kształcących się w Szkołach Ogólnodostępnych, decyduje się na naukę w Szkole Specjalnej – dopiero w szkole ponadgimnazjalnej. 55 % spośród tych uczniów twierdzi, że decyduje się na kształcenie ponadgimnazjalne w szkole specjalnej z powodu braku ciekawych ofert edukacyjnych i możliwości wyboru szkoły ponadgimnazjalnej, dającej przygotowanie zawodowe uczniowi słabo widzącemu lub niewidomemu.

20 % decyduje się na kształcenie w ponadgimnazjalnej szkole specjalnej z powodu pogłębiającej się słabowzroczności. 25 % inne powody (niskie wyniki w nauce, problemy zdrowotne, trudności adaptacyjne).

70% 20% 10% U 10 %badanych słabo widzących i niewidomych uczniów stwierdzono schorzenia neurologiczne (epilepsja, m.p.d., inne). Spośród tych uczniów słabo widzących i niewidomych: 70 % - uczy się w szkołach specjalnych , 20 % - uczy się w szkołach integracyjnych, 10 % - uczy się w szkołach ogólnodostępnych. 70% 20% 10%

10% badanych słabo widzących i niewidomych cierpi na schorzenia neurologiczne. Spośród nich:

20 % badanych z dysfunkcją wzroku wychowuje się w rodzinach dysfunkcyjnych lub Domach Dziecka. Spośród nich:

U 23 % badanych słabo widzących stwierdzono trudności adaptacyjne oraz niską dojrzałość emocjonalną i społeczną. Spośród tych uczniów :

Szkoły podstawowe

W Polsce uczniowie z dysfunkcją widzenia mają ograniczone możliwości wyboru szkoły ponadgimnazjalnej. Ograniczenia wynikają z: niewielkiej liczby ofert edukacji ponadgimnazjalnej, przeciwwskazań do pracy, wynikających ze stanu zdrowia (przeciwwskazania okulistyczne),

tego, że szkoły ponadgimnazjalne są poza miejscem zamieszkania ucznia słabo widzącego, braku sprecyzowanych zainteresowań, zdolności i adekwatnej samooceny ucznia, co często wynika z braku zaplanowanego przygotowywania uczniów do wyboru dalszego kształcenia (doradztwo zawodowe).

Liceum Ogólnokształcące, Technikum Masażu Leczniczego, Szkoły ponadgimnazjalne (najczęściej wybierane) dostępne dla uczniów z dysfunkcją widzenia w SOSW w Polsce: Liceum Ogólnokształcące, Technikum Masażu Leczniczego, Technikum Prac Biurowych, Technikum o profilu muzycznym, ogrodniczym, Zasadnicze Szkoły Zawodowe (dziewiarstwo, cukiernictwo, wikliniarstwo i inne.)

Przygotowanie do wyboru szkoły ponagimnazjalnej, czy zawodu jest procesem. Przygotowanie takie powinno być szczegółowo zaplanowane, systematyczne i komplementarne. Oprócz stanu zdrowia, ważne są możliwości intelektualne, zainteresowania, uzdolnienia, samoocena ucznia oraz zdolności adaptacyjne.

Praca jest podstawowym komponentem życia. Przeciętny człowiek pracuje przez 40 lat swojego życia i ponad 1/3 każdego dnia (doby).

Osoby z dysfunkcją widzenia są w stanie uczyć się w Liceum Ogólnokształcącym, ukończyć studia i pracować. Często w życiu zawodowym ujawniają się (lub nasilają) trudności adaptacyjne. Przyczynami trudności adaptacyjnych i braku umiejętności skutecznej komunikacji są między innymi: brak doświadczenia i wiedzy o podstawach komunikacji interpersonalnej,

nieadekwatna samoocena, brak wsparcia ze strony osób zdrowych, brak przygotowania specjalistycznego (orientacja przestrzenna, rehabilitacja podstawowa, wiedza o instytucjach wspierających itp.)

Osoby słabo widzące, które nie były objęte profesjonalną opieką pedagogiczną i psychologiczną, nie zawsze akceptują swoje ograniczenia i swój wizerunek. Niechętnie też utożsamiają się z osobami z podobną niepełnosprawnością.

Dzieci i młodzież z dysfunkcją widzenia, postrzegają siebie przez pryzmat swojej niepełnosprawności wzrokowej. Poniżej przedstawiono autoportrety uczniów słabo widzących.

Uczniowie szkół specjalnych

Uczniowie szkół ogólnodostępnych

Niższą samoocenę prezentują osoby słabo widzące, które uczyły się w szkołach ogólnodostępnych. U osób, które uczyły się w szkołach specjalnych, zauważa się mniej skłonności hiperkompensacyjnych. Absolwenci szkół specjalnych częściej akceptują swoją niepełnosprawność, są jednak mniej zaradni życiowo i mniej samodzielni.

Każde dziecko, a więc także słabo widzące, powinno mieć możliwość rozwijania własnej tożsamości, na którą składa się także niepełnosprawność. Kształtowanie postaw, poglądów, tożsamości jest głównym elementem rozwoju emocjonalnego i społecznego.

Pełną rewalidację osoby niepełnosprawnej osiągniemy wówczas, gdy zaakceptuje ona swoją niepełnosprawność i swoje ograniczenia i nauczy się z nimi żyć. Prawdziwa samoakceptacja nie jest wybiórcza.

Prawdziwa samoakceptacja, to rozumienie i akceptowanie swoich zalet, wad, talentów, ograniczeń, a także niepełnosprawności - żeby zrozumieć „kim jestem”, muszę zrozumieć „kim nie jestem”. Izolowanie dzieci źle widzących od innych słabo widzących i niewidomych, nie wpływa korzystnie na osobowość i samoakceptację osoby z dysfunkcją wzroku.

Osoby z dysfunkcją widzenia tworzą społeczność, która się wspiera i daje poczucie tożsamości, dlatego powinny mieć kontakt z innymi osobami słabo widzącymi i niewidomymi. Nie należy izolować całkowicie dzieci słabo widzących od rówieśników z podobną dysfunkcją.

Podsumowanie - Wnioski. około 14 % uczniów szkół ogólnodostępnych to dzieci, które nie widzą prawidłowo i nie są zdiagnozowane okulistycznie.

58 % uczniów z dysfunkcją widzenia (badanych w tutejszej Poradni), uczy się w szkołach ogólnodostępnych, 42 % uczniów j.w. uczy się w szkołach specjalnych.

53 % dzieci, które były objęte Wczesnym Wspieraniem Rozwoju rozpoczyna naukę w Specjalnych Szkołach Podstawowych, 11 % dzieci, które były objęte WWR rozpoczyna naukę w Szkołach Integracyjnych,

36 % dzieci, które były objęte WWR rozpoczyna naukę w szkołach ogólnodostępnych. Dzieci objęte WWR są lepiej przygotowane do podjęcia obowiązku szkolnego.

Niepełnosprawność wzrokowa nie jest jedynym kryterium przy wyborze formy kształcenia specjalnego.

Wśród badanych (w tutejszej Poradni) z dysfunkcją widzenia, tylko 37 % to dzieci bez dodatkowych chorób, deficytów, wychowujące się w rodzinach, które zaspokajają ich potrzeby psychiczne i socjalne.

Uczniowie, którzy rozpoczynają naukę w szkole specjalnej, nie rezygnują z tej formy kształcenia.

Poniżej przedstawiono wypowiedź ucznia Ogólnodostępnej Szkoły Uczniowie słabo widzący, którzy uczą się w szkołach ogólnodostępnych, mogą się czuć osamotnieni i odrzuceni przez swoich rówieśników. Poniżej przedstawiono wypowiedź ucznia Ogólnodostępnej Szkoły Podstawowej.