Prof. dr hab. Marek Ratajczak Współcześni ekonomiści „przeuczeni w pogoni za niepoznawalnym” ? (R. Solow, 1997) Ekonomia w kryzysie: między antyekonomizmem a ekonomicznym tryumfalizmem Prof. dr hab. Marek Ratajczak

Plan wystąpienia: Istota antyekonomizmu i ekonomicznego tryumfalizmu Ekonomia w kryzysie czy w dobie kryzysu? Historia ekonomii: wielkie wybory Współczesna ekonomia: najbardziej ścisła spośród nauk nieścisłych Co dalej? Uwagi końcowe Marek Ratajczak

Antyekonomizm: sprowadza się do negacji użyteczności i naukowości ekonomii, a nawet oskarżania jej (a w zasadzie nie tyle samej ekonomii co ekonomistów) o przyczynianie się, poprzez lansowanie niesłusznych koncepcji, do powstawania czy narastania różnych negatywnych zjawisk społecznych. Współczesny antyekonomizm rzadko przyjmuje postać skrajną prowadzącą do negowania naukowego statusu ekonomii. Współczesny antyekonomizm raczej wyraża się w kwestionowaniu pewnego sposobu postrzegania i analizowania zjawisk gospodarczych typowego zwłaszcza dla ekonomii głównego nurtu.   „Economics can be pretty boring. Drier than Death Valley, the discipline is obsessed with mathematics and compounds this by arrogantly assuming its techniques can be brought to bear on the other social sciences.” (tekst na stronie www.routledge.com w ramach promocji książki o kryzysie w ekonomii) Marek Ratajczak

Ekonomiczny tryumfalizm to skłonność niektórych ekonomistów do wywyższania się w stosunku do reprezentantów innych nauk społecznych i do prezentowania osiągnięć uprawianej przez siebie nauki tak, jakby miały one wymiar podobny do rezultatów uzyskiwanych w ramach nauk ścisłych. Ekonomiczny tryumfalizm to także wiara w koniec historii na niwie ekonomicznej związany z upadkiem systemu gospodarek centralnie zarządzanych i powszechnością rozwiązań rynkowych. Panglosizm: żyjemy w najlepszym z możliwych światów. „Podstawowy problem zapobiegania depresjii został rozwiązany” R. Lucas, 2003   „Słowo „bańka” doprowadza mnie do szału” E. Fama, 2007 „Dlaczego nie ma nagrody Nobla z innych obszarów nauk społecznych? „Nie martwcie się o nich, przecież mają Nobla w literaturze” – G. Stigler Marek Ratajczak

Kryzys gospodarczy i towarzyszące mu pytania: „Dzień dzisiejszy to jutro, które wczoraj lekceważyli źli ekonomiści.” H. Hazlitt Kryzys gospodarczy i towarzyszące mu pytania: o przyszłość gospodarki rynkowej i kapitalizmu ale także o przyszłość ekonomii jako nauki Kryzys ekonomiczny czy także kryzys ekonomii? (1969 -2009) Czy czas na zmiany w ekonomii? Jeśli tak to jakie? „Ciekawe czasy” prowadzą do osłabienia wiary w istniejące i dominujące koncepcje i sprzyjają nowym lub odświeżanym koncepcjom alternatywnym Wielki Kryzys i rewolucja Keynesowska „Wielka depresja zrodziła keynesizm, a stagflacja lat 70. wywołała kontrreakcję. Dziś twórcza destrukcja już się rozpoczęła” The Economist, 2009. Marek Ratajczak

Czy ekonomia w kryzysie? „Ze wszystkich ekonomicznych baniek, które zostały przekłute, mało która pękła równie spektakularnie jak reputacja samej ekonomii” The Economist, 2009 Czy ekonomia w kryzysie? Nie!!! – twierdzą gorący obrońcy zwłaszcza ekonomii głównego nurtu. Zdaniem Guy Sormana autora „Ekonomia nie kłamie” przeciwnicy współczesnej ekonomii wywodzą się z kręgu idealistów i ideologów rozczarowanych swoistym końcem historii związanym z upadkiem gospodarki centralnie zarządzanej. „Są oni rozczarowani współczesnym kierunkiem przemian i dlatego postanowili odebrać ekonomii status nauki” Tak!!! – twierdzą zarówno owi idealiści i ideolodzy, jak i przedstawiciele rozwijającego się ruchu Ekonomii Post-Autystycznej, a także takie nie pasujące do tego grona postacie, jak George Soros, autor „Nowego paradygmatu rynków finansowych”, który między innymi zarzuca współczesnej ekonomii nie uwzględnianie fundamentalnych różnic miedzy zjawiskami przyrodniczymi, a zjawiskami społecznymi. Marek Ratajczak

Czy ekonomia w kryzysie? Coś jest na rzeczy, acz nie popadajmy w przesadę – tak, zdaje się uważać wielu ekonomistów śledzących rozwój swojej nauki. „Uważamy, że ekonomia wpadła w pułapkę sub-optymalnej równowagi, w której znaczna część wysiłku badawczego nie jest skierowana na najważniejsze potrzeby społeczeństwa. Paradoksalnie samowzmacniające się efekty zwrotne w ramach środowiska naukowego mogły prowadzić do dominacji paradygmatu, który nie miał solidnej bazy metodologicznej i którego empiryczne efekty są, mówiąc oględnie, słabe. Źle definiując najważniejsze problemy współczesnej ekonomii i nie potrafiąc właściwie komunikować ograniczenia i założenia swoich modeli ekonomiści ponoszą po części odpowiedzialność za bieżący kryzys.” D. Colander, H.Folmerr, A. Hass, M. Goldberg, K. Juselius, A. Kirman, T. Lux, B. Sloth, 2008. Marek Ratajczak

Historyczne wybory w ekonomii („kamienie milowe”) Ekonomia i chrematystyka „Ekonomia nie jest nauką o zarabianiu pieniędzy. To jest nauka o relacjach między gospodarką a życiem społecznym” E. Phelps, 2008 Francuski racjonalizm i mechanika Newtona „Absurdy racjonalnych oczekiwań wywodzą się z zazdrości o fizykę, na która cierpi wielu ekonomistów biorących okazjonalne przebłyski zrozumienia za uniwersalne prawdy” J. Kay, 2009 Ortodoksja i heterodoksja Spór o metodę Zimna wojna i jej konsekwencje (ekonomia słodkowodna i słonowodna w USA) Marek Ratajczak

Współczesna ekonomia – najbardziej ścisła spośród nauk nieścisłych Królowa nauk społecznych oskarżana o imperializm, separatyzm, autyzm. Raczej shierarchizowana i w ograniczonym stopniu pluralistyczna (ortodoksja versus heterodoksja, ekonomia głównego nurtu versus ekonomia alternatywna). Rozdarta między tradycję pozytywistyczno – dedukcyjną (dedukcja, aprioryzm), a tradycję historycystyczno - empiryczną (empiryzm, aposterioryzm, indukcjonizm). Uwikłana w spór o granice podejścia pozytywnego na gruncie nauk społecznych. Marek Ratajczak

Współczesna ekonomia – najbardziej ścisła spośród nauk nieścisłych W swym głównym nurcie tkwiąca zdecydowanie w moderniźmie i odwołaniach do scjentystycznego modelu nauki. („Ekonomia i biznes są ostatnimi bastionami modernizmu. Nadal jest silnie zakorzenione przekonanie, że istnieją właściwe drogi organizacji firm i gospodarek, nie tylko tu i teraz ale jako reguły uniwersalne i że w sferze biznesu i ekonomii wyczulenie na kulturę, tradycję i historię są niewskazanym sentymentalizmem” J. Kay, 2005) Mało rygorystyczna metodologicznie i łatwo operująca pojęciem teorii lub w bardziej miękkiej wersji: model. („…niemal od dwóch stuleci ekonomiści angażują się w debatę, która okazuje się niemal pozbawiona kumulatywnego charakteru” B. Czarny, 2008) Marek Ratajczak 10

Współczesna ekonomia – najbardziej ścisła spośród nauk nieścisłych Silnie zmatematyzowana a zarazem bardzo „chwiejna” w swych ustaleniach: prawda kontra precyzja. „Ekonomia zeszła na zła drogę ponieważ ekonomiści, jako grupa, błędnie utożsamiali piękno zaklęte w przekonywująco wyglądającej matematyce z prawdą.” i dalej „Główna przyczyna zawodowej porażki tkwi w obejmującym wszystko, intelektualnie eleganckim podejściu dającym szansę ekonomistom na pokazanie ich matematycznych umiejętności” P. Krugman, 2009 „Ekonomia stawała się stopniowo tajemną gałęzią matematyki zamiast zajmować się realnymi problemami życia gospodarczego” M. Friedman Marek Ratajczak 11

A. Marshall o roli matematyki używaj matematyki jako języka stenograficznego,a nie jako narzędzia badawczego trzymaj się matematyki póki nie skończysz swoich badań przetłumacz na język angielski zilustruj przykładami z życia spal część matematyczną jeżeli nie udaje Ci się 4 to spal 3. Marek Ratajczak 12

Współczesna ekonomia – najbardziej ścisła spośród nauk nieścisłych Odwołująca się często do falsyfikacjonizmu, ale raczej oparta na konfirmacjoniźmie i z silną rolą instrumentalizmu oraz retoryki. Nadal broniąca, w swym głównym nurcie Świętej Trójcy (racjonalizm, równowaga, chciwość) i idei homo oeconomicus. W ramach tzw. ekonomii alternatywnej lub heterodoksyjnej znacznie silniejsza w krytyce ekonomii głównego nurtu niż w prezentowaniu rzeczywiście alternatywnych programów badawczych. Mająca problemy z predykcją (spadający kamień versus pandemia grypy) ale i z ustaleniami historycznymi (Wielki Kryzys). Marek Ratajczak 13

Współczesna ekonomia – najbardziej ścisła spośród nauk nieścisłych Odczuwająca skutki finansyzacji życia ekonomicznego i samej ekonomii (hipoteza rynku efektywnego). Podzielona na ekonomię „laboratoryjną” i ekonomię „pop”. Krytykowana z zewnątrz i z wewnątrz i ciągle w istocie rzeczy walcząca o status „prawdziwej” nauki Marek Ratajczak

W 2006 roku w USA zapytano około 2300 osób jak naukowy jest dany obszar wiedzy (odpowiedzi mogły być w przedziale: bardzo naukowy, „w zasadzie” naukowy, niezbyt naukowy, całkiem nienaukowy. Physics got 90% saying very or pretty Scientific, 4% saying not too or not at all. Biology – 95% very or pretty, 3% not too or not at all. Medicine – 97% very or pretty, 1% not too or not at all. Economics – 51% v or p, 45% not too or not at all. Sociology – 49% v or p, 38% not too or not at all (and a very high 8% volunteering they’ve never heard of it…). Accounting – 34% v or p, 63% not too or not at all. History – 31% v or p, 66% not too or not at all. Cytowane za: Is Economics a Science? From Nobel Prizes to Public Opinion, http://asociologist.wordpress.com/2008/03/30/ Marek Ratajczak

Dylematy ekonomistów Formułowanie twierdzeń ogólnych, prawdziwych ale pozbawionych praktycznej wartości. Formułowanie twierdzeń prawdziwych, ale tylko w wąskich granicach czasowo-przestrzennych Formułowanie twierdzeń prawdziwych, ale tylko ceteris paribus, a rozumianych dosłownie – po prostu fałszywych Formułowanie twierdzeń na drodze rygorystycznej dedukcji z założeń, które pozostają w luźnym związku z gospodarczą rzeczywistością. (z opracowania K. Malagi„ Ekonomia. Nauka, wiedza, umiejętności” Marek Ratajczak

Modernizm (według J. Szackiego): formacja zdominowana przez racjonalistyczny fundamentalizm, uniwersalizm, absolutyzm uznawanej prawdy, optymizm i naiwną wiarę w postęp, ubóstwienie nauki i techniki, ostre odgraniczenie podmiotu i przedmiotu poznania, wyobrażenie autonomicznego podmiotu, elitaryzm i pogardę dla cywilizacyjnej „niższości” itd., nade wszystko zaś bodaj przez rozmaite „metanarracje”, „wielkie opowieści”, przypisujące światu wewnętrzny porządek, a linearnie pojmowanej historii jakiś sens, czy też „logikę” (J. Szacki, Historia myśłi socjologicznej, 2002, s.913) Scjentyzm: kult nauki jako jedynego źródła wiarygodnej wiedzy połączony z przekonaniem, że rozwój nauki pozwoli rozwiązać wszystkie problemy pojawiające się w życiu jednostkowym i społecznym Marek Ratajczak

Co dalej z ekonomią? Czy czas na nową wielką teorię? „Ekonomiczne teorie muszą być przemyślane na nowo… Ekonomia wraca do wyrafinowanego myślenia. Zrywa z intelektualną prostotą i ideologiczną arogancją szkoły chicagowskiej” E. Phelps, 2008 „Czeka nas radykalna reforma ekonomii. Nowe zasady. I nie chodzi o to, że ta nowa ekonomia będzie mówić: ludzie są szaleni i zachowują się psychotycznie. Nowa ekonomia przyzna, że żyjemy w świecie, którego mechanizmów nie do końca rozumiemy, podobnie jak wszystkich konsekwencji naszych obecnych decyzji.” E. Phelps, 2009 „Ekonomiści muszą nauczyć się żyć w świecie konfuzji i nieporządku” P. Krugman, 2009 Marek Ratajczak 18

Co dalej z ekonomią? Czy czas na nową wielką teorię? „Nie wątpię, że kryzys może stanowić bodziec do zrewidowania poglądów na różne sprawy gospodarcze. Jednak opinia, ze doprowadzi do rewolucji we współczesnej ekonomii byłaby przedwczesna. Zapewne zdeprecjonuje wiedzę i dorobek kiepskich ekonomistów…” T. Żylicz, 2008 Czy powstanie nowa postkryzysowa ekonomia? „Nie ma powodu, żeby powstawała. Możemy tworzyć pewne nowe modele, badające odstępstwa od generalnych zasad. Ale tych odstępstw są tysiące. Stąd będą tysiące modeli i teorii odnoszących się do szczególnych przypadków. Zasadniczych teorii będzie kilka, opierających się na założeniach częściowo nierealistycznych. Ale stopień nierealizmu jest zwykle na tyle umiarkowany, ze wyniki tej teorii na ogół dobrze opisują rzeczywistość. I to, że nie opisują nam rzeczywistości we wszystkich sytuacjach, nie powinno być niespodzianką”. S. Gomułka, 2009 Marek Ratajczak

Co dalej z ekonomią? Czy czas na nową wielką teorię? „Co ekonomiści powinni zrobić? Po pierwsze, muszą stawić czoła rzeczywistości, w której rynki finansowe są dalekie od doskonałości, są przedmiotem szczególnej deluzji i szaleństwu zachowań stadnych. Po drugie, powinni przyznać – a będzie to bardzo trudne dla ludzi, którzy naśmiewali się i szydzili z Keynesa – że Keynesowska ekonomia pozostaje najlepszymi ramami dla zrozumienia recesji i depresjii. Po trzecie, muszą starać się jak tylko jest to możliwe inkorporować realia finansów do makroekonomii.” P. Krugman, 2009 „Dlaczego tak niewielu ekonomistów potrafiło przewidzieć kryzys? Bo soczewki, przez które patrzą, są popsute. Cała makroekonomia to w dużej mierze nieporozumienie, bo opiera się na założeniach Keynesa. A keynesizm ma się tak do ekonomii, jak astrologia do astronomii. Ludzie muszą wreszcie zrozumieć, że gospodarki się nie opierają na konsumowaniu, ale na oszczędzaniu. Wzrost gospodarczy jest możliwy dzięki oszczędnościom. Nasz system nazywa się kapitalizm. To słowo pochodzi od kapitału!” P. Schiff, 2009 Marek Ratajczak

Co dalej z ekonomią? Czy czas na nową wielką teorię? „Epoka wielkich teorii ekonomicznych minęła. Ekonomia staje się w coraz większym stopniu nauka empiryczną, która ustala związki między parametrami aktywności ekonomicznej a różnego rodzaju zjawiskami społecznymi, badając rzeczywistość przy pomocy coraz bardziej wyrafinowanych i zróżnicowanych metod.” A. K. Koźmiński, 2008 Marek Ratajczak

Co dalej z ekonomią? Ekonomia jako nauka społeczna: ewolucyjno-kulturowy oraz historyczny kontekst zjawisk ekonomicznych, znaczenie instytucji od imperializmu i separatyzmu ku kooperacji i wzajemnemu wzbogacaniu (ryzyko naukowego miszmaszu) „Nie będzie już psychologów, socjologów i ekonomistów, ale po prostu przedstawiciele nauk społecznych, których będzie można dzielić na różne sposoby, których nie można przewidzieć” D. Colander, 2003 „Ekonomia nie tyle jest królową nauk społecznych, ile ich sługą, i powinna opierać się na antropologii, psychologii i socjologii ideologii. Przyszłość inwestowania – przyszłość ekonomii – leży w takiej właśnie, bardziej eklektycznej wizji.” J. Kay, 2009 homo compositus ograniczona predykcja rosnąca rola empirii (ryzyko przyczynkowości i „caselogii”) Marek Ratajczak

Co dalej z ekonomią? Więcej matematyki na usługach ekonomii a nie ekonomii na usługach matematyki, ekonomia nie jest nauką formalną i ścisłą, ale nieścisła nie znaczy gorsza („Economics may not be a „hard” science. But that does not mean it is an easy science. Because it is so fluid, it is hard to hold in place and to study.” (T.G. Buchholtz, New Ideas from Dead Economists”) Sfera finansowa i sfera realna jako integralnie powiązane Nie ma rozwiązań doskonałych, rynek jest narzędziem (i to czasem zawodnym) a nie celem samym w sobie, a państwo nie jest (niestety) bezstronnym suwerenem Marek Ratajczak

Co dalej z ekonomią? Ekonomia głównego nurtu versus ekonomia alternatywna: wielka zmiana, ewolucyjne wchłanianie? (ekonomia złożoności, ekonomia wiedzy niedoskonałej, ekonomia instytucjonalna), Pluralizm: ekonomia nie jedno ma imię, pozytywny eklektyzm Post-modernizm i jego wyzwania (prawda nie jest poznawana ale wytwarzana) Marek Ratajczak

Uwagi końcowe Świat się zmienia i ekonomia jako nauka społeczna musi się zmieniać wraz z nim, acz raczej drogą ewolucji niż rewolucji. Na razie nie widać dojrzałej alternatywy dla dominujących paradygmatów. Podział na ekonomię ilościową i jakościową nie służy dobrze rozwojowi ekonomii. W nauczaniu ekonomii warto pamiętać, że w szybko zmieniającym się świecie już wkrótce będzie tam i wtedy, pomijając pewne elementy wiedzy fundamentalnej. Marek Ratajczak 25

Kilka słów o nauczaniu ekonomii: McUniwersytet versus Uniwersytet Humboldtowski Zawodowość versus zatrudnialność Specjalizacja versus uniwersalizm Praktycyzm versus akademickość Technicyzm versus humanizm Supermarket z dyplomami versus świątynia wiedzy Robotnik nauki versus badacz Marek Ratajczak

„To co sprawia, że jest ona [ekonomia] najbardziej fascynującą jest to, że jej fundamentalne zasady są tak proste, że każdy jest w stanie je zrozumieć, jednak niewielu je rozumie.” Milton Friedman Dziękuję za uwagę m.ratajczak@ue.poznan.pl www.marekratajczak.pl Marek Ratajczak