Zwiedzanie Pragi z Przewodnikami Jedyna oferta turystyczna dotycząca Starej Pragi i Judaików Praskich dla szkół, grup młodzieży, turystów i mieszkańców Warszawy 35 przeszkolonych przewodników, których można znaleźć w siedzibie punktu INFOPRAGA przy ul. Ząbkowskiej 36 w Przewodnicy prascy ze Stowarzyszenia Monopol Warszawski odbyli specjalny kurs zakończony certyfikatem wydanym przez Burmistrza Pragi Północ potwierdzający kwalifikacje praskie 2 trasy przygotowane w ramach zajęć kursu przewodnickiego Judaika Praskie Zwiedzanie Konesera

Judaika praskie Wycieczka składa się z dwóch części: 1. Edukacyjnej: Prezentacja materiału edukacyjnego na temat Żydów Praskich wraz filmem z archiwum National Center for Jewish Film pt. Dzień w Warszawie. Film został nakręcony w sierpniu 1939 r. i pokazuje życie żydowskiej społeczności w Warszawie, żydowskie instytucje, takie jak szpitale, teatry, szkoły i synagogi. 2. Turystycznej: Spacer rozpoczynający się w punkcie InfoPraga przy ul. Ząbkowskiej 36 i prowadzony przez naszych przewodników śladami najważniejszych reliktów obecności żydowskiej na Starej Pradze.

Film “Dzien w Warszawie” Film “Dzień w Warszawie” W 1938 i 1939 r. Shaul i Yitzak Goskind z warszawskiej firmy filmowej Sektor Film wyprodukowała sześć krótkich filmów poświęconych życiu miejskich społeczności żydowskich w Polsce. Filmy powstały w Warszawie, Łodzi, Białymstoku, Krakowie, Lwowie i Wilnie. Kopia filmu o Łodzi nigdy nie została odnaleziona. Filmy były wyprodukowane w języku Yiddish z angielskimi napisami. “Dzień w Warszawie” został zakupiony przez Stowarzyszenie Monopol Warszawski od “National Center for Jewish Films” w USA. Licencja filmu nie obejmuje komercyjnego wykorzystania, dlatego zamierzamy go prezentować w ramach akcji edukacyjnych dla szkół, poza oficjalną komercyjną trasą zwiedzania Pragi.

Żydzi na Pradze Lekcja Współistnienia kultur i Religii

Osadnictwo Żydów na Pradze Na Pradze nigdy nie było ograniczeń w osiedlaniu się Żydów. Szczególnie duże skupisko powstało po 1865 r. w tzw. Nowej Pradze, osiedlu założonym na własnym gruncie przez niejakiego Konopackiego, w okolicy późniejszych ulic Stalowej i Nowodworskiej. Osiedli tam głównie robotnicy zatrudnieni przy budowie kolei petersburskiej. W 1834 r. ludność żydowska stanowiła 43% ogółu prażan. Przed II wojną światową na Pradze mieszkało około 8% warszawskich Żydów; stanowili oni niecałe 15% ludności tej części miasta. Tworzyli trzy duże skupiska: największe z nich, przy Targowej (od Białostockiej do Marcinkowskiego) i na Ząbkowskiej (od Targowej do Markowskiej), spinał kwartał przy Jagiellońskiej; drugie - to dawna Szmulowizna, przy Radzymińskiej na północ od Wiosennej; trzecie, najpóźniejsze - to Nowa Praga. Na początku 1940 r. Niemcy brali nawet pod uwagę utworzenie getta na prawym brzegu Wisły. W styczniu 1945 r., kiedy śródmieście Warszawy było zrujnowane, w nienaruszonych budynkach gminnych na Pradze ulokowano szkoły Wojewódzkiego Komitetu Żydów w Polsce oraz Teatr Żydowski.

Domy modlitwy Terminy: synagoga, bóżnica (miejsce poświęcone Bogu) i dom modlitwy często używane są zamiennie i oznaczają miejsce modlitwy Żydów niezależnie od tego, czy był to oddzielny specjalny budynek, czy też obiekt tylko przystosowany, a więc np. duża izba. Wygląd zewnętrzny żydowskiego domu modlitwy nie miał znaczenia z punktu widzenia religii. Synagoga spełniała wiele funkcji: nie była tylko miejscem modlitw i nabożeństw, lecz także miejscem studiowania Tory i Talmudu, salą zebrań i siedzibą kahału. Synagoga mieściła różne urzędy gminne: kancelarię, archiwum, pomieszczenia sądów rabinackich, skarbiec, a nawet koszerną stołówkę i schroniska z noclegownią. W tradycyjnej strukturze żydowskiej życie jej społeczności skupiało się w synagodze. Ortodoksyjny judaizm wymaga trzykrotnego codziennego udziału w zbiorowej modlitwie, a warszawska społeczność żydowska w większości była wierna tradycji. Miejsce modlitwy nie powinno więc być odległe od miejsca zamieszkania i pracy. Nabożeństwa są długie i, przeciwnie niż w kościołach chrześcijańskich, nie bywają powtarzane. Przepis religijny zezwala na poruszanie się poza obrębem domu w okresach świątecznych w promieniu nie przekraczającym 2000 kroków (około 1500 m). Przy rozległości obszarów, na których osiedlali się Żydzi w Warszawie wzrost liczby miejsc modlitwy i ich rozdrobnienie był dla nich koniecznością.

Spis domów modlitwy z 1926 r. “Wykaz bóżnic i modlitewni żydowskich istniejących na terenie m. st. Warszawy” z 1926 r. - to ostatni przedwojenny spis domów modlitwy w Warszawie, który ocalał w Archiwum Akt Nowych wśród dokumentów Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Ten ocalały dokument przybliża nam przedwojenny obraz żydowskiej Warszawy. W spisie tym znajdujemy 442 bóżnice łącznie w Warszawie i na Pradze. Wg spisu na samej Pradze znajdowało się 38 bóżnic i modlitewni. 18 z nich było przy Targowej (w tym trzy pod numerem 50/52, przy bazarze Różyckiego), pięć przy Ząbkowskiej, pięć przy Radzymińskiej, na tzw. Szmulowiznie - w rejonie dawnego folwarku Szmula Zbytkowera. Istniały poza tym dwie bóżnice przy środkowej, dwie przy Grochowskiej, jedna przy Brzeskiej, jedna przy Modlińskiej i jedna przy Bródnowskiej. Funkcjonowała również nadal synagoga Lesslowska przy Szerokiej.

Niektóre z zachowanych kamienic na Pradze, w których mieściły się kiedyś domy modlitwy Ulica Targowa 46 Ulica Targowa 32

Ulica Brzeska 11

Ulica Stalowa 34

Ulica Targowa 21 (po prawej)

Ulica Targowa 25

Zdjęcia z kwietnia 1940 r. Ważnym źródłem informacji na temat warunków , w jakich znalazła się ludność żydowska na początku II wojny światowej, pod okupacją niemiecką, są zdjęcia z kwietnia 1940 roku. Wówczas to na zlecenie Jointu (American Joint Distribution Committee) wykonano 500 zdjęć, w tym m.in. we wnętrzach domów modlitwy, w których ulokowano ludzi, przymusowych przesiedleńców. Od początku wojny fundusze Jointu stanowiły podstawę działalności żydowskich instytucji opiekuńczych. Sfotografowano 27 sal modlitwy. Zdjęcia pochodzą głównie z Nalewek, Gęsiej i Muranowskiej oraz kilka z Chłodnej, Ptasiej, Siennej, Żelaznej i Łuckiej. Zdjęcia przedstawiają wnętrza bóżnic, nieraz przemeblowanych dla pomieszczenia jak największej liczby uchodźców czy przesiedleńców. Są tu sale bardzo biedne, może w suterenach czy na poddaszach, ale są też dobrze wyposażone we wszystkie konieczne sprzęty. Zapewne zależało to także od czasu ich funkcjonowania. Na zdjęciach widać brak przygotowania tych lokali na przyjęcie tak dużej liczby ludzi. Widać koszmar bytowania w tłoku, w beznadziejnych warunkach sanitarnych, a równocześnie w stałym obcowaniu ze sprzętami rytualnymi.

Przesiedleńcy w domu modlitwy, ul. Nalewki 27 kwiecień 1940 r.

Przesiedleńcy w domu modlitwy, ul. Gęsia 27; kwiecień 1940 r. ul. Muranowska 3; kwiecień 1940 r.

Przesiedleńcy w domu modlitwy, ul. Muranowska 3 kwiecień 1940 r.

Przesiedleńcy z Kalisza w domu modlitwy, ul Przesiedleńcy z Kalisza w domu modlitwy, ul. Muranowska 16 kwiecień 1940 r.

Przesiedleńcy z Łodzi w domu modlitwy, ul. Nalewki 33 kwiecień 1940 r.

Przesiedleńcy z Kalisza, Sierpca i Łodzi w sali modlitwy, ul Przesiedleńcy z Kalisza, Sierpca i Łodzi w sali modlitwy, ul. Żelazna 47 kwiecień 1940 r.

Synagoga Praska (ul. Peterburska 4, potem Jagielońska 28)

Synagoga Praska Prawdopodobnie synagoga istniała w tym miejscu (róg dzisiejszej ulicy Jagiellońskiej i Kłopotowskiego) co najmniej od 1780 r. do czasu Powstania Kościuszkowskiego. Zapewne więc po 1794 r. wspominany już Szmul Zbytkower (bankier i kupiec warszawski, liwerant króla Stanisława Augusta Poniatowskiego) na własny koszt wzniósł drewnianą bóżnicę, która służyła całej żydowskiej gminie praskiej. Syn Szmula, także bankier, Ber (Berek) Sonnenberg, w latach 1806-1807, wystawił drewniany bejt ha-midrasz (dom studiów Tory i Talmudu, spełniający również funkcję synagogi) “obok starej synagogi”, ofiarując równocześnie obydwa budynki na wieczność Gminie Żydowskiej na Pradze: “Zaznaczam wyraźnie, że daruję prawo przechodu przez bramę do obu wzmiankowanych domów bożych. Wszystkie te budynki i place od głębin ziemi do wysokości nieba oddaję jako dar wieczny [...] Na Pradze w piątek, w wigilię nowego roku 5567 [1807]. [Podpisali] Temerla córka Abrahama i Dow Ber, syn b.p. Samuela”

Ber Sonnenberg i jego żona Tamar (Temerl)

Synagoga Praska Drewniane synagogi spłonęły w czasie Powstania Listopadowego. Decyzję o wzniesieniu murowanej synagogi prascy Żydzi podjęli w 1835 roku (wówczas mieszkało ich tu prawie 1,5 tys.) i nie zwlekając rozpoczęto jej budowę. Praski Dozór Bóżniczy zebrał “z rozmaitych źródeł” 17 tysięcy złotych, którą to sumę Gabryel Bereksohn, syn Bera Sonnenberga i Tamerli, zaokrąglił do 40 tysięcy złotych celem “ wykonania budowli obszerniejszej i właściwy charakter przeznaczenia maiącey”. Budynek został zaprojektowany przez Józefa Grzegorza Lessla i wyróżniał się tym, iż wzniesiono go na planie koła. Był jedną z pierwszych w Europie okrągłych synagog.

Synagoga Praska Synagoga praska była rotundą, z niższym dwukondygnacyjnym obejściem, z trzema niewielkimi portykami od północy, zachodu i południa oraz zamkniętą półkoliście apsydą od wschodu. Przykryta była stożkowym dachem o niedużym spadku, a jej obejście, mieszczące galerie dla kobiet - dachem pulpitowym. Główne wejście - dla mężczyzn - prowadziło przez portyk zachodni, natomiast kobiety wchodziły przez portyk południowy. Główna sala modlitwy przeznaczona była dla mężczyzn; kobiety gromadziły się na galerii. W centrum wnętrza znajdowała się ośmioboczna bima (podwyższenie-podium, z którego odczytuje się Torę). Żeliwne ogrodzenie bimy przypominało balustrady balkonowe i pozbawione było elementów nawiązujących do tradycji czy religii żydowskiej. We wschodniej apsydzie mieścił się aron ha-kodesz (zamykana wnęka lub dostawiona do niej szafa, w której przechowywane są zwoje Tory). Ławki ustawiono promieniście, co było wówczas wyjątkowym rozwiązaniem.

Synagoga Praska: rzut i przekrój

Synagoga Praska Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę i urządzili w budynku odwszalnię. Później została spalona, lecz jej konstrukcja się nie zawaliła. Po wojnie synagoga została prowizorycznie zabezpieczona. 21 lipca 1945 roku odbyło się w niej pierwsze powojenne nabożeństwo. W 1961 roku, albo też wcześniej bo już w 1955 roku synagogę rozebrano (pomimo figurowania w rejestrze prawem chronionych zabytków). Obecnie na miejscu synagogi znajduje się plac zabaw dla dzieci. Pod nim istnieją fundamenty gmachu, czego dowiodły wstępne badania archeologiczne, a wewnątrz niewielkiego wzgórka zapewne gruz ze zburzonego zbytku. Plac otacza oryginalne ogrodzenie.

Dom modlitwy przy ul. Targowej 50/52 Kamienica pierwsza z lewej (patrząc z ulicy) powstała przed 1820 r. i jest najstarszym zachowanym domem mieszkalnym na Pradze. Wzniósł ją dla siebie Berek Lejzerowicz Rothblith. Odrobinę większa kamienica, zlokalizowana jako pierwsza z prawej, powstała dla tego samego właściciela, lecz dekadę później. Środkowy i największy z trójki domów to kamienica Sokołowskiego z lat 1872-1873.

Dom modlitwy przy ul. Targowej 50/52 W obszernym podwórzu przy północno- zachodniej granicy posesji około 1870 r. została dostawiona do muru granicznego murowana oficyna, w części zapewne od początku przeznaczona na miejsce wspólnej modlitwy. Po raz pierwszy adres ten znalazł się w spisie domów modlitwy z 1869 r. W spisie z 1926 r. pod tym adresem figurują trzy modlitewnie; zapewne co najmniej dwie z nich mieściły się wówczas w murowanej oficynie w podwórzu.

Dom modlitwy przy ul. Targowej 50/52 W 1934 roku we wnętrzu sal modlitwy wykonano nowe polichromie. Nieznane są losy modlitewni z okresu II wojny światowej, ale można przypuszczać, że wyposażenie wnętrza zostało zdewastowane. Po zakończeniu wojny we wnętrzu synagogi urządzono magazyny oraz garaż, a część polichromii została zamalowana. Przez wiele lat nie wiedziano o dawnym przeznaczeniu obiektu. W marcu 1966 roku varsavianiści Janusz Sujecki i Jarosław Zieliński przez przypadek natknęli się na fragmenty malowideł ściennych w synagodze. Całe odkrycie uznano za rewelację, ponieważ były to jedyne odnalezione do tego czasu autentyczne polichromie żydowskiego domu modlitwy na Mazowszu. W 2001 roku zostały wpisane do rejestru zabytków. W listopadzie 1999 roku polichromie o podobnej treści ukazały się pod warstwą białej farby w sąsiedniej sali oficyny. Przypuszcza się, że pomieszczenie to mogło być salą przeznaczoną dla kobiet, bądź nawet osobnym domem modlitwy.

Dom modlitwy przy ul. Targowej 50/52 We wnętrzu domu modlitwy na ścianach zachowały pozostałości oryginalnych polichromii i inskrypcji hebrajskich z chronogramem 5694, który oznacza 1934 rok. Przedstawiają m.in. grób Racheli w Betlejem, niepełny cykl zodiakalny oraz Żydów modlących się pod Ścianą Płaczu w Jerozolimie. Na ostatniej widnieje inskrypcja: "To ufundowali bracia: Jisrael Jehuda, Jehoszua, Josef i Zeew, synowie pana Dawida Grinsztajna, niech jego światło nam przyświeca. Roku 694 według krótkiej rachuby". Ze względu na duże zawilgocenie obiektu stan zachowania malowideł jest bardzo zły.

Fragmenty zachowanych malowideł w salach modlitw Ściana Płaczu oraz imiona fundatorów znak zodiaku - Strzelec

Fragmenty zachowanych malowideł w salach modlitw znak zodiaku - Bliźnięta znak zodiaku - Skorpion

Dom modlitwy przy ul. Targowej 50/52 Pod salami modlitwy znajdują się solidne, częściowo sklepione piwnice, w których istniała kiedyś mykwa (być może podzielona na część męską i kobiecą) oraz szaleszides, czyli pomieszczenie, w którym religijni Żydzi spożywali szabasowe posiłki. Przez kilka lat o przejęcie budynku starała się Fundacja “Gęsia”, która doprowadziła do położenia nowego dachu oraz usunęła wiele ton śmieci z wnętrza; niestety, konserwacja malowideł dalece przekraczała możliwości Fundacji. Obecnie miasto Warszawa ma plan obejmujący całą posesję: utworzenie Muzeum Historii Pragi jako filii Muzeum Historycznego Miasta Warszawy, a w ramach filii - prezentację historii Żydów praskich.

Dom modlitwy przy ul. Targowej 50/52: rzut parteru