Jakub Z. Lichański RETORYKA Zarys historii i teorii – od początku do współczesności WYKŁAD z ĆWICZENIAMI

Władysław Tatarkiewicz 1. Wprowadzenie Dzięki gramatyce i retoryce poznaliśmy prawidłowe reguły myślenia. Wilhelm Windelband Retoryka - teoria piękna jako uchwytności zjawisk. Władysław Tatarkiewicz Retoryka - znakomite władanie słowem, zgoła różne od błyskotliwych chwytów efektownych. Tadeusz Kotarbiński Retoryka to system planowego, stylistycznego kształtowania wypowiadanych i zapisywanych, uprzednio syntaktycznie uporządkowanych, słów. Herbert Hunger

. umiejętność dobrego mówienia jest celem retoryki Platon w Gorgiaszu (503B): Retoryka to praca nad doskonaleniem dusz współobywateli i walka, która zawsze każe mówić to, co najlepsze; wszystko jedno, czy to będzie miłe, czy niemiłe słuchaczom. Theodor W. Adorno pisał: Retoryka reprezentuje w filozofii to, co nie może być przemyślane inaczej niż w formie językowej. Retoryka jest groźną bronią i posługiwanie się nią wymaga wiedzy. Cyceron przestrzegał w De inventione (I.1), że: Wiedza bez elokwencji jest śmieszna, ale elokwencja bez wiedzy jest zabójcza dla społeczeństwa. Wiedza i przyrodzone zdolności wymagają ćwiczeń, aby osiągnąć sprawność w różnych umiejętnościach, które wykorzystamy dla wspólnego dobra.

2. Retoryka – nauka historyczna szkoły klasyczne i nowożytne. Pierwsze z nich pozostawił antyk i wydzielamy tu następujące szkoły retoryczne: — grecką oraz grecko-hellenistyczną (V w. p.n.e. — III w. n.e), — rzymską (I w. p.n.e. — IV w. n.e.), — bizantyńską (IV/V w. n.e. — XV w.). Jeśli chodzi o nowożytne szkoły retoryczne to podzielić możemy je na pięć kierunków. Są to: — szkoła retoryki średniowiecza łacińskiego (IV/V w. — XV w.), — szkoła humanistyczna (XIV/XV w. — XVII/XVIII w.), — szkoła oświeceniowa (XVII/XVIII w. — XVIII/XIX w.), — retoryka wieku XIX, — retoryki współczesne (tzn. od przełomu antypozytywistycznego), por. też Dodatek nr 2.

Szkoła grecka i grecko-hellenistyczna: Koraks i Tejzjasz (V w. p.n.e.), Gorgiasz (ok. 480–380), Platon (428/27–349/48), Arystoteles (384–322), Teofrast (372/71 lub 371/70–288/87 lub 287/86), Pseudo-Demetriusz (IV/III w. p.n.e.), Hermagoras z Temnos (II w. p.n.e), Dionizjusz z Halikarnasu (I w. p.n.e.), Hermogenes z Tarsu (ok. 160–225), Pseudo-Longinos i Menander-Retor (III w. n.e.).

Szkoła rzymska reprezentują ją m.in. M.T. Cyceron (106–43), Rhetorica ad Herennium (86–84), M.F. Kwintylian (ok. 35–ok. 100), L.A. Seneca (ok. 54 p.n.e. — ok. 39 n.e.), M.F. Korneliusz Fronto (II w. n.e.), C. Juliusz Wiktor, C. Chirius Fortunatianus (IV w. n.e.).

Szkoła bizantyńska reprezentują ją m.in. Aftoniusz (IV/V w. n.e.), Syrian (V w.), Michał Psellos (1018–1072), Jan Tzetzes (ok. 1110 — ok. 1185), Józef Pinaros Rakendytes (ok. 1280 — ok. 1330), G. Gemistos Pleton (XV w.), Jerzy z Trapezuntu (XV w.).

Szkoła retoryki średniowiecza łacińskiego Są to m.in.: św. Augustyn (345–430), Martianus Kapella (V w.), Alkuin (ok. 730–804), Albericus de Monte Cassino (ok. 1058–1087), Hugo z Bolonii (XII w.), Jan z Salisbury (1115–1180), Alanus ab Insulis (1128–1202), Mateusz z Vendome (XII/XIII w.), Jan z Garlandii (1180–1272), Godfryd z Vinsauf (XIII w.), Wilhelm z Moerbecke (1215–1286), Leonardo Bruni (1374–1444), Guillaume Tardif (1420 — ok. 1500), Filip Buonacorsi Kallimach (1436–1496), Antonio Mancinelli (1452–1505).

Szkoła humanistyczna Wśród ponad tysiąca retorów związanych z tą szkołą wskazać trzeba takich jak np.: Erazm z Rotterdamu (1467–1536), Filip Melanchton (1497–1560), Johann Sturm (1507–1589), Leonard Cox (ok. 1500 — ok. 1572), Audomarus Taleus (1510–1562), Petrus Ramus (1515–1572), Cyprian Soarez (1524–1593), Benedykt Herbest (ok. 1531–1593), Stanisław Iłowski (?–1589), Gerhard Johann Vossius (1577–1649), Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595–1640), Bernard Lamy (1640–1715), Christian Wiese (1642–1708).

Oświecenie i retoryka wieku XIX Wśród retorów oświeceniowych wskażmy m.in. takich jak: Johann Christoph Gottsched (1700–1766), Georg Campbell (1719–1796), Hugh Blair (1718–1800), Johann Christian Gottlieb Ernesti (1756–1802). Spośród wielu retorów XIX w. wymieńmy takich jak np.: Christian Walz, Leonard Spengel, Richard Volkmann, Karol Halm.

Współczesne teorie retoryki Spośród plejady badaczy współczesnych — wspomnieć trzeba takich jak: Kenneth Burke, Ivor Armstrong Richards, Ernst Robert Curtius, Richard McKeon, Chaim Perelman, Georg Kennedy, Roland Barthes, Heinrich F. Plett; istotną rolę we współczesnych badaniach odgrywa Seminar für Allgemeine Rhetorik, kierowanego przez Gerta Uedinga i Waltera Jensa z Uniwersytetu w Tybindze także uczeni należący do The International Society for the History of Rhetoric, które liczy ok. 2000 badaczy tej dziedziny wiedzy.

3. Retoryka jako system Arystoteles oddzielił zakresy retoryki oraz poetyki. Powiada on, że retoryka zajmuje się sposobami myślenia (dianoia) a poetyka formą językową (leksis). Konsekwencją tego będzie późniejsza uwaga Dionizjusza z Halikarnasu, który powiedział, że retoryka zajmuje się badaniem rzeczy i badaniem słów. Retoryka posiada też dwie odmiany: teoretyczną oraz praktyczną; są to zastosowania teorii takie jak: oratorstwo (ars oratoria), kaznodziejstwo (ars praedicandi), dyktamen (ars dictaminis), epistolografia (ars epistolandi), sztuka pamięci (ars memoria) itp.

Teoria retoryki posiada ona pięć działów lub pięć etapów przygotowania tekstu: inventio (obejmuje sposoby wynajdywania i opracowania tematu), dispositio (obejmuje sposoby porządkowania argumentów i wyboru kompozycji całości mowy), elocutio (obejmuje sztukę przekładania myśli na słowa), memoria (sztukę zapamiętywania przygotowanego tekstu), actio (sposób jego wygłoszenia). Można je przedstawić w postaci następującego schematu (por. też Dodatek nr 1 oraz przykład sposobu przygotowywania mowy, Dodatek nr 4):

Inventio, czyli nauka o wyszukiwaniu i gromadzeniu materiału — Zasady ustalania problemu, przedmiotu — nauka o status Rodzaje spraw i sposoby ich przedstawiania Argumentacja, w tym topika oraz erystyka, jako specyficzny typ argumentacji — Części mowy — Problematyka związana z mowami sądowymi, doradczymi i okolicznościowymi.

Dispositio, czyli nauka o uporządkowaniu i rozmieszczeniu materiału Układ tekstu (mowy) wg porządku naturalnego bądź “artystycznego” Układ a raczej porządek argumentacji

Elocutio, czyli nauka o wyrażaniu — Zasady ogólne — Nauka o tropach i figurach — — Tropy — — Figury słów i figury myśli — Kompozycja i rytm: nauka o periodzie — Rodzaje stylów — Nauka o ideach i harmonia tekstu

Memoria, czyli nauka o zapamiętywaniu Actio, czyli nauka o wygłaszaniu Mnemotechnika Techniki prezentacji Actio, czyli nauka o wygłaszaniu „mowa ciała” i jej konwencje Sposoby prezentacji

podział na rodzaje retoryczne ma istotne znaczenie i jest dość złożony. rozróżniano — styl mowy pisanej oraz styl mowy wygłaszanej. Pierwszy charakteryzuje ścisłość, drugi — jest żywą i bezpośrednią grą. Pierwotny podział na rodzaje był dychotomiczny i obejmował: rodzaj praktyczny i rodzaj okolicznościowy. Następnie przyjęto podział trójdzielny dzieląc rodzaj praktyczny na: doradczy oraz sądowy i pozostawiając — okolicznościowy (zwany czasem pochwalnym). W obrębie każdego rodzaju mamy znów do czynienia z podziałem dychotomicznym, bowiem: w mowie doradczej albo się doradza, albo odradza, w mowie sądowej — oskarża bądź broni, w mowie pochwalnej (okolicznościowej) — chwali bądź gani[1]. [1] Część teoretyków i historyków retoryki przyjmuje możliwość istnienia większej liczby rodzajów retorycznych; najczęściej przyjmuje się jako osobne rodzaje jeszcze rodzaj historyczny (jego twórcami mieli być Rufus z Peryntu oraz Mikołaj z Myrry , obaj żyli w III-IV w. ne), więcej w: J.Z. Lichański, Retoryka w Polsce. Studia z historii, teorii i praktyki, Warszawa 2003, s. ; kolejnym miał być tzw. rodzaj badający, który miał za zadanie analizować sprzeczności pomiędzy pojęciami a rzeczami, bądź pomiędzy samymi pojęciami, więcej w: J. Martin, Antike Rhetorik. Technik und Methode, Muenchen 1974, s. (za twórcę tego rodzaju przyjmuje się Anaksymenesa, ).

Czas i typ odbiorcy Każdy rodzaj związany jest z określonym czasem, bowiem sądy bądź opinie wypowiadane w mowach (=tekstach) związanych z określonym rodzajem odnoszą się do: w rodzaju doradczym — do przyszłości, w rodzaju sądowym — do przeszłości, w rodzaju okolicznościowym — do teraźniejszości. Słuchacze są także dzieleni na słuchaczy-estetów, gdy słuchają mowy w rodzaju okolicznościowym i oceniają jej kunsztowność, bądź takich, którzy rozstrzygają albo/i decydują.

trzy zadania tekstu Są to: Pouczać - docere, Wzruszać - movere, Bawić - delectare. pouczając apelujemy do intelektu i do logiki, dokonując oglądu problemu, oraz posługujemy się dowodzeniami, w miarę możliwości — niezawodnymi RATIO - LOGOS. Gdy wzruszamy — odwołujemy się do afektów i do etosu oraz wskazujemy na możliwe korzyści ETHOS. Wreszcie gdy bawimy, apelujemy także do afektów, ale do emocji oraz staramy się pobudzić słuchaczy PATHOS.

trzy sfery w systemie retoryki wyodrębnić winniśmy : Ars - sztuka Opus - dzieło Artifex - twórca. Ars to wynik nabycia wiedzy; Opus — wynik zastosowania wskazań teorii dla przygotowania konkretnego, jednostkowego dzieła; Artifex — to mówca (autor, orator), różny od nauczyciela retoryki.

retoryka jest nauką formalną Jak powiedział Clive S. Lewis: [...] retoryka wyjaśnia formalne, a nie treściowe cechy charakterystyczne: znaczy to, że może kazać robić dygresje, ale nie wskazuje, co w dygresjach umieszczać.