Kontakt i praca z rodziną dysfunkcyjną Anna Filipiak – Siewodnik i Ewa Gordziej PCPR, Środa Wlkp., 2004r.

Wybrane zagadnienia Złożoność dysfunkcji w rodzinie(przemoc, zaburzenia psychiczne, alkoholizm), nakładanie się różnych trudności Znajdowanie jawnych i ukrytych dysfunkcji rodzinnych Kontakt w sytuacji pomagania i umiejętnosci osoby pomagającej Osoby odmawiające współpracy - przymus i wynikający z niego opór

W jaki sposób pomagamy? Informując Udzielając wsparcia Odkrywając słabe i mocne strony określonej rodziny Współpracując z innymi specjalistami i instytucjami Negocjując z członkami rodziny warunki umowy i wyznaczając wspólnie z nimi cele i zadania

Fazy rozwoju alkoholizmu – stadium przedalkoholowe Używanie i nadużywanie alkoholu motywowane celami towarzyskimi Osoba odczuwa psychiczną ulgę, odprężenie w sytuacjach związanych z piciem Spożywanie alkoholu zazwyczaj nie prowadzi do znacznego upicia się Spadek tolerancji na znoszenie sytuacji trudnych i umiejętności radzenia sobie z nimi inaczej niż poprzez picie Wzrost tolerancji na alkohol Pierwsze amnezje spowodowane nadużywaniem alkoholu Najczęściej trwa od kilku miesięcy do 2 lat

Fazy rozwoju alkoholizmu – stadium wstępne/stadium zwiastunów Palimpsesty alkoholowe Picie potajemne Ciągłe myślenie o alkoholu, obawy czy na spotkaniu będzie wystarczająca ilość alkoholu Łapczywość w piciu, pierwsze kieliszki wypijane są jeden za drugim w celu jak najszybszego uzyskania odprężenia Poczucie winy i wyrzuty sumienia Unikanie, szczególnie z bliskimi, wszelkich rozmów na temat alkoholu Narastająca izolacja społeczna Trwa od pół roku do 4 – 5 lat w zależności od fizycznych i psychicznych predyspozycji Dalszy wzrost tolerancji na alkohol i potrzeby jego używania

Fazy rozwoju alkoholizmu – stadium ostre Utrata kontroli nad ilością wypijanego alkoholu – niepohamowany głód alkoholowy po wypiciu pierwszego kieliszka, niezależnie od długości abstynencji poprzedzających picie Zachowana kontrola nad tym, czy rozpocząć picie, czy nie Przekonywanie siebie i innych, że nie ma się problemów z alkoholem, podawanie alibi Nacisk otoczenia na zaprzestanie picia Spadek poczucia własnej wartości i rekompensowanie go nastawieniem i zachowaniami wielkościowymi

Fazy rozwoju alkoholizmu – stadium ostre – c.d. Obwinianie innych, „obłęd zazdrości”, litowanie się nad sobą, zachowania agresywne Zaniedbywanie obowiązków w domu i w pracy Utrata zainteresowań Gromadzenie i ukrywanie zapasów alkoholu Niewłaściwe odżywianie, problemy ze zdrowiem w tym z seksualnością Picie wieczorne

Fazy rozwoju alkoholizmu – stadium przewlekłe Ciągi picia Degradacja moralna Obniżenie sprawności intelektualnej Psychozy alkoholowe – u ok. 10% pijących Przebywanie i picie z ludźmi z niższych warstw społecznych Kłopoty finansowe – sięganie po alkohole niekonsumpcyjne Spadek tolerancji na alkohol Lęki, drżenia, zahamowania psychoruchowe U 60% - pragnienia natury religijnej

Alkoholizm w odniesieniu do dzieci - statystyki 10% osób dorosłych jest uzależnionych (większość z nich jest rodzicami) Dzieci osób uzależnionych są znacznie bardziej narażone na uzależnienie Znacznie częściej wybierają na swoich partnerów alkoholików

Dysfunkcyjne role, jakie pełnią dzieci alkoholików w rodzinie Ratownik Podpora rodziny Kozioł ofiarny Maskotka

Trzy style radzenia sobie dziecka z uzależnieniem rodziców Ponoszenie odpowiedzialności Dostosowywanie się do sytuacji Łagodzenie napiętej atmosfery w domu

Trzy zasady determinujące funkcjonowanie dzieci w rodzinie alkoholowej „nie mów” „nie ufaj” „nie odczuwaj”

Psychologiczne skutki u dzieci alkoholików Poczucie odmienności Poczucie wstydu Zachowania autodestrukcyjne Ponad dwa miliony dzieci ma rodziców uzależnionych od alkoholu Agresja Krytyczna samoocena Ignorowanie własnych potrzeb emocjonalnych Brak umiejętności cieszenia się życiem Nadmierna odpowiedzialność lub brak odpowiedzialności Nadmierna wrażliwość lub obojętność Obawa przed nawiązywaniem bliskich związków Lęk przed odrzuceniem Nieświadome poszukiwanie kryzysowych sytuacji

Jak pomóc dziecku i młodzieży nie pić Naucz się słuchać dziecka Pomóż dziecku dobrze czuć się ze sobą Pomóż dziecku wykształcić jasny system wartości Pomóż dziecku radzić sobie z naciskiem kolegów Ustal jasno zasady dotyczące alkoholu Zachęcaj dzieci do zajęć twórczych Bądź dobrym przykładem Przygotuj się do sytuacji w której dziecko wypije

Problemy, jakie napotykamy w pracy z dzieckiem z rodziny alkoholowej Złożoność formalna i emocjonalna relacji rodzinnych sprawia, że trudno niekiedy przekonać rodziców do pomocy psychologicznej dla dziecka Wstyd i opór przed ujawnieniem rodzinnej tajemnicy Trwanie rodziny w patologicznej sytuacji, bez woli leczenia ze strony osoby uzależnionej Powielanie wzorca rodzinnego Trudności w jednoznacznym zinterpretowaniu czy rodzice piją Strategia punitywna – karać nie leczyć

Współuzależnienie - wskaźniki Lęk przed utratą kontroli Lęk przed uczuciami Lęk przed konfliktem Nadmiernie rozwinięte poczucie odpowiedzialności Poczucie winy Niezdolność do odprężenia się oraz do spontanicznej zabawy Ostra, bezlitosna (niszcząca) samokrytyka

Współuzależnienie – wskaźniki c.d. Trudności w utrzymywaniu bliskich kontaktów Pozostawanie w roli ofiary Zachowania kompulsywne Współuzależnienie a motywacja do dokonywania zmian w swojej sytuacji życiowej Kiedy dziecko staje się dorosłym Zakaz ujawniania informacji o kłopotach rodzinnych – lojalność rodzinna

Profilaktyka uzależnień Korygowanie nieprawidłowych przekonań Budowanie systemu wartości Wiedza o skutkach picia Umiejętności odmawiania picia Alternatywne sposoby życia Wyznaczanie celów życiowych Nauka podejmowania decyzji Nauka poszukiwania pomocy Wzmacnianie poczucia własnej wartości Nauka radzenia sobie ze stresem

Przemoc w rodzinie - statystyki Przemoc to każdy akt agresji godzący w jednostkę fizycznie lub psychicznie Przemoc wewnątrzrodzinna jest najczęściej stosowaną formą agresji interpersonalnej Wskaźnik małżeństw w których doszło choć raz do aktu przemocy 1:2, 1:3, 1:4 W 49% aktywny udział brali obydwaj małżonkowie Ponad 30% zabójstw ma miejsce w rodzinie Zdecydowanie więcej mężczyzn niż kobiet stosuje przemoc fizyczną (34% do 24%) Agresję słowną częściej stosują kobiety (50 % do 40%)

Przemoc w rodzinie charakterystyka sprawców i czynniki ryzyka Przemoc częściej stosują ludzie młodzi (zarówno w relacjach małżeńskich, jak i rodzic dziecko) Najczęściej przemoc stosują mężczyźni w wieku 30 - 40 lat Najwięcej tego typu przestępstw dokonuje się pod wpływem alkoholu (20 – 60%) obniżenie kontroli Czynniki sprzyjające to niskie dochody, zła sytuacja materialna, status społeczny – to niekiedy usypia naszą czujność W rodzinach o niskim statusie częstsza przemoc fizyczna (a to bardziej widoczne), w rodzinach o wyższym statusie psychiczna

Przemoc wobec dzieci Większa częstotliwość przemocy w rodzinach wielodzietnych Także gdy rodzice samotnie wychowują dzieci Najnowsze badania nie tyle różni się liczba aktów przemocy ile ich rodzaj Przemoc częściej stosowana przez matki, ale w łagodniejszej postaci 84% – 97 % rodziców stosuje kary fizyczne 3 –7 % przejawy maltretowania W rodzinach patologicznych wskaźnik maltretowania wzrasta do 41% Częściej chłopcy niż dziewczęta (choć to zmienia się relatywnie do wieku) Najbardziej niebezpieczny dla dziecka okres do 4 roku życia (brak samodzielności)

Przemoc wobec dzieci – czynniki ryzyka Historia przemocy w rodzinie Widoczna obojętność w stosunku do dziecka Problemy społeczno – ekonomiczne rodziców Rodzina niepełna Choroby psychiczne, uzależnienia w rodzinie Doświadczenia rodziców z zaniedbywaniem w dzieciństwie Młody wiek rodziców (poniżej 21 lat w chwili urodzenia dziecka) Rodzina wielodzietna Upośledzenie umysłowe lub fizyczne dziecka

Wykorzystanie seksualne dzieci - statystyki 24, 9% dziewcząt, oraz 22,3% chłopców poddanych oddziaływaniu pornografii przez dorosłych 5,4% dziewczynek i 1,9% różnym czynom lubieżnym 9% dziewczynek i 25 chłopców pobudzaniu narządów płciowych Rzeczywiste rozmiary tego zjawiska są z całą pewnością większe Około 60 – 70% dzieci było wykorzystanych tylko raz Większość dzieci, jeżeli w ogóle ujawnia fakt ujawnienia, to robi to po latach Dla 75% dzieci sprawca, był osobą znajomą W 20% sprawcami są ojcowie, 12% ojczymowie bracia 4% wujkowie 4%

W jaki sposób sprawcy przemocy seksualnej manipulują dziećmi Zmuszają dziecko do milczenia groźbami Szantażują lub przekupują Wywołują poczucie winy i wstydu Mówią dziecku, że to nic złego, że to dowód miłości który pozostanie ich tajemnicą

Wykorzystanie seksualne dzieci – czynniki ryzyka Społeczna izolacja rodziny lub dziecka Konflikty między rodzicami Choroba psychiczna któregoś z rodziców Uzależnienie w rodzinie Upośledzenie umysłowe dziecka

Wykorzystanie seksualne dzieci – niepokojące objawy Objawy fizyczne Nadmierna seksualizacja dziecka (poruszanie tematyki, zabawy o charakterze seksualnym, świadomość seksualna wykraczająca poza dojrzałość dziecka) Emocje (odczuwanie ciągłego gniewu, wstydu, strachu, poczucia winy) Ucieczki z domu Próby samobójcze Zaburzenia psychiatryczne (dysocjacja, depresja, zaburzenia lękowe) Niepowodzenia szkolne

Pierwsza reakcja na ujawnienie przemocy Wesprzeć ofiarę dać jej do zrozumienia, że jest akceptowana, że nikt jej nie ocenia, Rozmowa na temat tego, co do tej pory zrobiono, aby przerwać akty przemocy Ustalić realne cele zmian i plan ich realizacji Skierować do specjalisty Rozmawiać z ofiarą o tym co ją spotkało bez wstydu i skrępowania (to może pogłębiać jej poczucie winy) O ile to możliwe odseparować ofiarę Nie tylko wystąpienie o karę, ale także skierowanie na leczenie sprawcy

Problemy jakie napotykamy w pracy z rodzinami w których dochodzi do przemocy Część agresorów twierdzi, że agresja jest przejawem ich miłości i troski Przywiązanie, miłość do agresora (cykl przemocy akt agresji – rozładowanie emocji i skrucha – pojednanie – nadzieja – stres i napięcie eskalacja gniewu – akt agresji) Uzależnienie materialne od agresora Funkcjonujące powszechnie przekonanie, że problemy w rodzinie nie powinny wykraczać poza ściany domu – opór przed ujawnieniem Strategia punitywna – karać nie leczyć (większość agresorów wraca i ponownie krzywdzi) Złożoność formalna i emocjonalna relacji rodzinnych sprawia, że trudno niekiedy podjąć jednoznaczną decyzję (np.izolowanie, separacja) Trwanie w związku, powracanie do sprawców przemocy Powielanie wzorca rodzinnego Obawa o bezpieczeństwo osoby ingerującej w system rodzinny Trudności w jednoznacznym zinterpretowaniu przemocy

Wskaźnik zachorowalności Typ zaburzenia Mężczyźni Kobiety Zaburzenia nastroju 14,7% 23,9% Zaburzenia lękowe 19,2% 30,5% Nadużywanie substancji 35,4% 17,9% Zaburzenia z kręgu schizofrenii 1%

Co oznacza określenie zaburzenie psychiczne? Jest to stan psychiczny, któremu towarzyszy: Cierpienie Poczucie nieprzystosowania Irracjonalność Nieprzewidywalność i brak kontroli Rzadkość i niekonwencjonalność Dyskomfort obserwatora Naruszanie norm

Główne typy zaburzeń psychicznych Organiczne zaburzenia psychiczne Zaburzenia spowodowane substancjami psychoaktywnymi Schizofrenia, zaburzenia schizotypowe i schizoafektywne Zaburzenia nastroju Zaburzenia osobowości Zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi Upośledzenie umysłowe Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym Zaburzenia psychiczne związane ze starzeniem się

10 najbardziej charakterystycznych objawów depresji smutek, przygnębienie, niemożność odczuwania radości ("nic nie cieszy") zmniejszenie zainteresowań (np. niechęć zajmowania się swoim hobby) zmniejszenie aktywności, apatia, spowolnienie, niechęć do działania problemy ze snem (bezsenność lub nadmierna senność) zmniejszenie apetytu, spadek wagi ciała, suchość w ustach uczucie ciągłego zmęczenia, brak energii lęk, uczucie wewnętrznego napięcia, "niepokój w środku" trudności w koncentracji i zapamiętywaniu, wrażenie niesprawności intelektualnej poczucie beznadziejności, niska samoocena, dolegliwości bólowe (bóle głowy, brzucha, bóle w klatce piersiowej, nerwobóle)

Objawy manii Wzmożona aktywność lub niepokój fizyczny Wzmożona rozmowność (potrzeba mówienia) Gonitwa myśli Zmniejszona potrzeba snu Podwyższona samoocena Stałe zmiany działania i planów Niedocenianie ryzyka Wzmożona energia seksualna

Najbardziej charakterystyczne objawy schizofrenii echo myśli, nasyłanie i zabieranie myśli, rozgłaśnianie (odsłonięcie myśli) urojenia oddziaływania, wpływu i owładnięcia w zakresie ruchów, myśli, działań lub odczuć; również – spostrzeżenia urojeniowe głosy omamowe komentujące albo dyskutujące, albo inne głosy pochodzące z części ciała utrwalone urojenia o treści nie dostosowanej kulturowo i całkowicie niemożliwej utrwalone omamy ze zwiewnymi urojeniami bez treści afektywnej lub utrwalone myśli nadwartościowe przerwy i wstawki w toku myślenia prowadzące do rozkojarzenia lub niedostosowania wypowiedzi albo neologizmy zachowanie katatoniczne objawy „negatywne” – apatia, zubożenie wypowiedzi i spłycenie lub niespójność reakcji emocjonalnej znaczna zmiana linii życiowej – spadek zainteresowań, brak celu, bezczynność, autyzm, wycofanie

Osoba chora psychicznie w rodzinie Diagnoza rodziny niekoniecznie musi być prawdziwa Niewiele osób przy pierwszym kryzysie psychicznym sama dostrzega potrzebę leczenia – kwestia leczenia przymusowego Zróżnicowanie działań w zależności od fazy choroby Choroba psychiczna nie musi trwać całe życie Dostarczenie rodzinie potrzebnych informacji Wskazanie miejsc, gdzie można otrzymać specjalistyczną pomoc Objęcie rodziny działaniami profilaktycznymi Pełnienie funkcji rodzicielskiej przez osobę z zaburzeniami psychicznymi

Osoba chora psychicznie w rodzinie c.d. Pułapka przerzucenia odpowiedzialności za wszystko „złe” w rodzinie na osobę chorą Choroba psychiczna a zjawisko bezrobocia, izolacji, przemocy i uzależnienia od substancji psychoaktywnych Ucieczka w chorobę Potrzeba organizacji systemu środowiskowego wsparcia Wiek a choroba psychiczna

Jak rozmawiać z osobą chorą? Przed rozmową zastanów się nad własnymi stereotypami i opiniami na temat osób chorych psychicznie Traktuj jej zdanie na równi ze zdaniem innych członków rodziny Zwracaj się do niej z szacunkiem – w ten sposób możesz pokazać właściwy sposób traktowania chorego innym członkom rodziny Bądź szczery i mów wprost o celu swojego działania Konsultuj swoje działania ze specjalistą

Błędne koło osamotnienia kryzys psychiczny ocena otoczenia niepowodzenie próba powrotu do środowiska hospitalizacja/ leczenie ambulatoryjne remisja

Pierwszy kontakt z klientem Efekt pierwszego wrażenia Efekt uprzedzenia i samospełniającego się proroctwa Powinniśmy oddzielać fakty od opinii Ważna otwartość na zmianę opinii z chwilą pojawienia się nowych danych Uwzględnić cudzy punkt widzenia „Rozumiem, że z Pana punktu widzenia wygląda to tak...”

Komunikacja niewerbalna Kontakt wzrokowy Potakiwanie głową zachęcanie do mówienia Miejsca przy stole (pod kątem 90%, gdy rozmowa dyscyplinująca naprzeciwko) Postawa ciała (preferowana otwarta) Wyraz twarzy gestykulacja Wygląd ubiór – podkreśla status Pojęcie przestrzeni personalnej (intymna 15 – 45 cm., osobista 45 – 120 cm., społeczna 120 – 350 cm.)

Komunikacja werbalna Ton głosu Pytania w zależności od potrzeb otwarte gdy potrzebujemy szerszych informacji, zamknięte gdy chcemy coś doprecyzować ( pytania zamknięte dyscyplinują) Polecenia ogólne, lub szczegółowe Informacje ważne powinny zostać zapisane parafraza

Pułapki komunikacji werbalnej Ograniczenia związane ze zdolnościami odbiorcy Rozproszenie Niewyrażone założenie Postrzeganie spraw z własnego punktu widzenia Używanie specjalistycznych terminów Wpływ własnych nieuświadomionych niekiedy uprzedzeń Nadinterpretacja przekazu Nadmiar informacji Sprzeczne przekazy Wpływ grupy

Komunikowanie się z dziećmi i młodzieżą Dobrze jest przedstawić się w nieco mniej formalny sposób Starać się usiąść tak, by znajdować się na jego wysokości Nie zmuszać dziecka do mówienia, kiedy nie jest na to gotowe Wskazane jest poświęcić dziecku tak dużo czasu, jak to tylko jest możliwe Dziecko szybciej otworzy się w miejscu, w którym czuje się bezpieczne Należy wytłumaczyć dziecku, kim się jest i czym się zajmuje , ale nie podawać zbyt wielu informacji naraz Powinno się używać słownictwa, które jest dla dziecka zrozumiałe Pomaga znalezienie jakiegoś wspólnego punktu z dzieckiem Ważna może okazać się obserwacja zabawy dzieci (odtwarzanie ról)

Nawiązanie i podtrzymanie kontaktu z klientem Empatia – rozumienie doświadczeń, zachowań i uczuć innego człowieka Słuchanie – aktywne słuchanie (postawa, mimika, gesty, przytakiwanie) Budowanie zaufania (dokładne wyjaśnienie zakresu poufności rozmów, konsekwencja i stanowczość w działaniu, trzymanie się wspólnych ustaleń)

Style rozwiązywania sytuacji trudnych Dominacja Kompromis Współpraca Uległość Unikanie

Jak konstruktywnie wyrazić krytykę Nie należy wypowiadać swoich zarzutów w obecności osób trzecich Nie porównywać zachowania osoby którą krytykujemy z zachowaniem innych osób Nie formułować zarzutów w poniżający sposób Krytykować tylko te zachowania, na które dana osoba ma wpływ i które może zmienić Krytykować zachowania nie osoby Nie okazywać własnej satysfakcji Wyrażać niezadowolenie słowami, nie zaś wyrazem twarzy i gestami Nie usprawiedliwiać się , gdy zwraca się komuś uwagę Dobrze jest docenić najpierw to, co uległo poprawie Należy unikać słów „zawsze”, „nigdy” Nie powinno się powtarzać zarzutów, gdy dana osoba przyjęła już krytykę

Praktyczne wskazówki Co było bezpośrednią przyczyną kryzysu Czy wcześniej podejmowano próby rozwiązania problemu, jak te próby się kończyły Staraj się organizować wspólne spotkania ze wszystkimi członkami rodziny Poznaj oczekiwania każdej osoby w rodzinie Wyznaczając zadania wskazuj konkretne osoby i terminy ich wykonania Używaj zrozumiałego języka Upewnij się, że każdy rozumie przedstawione mu zadania Spisuj ustalone punkty i zbierz podpisy zainteresowanych stron

Praktyczne wskazówki – c.d. Jeśli zamierzasz poruszyć ważne tematy ustal wcześniej konkretny termin spotkania, zadbaj o odpowiednie do tego miejsce Podtrzymaj dążenie klienta do kontaktu (np. Cieszę się, że zwróciłeś się z tym do mnie”) Jasno określ zasady i wymagania instytucji, którą reprezentujesz Podczas rozmowy okazuj swoje zaangażowanie i w miarę możliwości nie pozwól, aby ktokolwiek wam przerywał Sprawdź, jakie rozwiązania widzą poszczególne osoby w rodzinie

Motywowanie osób niechętnych do współpracy Sprawdź nastawienie poszczególnych członków rodziny do instytucji dla której pracujesz i do zawodu, który wykonujesz Opór jest reakcją klienta na poczucie zagrożenia lub wiąże się z sondowaniem drażliwych tematów zanim rozwinie się zaufanie do pomagającego Nie próbuj na siłę przełamywać niechęci klienta, np. nie stosuj szantażu, gróźb Nie wymagaj pełnego otwarcia się i całkowitej szczerości przy pierwszym spotkaniu – nie zmuszaj do udzielania odpowiedzi

Motywowanie osób niechętnych do współpracy – c.d. Oceniaj zachowanie, a nie osobę Jasno przedstawiaj zyski i koszty związane ze współpracą z tobą Próby wytrzymałości – „testy” jakie stosuje klient

Co utrudnia kontakt z rodziną? Przerywanie Prawienie kazań, dawanie rad Obwinianie Postawa protekcjonalna Odbieganie od tematu Nie patrzenie na klienta Sugerowanie odpowiedzi, nadinterpretacja Poprawianie Dopowiadanie Wiem swoje Rutyna Słuchanie selektywne

Osoba pracująca z rodziną dysfunkcyjną Przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu Stawianie jasnych granic Możliwość rozmowy lub konsultacji z osobą pracującą w podobnym charakterze Budowanie świadomości własnych doświadczeń rodzinnych, stereotypów i wynikającego stąd ryzyka oraz własnego systemu wartości

Kontakt: Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie ul. Szkolna 2, 63 – 000 Środa Wlkp. E-mail: psycholog@pcprsrodawlkp.neo.pl