Dolny Śląsk w kontekście ziemi odzyskanej

Herb Dolnego Śląska

Zmiany granic administracyjnych Dolnego Śląska w latach 1945-1999 Rys. 1.2. Zmiany granic administracyjnych Dolnego Śląska w latach 1945-1999. Zmiany granic administracyjnych Dolnego Śląska w latach 1945-1999

MIASTA DOLNEGO ŚLĄSKA W CZASIE WOJNY W czasie wojny, szczególnie od pierwszych alianckich nalotów na zachodnioniemieckie ośrodki przemysłowe w 1942 roku, znaczenie gospodarcze Śląska rosło. Pod koniec roku 1944 ta prowincja Rzeszy dostarczała około 40% niemieckiej produkcji zbrojeniowej. Coraz częściej przenoszono tu agendy ważnych instytucji, urzędów i ministerstw, ewakuowano też z głębi Rzeszy ludność cywilną narażoną na alianckie bombardowania. Do wiosny 1944 roku przerzucono w ten sposób na Śląsk około 475 tys. osób. Wzrost liczby ludności w wyniku przyjmowania ewakuowanych z głębi Niemiec i przyrostu naturalnego był jednak niwelowany przez powoływanie pod broń i wysyłanie na front coraz to nowych roczników (Szarota 1969). Stąd też ostateczne ustalenie stanu zaludnienia Dolnego Śląska przed styczniową ofensywą radziecką jest niemożliwe. Rok 1945 przyniósł kres hitlerowskich rządów i koniec przynależności wschodnich prowincji do systemu gospodarczego Niemiec. Nim to jednak nastąpiło, przez te tereny przeszła wojenna pożoga, pochłaniająca nie tylko dziesiątki tysięcy ludzkich istnień, ale również dorobek pokoleń.

PRZEJĘCIE ZIEM ODZYSKANYCH PRZEZ WŁADZE POLSKIE Skutkiem zawartych w lipcu i sierpniu 1945 roku na Konferencji Poczdamskiej umów międzynarodowych było przesunięcie granic Polski i włączenie blisko 180 tys. km2 przedwojennego obszaru kraju do Związku Radzieckiego7. Pierwsze kroki zmierzające do objęcia terytorium „ziem postulowanych” przez administrację polską podjęto jednak znacznie wcześniej, bo już w początkach 1945 roku. Szybkie postępy styczniowej ofensywy i przekroczenie przez Armię Radziecką przedwojennej granicy naszego państwa zmuszały Rząd Tymczasowy do działania. I tak, 20 lutego 1945 roku w czasie pobytu delegacji rządu w Moskwie Państwowy Komitet Obrony ZSRR wydał odpowiednie zarządzenie dla własnych wojsk, będące jednocześnie podstawą, na jakiej miały się oprzeć władze polskie. Następnie 14 marca 1945 na mocy uchwały Rady Ministrów obszar Ziem Odzyskanych został podzielony na cztery okręgi administracyjne, wyznaczono też pełnomocników Rządu RP o uprawnieniach wojewodów.

PRZEJĘCIE ZIEM ODZYSKANYCH PRZEZ WŁADZE POLSKIE Definitywnie sprawę przekazania Ziem Odzyskanych przez Rosjan władzy polskiej załatwiono jednak dopiero w czasie konferencji w Warszawie 28 maja 1945 roku, w której wzięli udział przedstawiciele rządu polskiego i strony rosyjskiej. W wydanym przez wojewodę dolnośląskiego kilka dni później komunikacie stwierdza się między innymi, że „cała władza cywilna przechodzi niepodzielnie w ręce pełnomocników Rządu RP” (Szarota 1969). Ziemie Zachodnie i Północne, które przedtem należały do Rzeszy Niemieckiej i Wolnego Miasta Gdańska, a które Polska przejęła w 1945 roku na mocy układu poczdamskiego, obejmowały łącznie 102 855 km2 i stanowiły około 1/3 terytorium państwa polskiego w nowych granicach (Łach 1996). Co znamienne, terytoria Ziem Zachodnich i Północnych nie stanowią jakiejś osobnej jednostki geograficznej ani z punktu widzenia geografii fizycznej, ani też geografii gospodarczej i społecznej. Nie są również jednym regionem geograficzno-historycznym, a raczej składają się z części kilku regionów: Śląska, Pomorza, Warmii i Mazur.

PRZEJĘCIE ZIEM ODZYSKANYCH PRZEZ WŁADZE POLSKIE Kształt terytorialny Dolnego Śląska jako wydzielonego obszaru Ziem Odzyskanych określiła uchwała Rady Ministrów z 7 lipca 1945 (obowiązywał on do 1950 roku). Utworzone wówczas województwo wrocławskie dzieliło się na 35 powiatów, w tym dwa miejskie: wrocławski i wałbrzyski. Dolny Śląsk wyróżniał się na tle pozostałych Ziem Zachodnich i Północnych wysokim poziomem zurbanizowania i rozwiniętą strukturą gospodarczą (Kociszewski 1991). Jednocześnie sam był zróżnicowany wewnętrznie pod względem poziomu rozwoju i stopnia urbanizacji. Zmiany granic Polski pociągały za sobą liczne problemy narodowościowe. Ich rozwiązaniem miały być (podobnie jak w opisanych wcześniej przykładach z innych części świata) masowe przemieszczenia ludności – wysiedlenie Niemców i transfer osób z byłych kresów wschodnich II Rzeczpospolitej (Chumiński, Kaszuba 1995). Te właśnie zagadnienia są przedmiotem prezentowanego rozdziału

Zamek w Bolkowie

POCZĄTKI OSADNICTWA POWOJENNEGO NA DOLNYM ŚLĄSKU Po przejęciu Ziem Zachodnich i Północnych najważniejszym zadaniem, jakie stanęło przed władzami polskimi, było – oprócz wysiedlenia ludności niemieckiej – zagospodarowanie i zaludnienie tych terenów przez Polaków. Zasiedlanie to miało kilka form. Pierwszymi polskimi osadnikami na Ziemiach Zachodnich (poza autochtonami) byli pracownicy przymusowi, zatrudnieni w tutejszych fabrykach niemieckich. Z czasem dołączali do nich osadnicy przybywający z różnych stron. W 1945 roku przez ten obszar migrowali ludzie, którzy w czasie wojny znaleźli się w głębi III Rzeszy. Byli wśród nich jeńcy wojenni różnych narodowości, więźniowie obozów koncentracyjnych i obozów pracy. Sporo powracających z Niemiec Polaków nie miało siły na dalszą podróż, zatrzymywali się więc na Ziemiach Zachodnich, nierzadko stając się osadnikami. Nieco później zaczęli przybywać migranci wewnętrzni z centralnej Polski oraz Polacy ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej, zajętych przez Związek Radziecki. Początkowo proces zasiedlania odbywał się żywiołowo i miał miejsce jeszcze przed przejęciem tych terenów przez administrację polską. W krótkim jednak czasie osadnictwo polskie na Ziemiach Odzyskanych przybrało charakter zorganizowany i planowy za sprawą powołanych do przeprowadzenia akcji osiedleńczej specjalnych organów państwowych (komitetów cywilnych czy tzw. inspektoratów wojskowych). Należy przy tym podkreślić, że zasiedlanie Ziem Zachodnich i Północnych przez ludność polską rozpoczynało się w bardzo niesprzyjających warunkach

POCZĄTKI OSADNICTWA POWOJENNEGO NA DOLNYM ŚLĄSKU Podstawowym problemem była niepewna sytuacja polityczna. Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej kwestionowana była przez mocarstwa zachodnie właśnie na odcinku dolnośląskim. Istniała również pewna różnica w polskim i czechosłowackim stanowisku wobec naszej granicy południowej, nieuregulowana pozostawała sytuacja prawna w zakresie mienia poniemieckiego. Ponadto w 1945 roku wciąż nie była rozstrzygnięta kwestia objęcia władzy w Polsce. Wprowadzany przez komunistów nowy ustrój, nie uwzględniający historycznych uwarunkowań rozwoju kraju, aspiracji niepodległościowych i wolnościowych Polaków, budził zrozumiałe obawy o dalszy bieg wydarzeń i przyszłe losy Ziem Odzyskanych (Łach 1996). Dodatkowym czynnikiem utrudniającym zasiedlanie Dolnego Śląska była utrzymująca się duża liczba mieszkających tu Niemców, których wysiedlanie trwało do 1948 roku. Decyzji o pozostaniu na Ziemiach Zachodnich nie sprzyjały także panujące tu w pierwszych latach powojennych warunki bezpieczeństwa, w tym zwłaszcza samowola i nadużycia ze strony żołnierzy Armii Czerwonej. Zasadniczym problemem były wreszcie utrudnienia w komunikacji (zniszczone drogi i koleje), a przecież transport odgrywa ogromną rolę w organizacji przesiedleń.

Aktualna mapa Dolnego Śląska

Czas posiadania praw miejskich przez miasta Dolnego Śląska w latach 1945-2005

Zamek Czocha

Park miniatur w Kowarach

Dziękujemy za uwagę Anna R. Kamila M. Grupa N35, 2010r.