Dlaczego warto pogłębiać wiedzę na temat życia codziennego Żydów w Krotoszynie? PROJEKT GIMNAZJALNY 2012 - 2013

CELE PROJEKTU: Upowszechnianie wiedzy o historii, tradycji i kulturze żydowskiej. Poznanie losów krotoszyńskich Żydów. Ochrona dziedzictwa kulturowego Żydów w Krotoszynie. Odkrywanie i przywracanie pamięci mieszkańcom Krotoszyna i okolic o wielokulturowej historii miasta. Rozwój wrażliwości młodzieży na odmienność kulturową, etniczną i religijną. Krzewienie tolerancji i idei dialogu kultur. Kreowanie pozytywnych wzorców społecznych.

„Nasza wielkość – na naszym cmentarzu” Rabin Berger „Historia Żydów w Krotoszynie”

Fragment przywileju z 1638 roku […] Domy modlitewne dla kobiet i mężczyzn mogą być wznoszone wedle upodobania z drewna lub z kamienia, podobnie jak inne zabudowania, takie jak łaźnia, dom pogrzebowy, mieszkanie rabina… Żydzi mogą handlować towarami wszelkiego rodzaju, i to zarówno w tygodniu, jak i na targach czy jarmarkach… [...] Jeśli jakikolwiek Żyd padnie ofiarą przemocy, ludność chrześcijańska zobowiązana jest udzielić mu pomocy… Żydom przysługują takie same prawa, co ludności chrześcijańskiej… Podobnie jak chrześcijańscy mieszkańcy miasta, Żydzi do budowy swych domów mogą przywozić drewno z lasu… […]

W zamian za otrzymane prawa oraz ochronę zarówno w mieście, jak i poza jego granicami, każdy mieszkaniec miasta pochodzenia żydowskiego zobowiązany jest uiścić opłatę w wysokości 1 dukata. Opłata od dwóch osób również wynosiła 1 dukat. Należało ją uiszczać co roku w dniu Świętego Marcina (niem. Martini, Martinstag), przypadającym 11 listopada. Żydzi zobowiązani są również do wypłacania pieniędzy na potrzeby miasta, m.in. na budowę ratusza, bram, mostów czy grobowców. Wysokość tej sumy była zależna od sytuacji finansowej każdego gospodarstwa… Wraz z założeniem Krotoszyna w XV w. do miasta przyjechali liczni Żydzi . W XVII w. Żydzi dostali od władz liczne przywileje, które umożliwiały im dużą swobodę.

Henryk Berger - historyk zajmujący się Żydami krotoszyńskimi - przyjmuje, że pod koniec XV wieku istniała w Krotoszynie gmina żydowska, choć nie przytacza na to dowodu. Bardziej prawdopodobne jest istnienie gminy w wieku XVI, czego dowodzi liczebność żydowskich mieszkańców Krotoszyna w wieku następnym.

W latach 1655 – 1659 przed wojną szwedzko – polską gmina żydowska rozkwitała, lecz polskie wojsko podczas wojny prawie ją zniszczyło. Przed wojną Krotoszyn zamieszkiwało 400 rodzin, lecz w 1660r. Zostało ich tylko 50.

Zwiększenie się liczby Żydów w Krotoszynie miało związek z wygnaniem ich z Wiednia i całej Austrii przez cesarza Leopolda w roku 1670. Wielu Żydów przybyło do Polski, gdzie przyjął ich pod swoją królewską opiekę Michał Korybut Wiśniowiecki. W XVII wieku powstała tu synagoga, która spłonęła w 1774 r. Powstał także cmentarz żydowski. Fakty te świadczą, że w tym wieku w Krotoszynie mieszkała spora gromada Żydów. W zachowanej do czasów Henryka Bergera księdze zmarłych Żydów zapisano pod rokiem 1639 pochówek Abrahama Kohena z Krotoszyna.

W końcu XVII wieku zamieszkiwało nasze miasto prawdopodobnie 1200-1300 Żydów, w latach 1725-1730 było ich 1600-1700. Miejscowa gmina żydowska w Krotoszynie szybko rozrastała się zatem w XVIII wieku. Gmina po raz kolejny rozwinęła się m. in. dzięki żydowskim kupcom, prowadzącym handel z niemieckimi miastami - Frankfurtem nad Menem i Lipskiem. W 1764r. gminę zamieszkiwało 1 749 osób. Na podstawie spisu Indagandy - przeprowadzonego w 1793 r. - można stwierdzić, że w naszym mieście żyło około 1624 Żydów. Opis Prus sporządzony przez Holschego pod koniec XVIII w. informuje natomiast, że w Krotoszynie mieszkało prawdopodobnie 2730 osób narodowości żydowskiej.

Można stwierdzić, że w Krotoszynie znajdowała się największa gmina żydowska z wszystkich miast województwa kaliskiego. W 1828r. gmina liczyła 1 800 mieszkańców. W 1837r. gmina była najliczniejsza – tworzyło ją ok. 2 200. Jednak w latach 1857 – 1925 liczba członków w gminie zmniejszała się, ponieważ Żydzi zaczęli wyjeżdżać z Krotoszyna. Zajmowali się w owym czasie drobnym handlem i rzemiosłem - było kilku krawców, kuśnierzy i szewców. Uczestniczyli aktywnie w życiu publicznym Krotoszyna.

W Krotoszynie Żydzi posiadali szeroki zakres swobód wynikających z ogólnych praw, które Żydzi otrzymali w Polsce. W roku 1673 Katarzyna Rozdrażewska jako dziedziczka udzieliła przywilejów Żydom, pozwalając im m.in. na handel suknem, pod warunkiem wpłacania do cechu sukienniczego rocznie 1 grzywny od każdego trudniącego się tym procederem. Na czele gminy żydowskiej stał zarząd, składający się z czterech starszych i pięciu przybocznych. Wybierano do niego bogatych mężczyzn o nieposzlakowanym charakterze. Każdy z czterech starszych sprawował urząd przez jeden kwartał.

Gmina żydowska utrzymywała 12 urzędników m. in Gmina żydowska utrzymywała 12 urzędników m.in. rabina, kantora i nauczyciela, nadzorującego także szpital. Posiadała ona własny cmentarz, który znajdował się przy drodze prowadzącej do Kalisza. Berger podaje, że w początkach XVIII wieku w Krotoszynie istniała drukarnia żydowska. Jednym z jej właścicieli był Schabtei - autor komentarza do Biblii, który zmarł w 1718r. Gmina posiadała także dom szkoły żydowskiej usytuowany przy dzisiejszej ul. Garncarskiej.

Na początku XVIII wieku Żydzi nabywali domy w mieście zgodnie z Porządkiem miejskim ogłoszonym w 1728 r. przez J. Potockiego. Żyd, który chciał nabyć dom musiał otrzymać zgodę zwierzchności zamkowej. W 1730 gmina żydowska miała ogromne zadłużenie. Długi Żydów sięgały w tym czasie może nawet do 112 tys. talarów, około 6 tys. to dług zamkowy. Właściciel pozwalał przyjmować do gminy w Krotoszynie nowych członków, pod warunkiem, że ich majątek przekraczał 300 talarów lub gdy byli w stanie utrzymywać się z pracy w rzemiośle. Nakazywano mieszkańcom dzielnicy żydowskiej sprzątać śmieci i wynosić je w koszach poza miasto, a zakazywano natomiast wietrzenia pościeli na ulicach.

Żydzi stanowili niewielki odsetek mieszczan Żydzi stanowili niewielki odsetek mieszczan. Mimo to przodowali w ekonomice i zasiadali w radzie miasta. Warto wspomnieć nazwiska takich kupców: Daniel, Louis, Schlesinger, Levy, Katzenellenbogen. Ostatnimi rabinami byli: do 1882 r. dr Joel, do 1895 r. dr Baneth, dr H. Berger i przed wojną Cohn. Żydzi nie tworzyli organizacji. Jedynym notowanym w latach 80- tych. stowarzyszeniem był Związek Kobiet Żydowskich (Judischer Frauenverein).

W połowie XIX wieku Krotoszyn był czwartym co do wielkości miastem Wielkopolski. Liczył 7687 mieszkańców, w tym 2699 katolików, 2660 ewangelików i 2319 Żydów. Po zakończeniu I wojny światowej wielu Żydów wyjechało z miasta. Ostatnie rodziny, które zostały w Krotoszynie, wygnano w 1939r. podczas okupacji niemieckiej. Źródła podają, że w 1939 roku Krotoszyn zamieszkiwało 15225 mieszkańców w tym zaledwie 0,25% Żydów.

SYNAGOGA W KROTOSZYNIE W 1673r. wybudowano pierwszą Synagogę w Krotoszynie, która całkowicie spłonęła w pożarze miasta w 1774r. Na skutek zniszczeń spłonęła także cała dzielnica żydowska m.in. liczne biblioteki, drogocenne przedmioty kultu i dom nauczyciela. Około 50 lat później w skutek kolejnego pożaru po raz drugi została zniszczona nowo odbudowana Synagoga. W latach 1843 - 1845 wybudowano kolejną, która stała przy Tempelstraße. Postawiono jeszcze jedną Synagogę ze względu na spór między ortodoksyjnymi a liberalnymi członkami gminy. Synagoga posiadała jako pierwsza w prowincji organy, a na odprawianych nabożeństwach śpiewał chór. Od strony południowej stał budynek szkoły żydowskiej – obecnie budynek odbiega od dawnego wyglądu. Natomiast od strony północnej znajdował się dom rabina, który zachował się do dziś.

SZKOŁA ŻYDOWSKA Od początku XVI w. gmina dążyła do otwarcia szkoły, gdzie dzieci żydowskie zostałyby przygotowywane do pójścia do szkoły podstawowej. Otwarto ją dopiero w ok. 1830r. na skutek interwencji Stowarzyszenia Ochrony Interesów Żydowskich. W 1905r. w szkole żydowskiej uczyło się 26 chłopców i 12 dziewcząt . W gminie zaczęto zastanawiać się nad sensownością utrzymywania odrębnej szkoły, w związku z czym szkoła żydowska upadła.

CMENTARZ ŻYDOWSKI W KROTOSZYNIE Cmentarz żydowski został założony w 1638r. przy dzisiejszych ulicach: Ostrowskiej, Głowackiego i Sosnowej. Jego powierzchnia wynosiła ok. 0,5ha. Chowano na nim bogatych Żydów z płd. Wielkopolski oraz Dolnego i Środkowego Śląska. Jako cmentarz służył do 1940 roku. Fragment kostnicy i domek grabarza to pozostałości po cmentarzu. Zachowała się także jedyna macewa z 1722r., która przechowywana jest w Muzeum Regionalnym PTTK. Upamiętnia Jakuba Kaca syna Lejba Kaca, szamesa synagogi wrocławskiej. Odczytano na niej napis: „Tu pochowany Jakub, mąż doskonały i prawy, ubogi w lata; pan Jakub Kac błogosławionej pamięci, syn pana Lejba Kaca, który był szamesem we Wrocławiu i zmarł w sobotę dnia 4482 według skróconej rachuby". Cmentarz został zniszczony w czasie II wojny przez okupanta hitlerowskiego. Pozostałe nagrobki w czasie okupacji hitlerowskiej służyły do budowania murków przy kościele św. Fabiana i Sebastiana.

Archiwalne zdjęcie cmentarza żydowskiego w Krotoszynie (Fotografia ze zbiorów Muzeum)

Macewa w Muzeum Regionalnym PTTK (foto: M. Frąckowiak)

Mur z macew w Krotoszynie (foto: M. Płoszaj)

Bruno Gebhardt ( 1858-1905) Urodził się 9.10.1858 roku w rodzinie żydowskiej w Krotoszynie. Studiował germanistykę i historię na Uniwersytecie we Wrocławiu. Jest autorem wielu prac naukowych na temat historii Niemiec oraz podręczników szkolnych.

Ulrike Henschke z domu Benas Urodzona 24.11.1830 roku w rodzinie żydowskiej w Krotoszynie. Żona senatora Henschke- prezydenta senatu w Berlinie. Miała wybitne zasługi w dziedzinie wychowania młodzieży żeńskiej w Niemczech. Pedagog w Liceum Wiktorii i założycielka Szkoły Dokształcającej Victorii w Berlinie. Autorka prac poświęconych problemom kobiet w Niemczech. Zmarła w 1897 roku w Baden-Baden.

Georg Huth Urodził się 25.02.1867 roku w rodzinie żydowskiej w Krotoszynie jako syn Arona-rektora żydowskiego zakładu wychowawczego- i Kile. W 1879 roku wraz z rodzicami zamieszkał w Berlinie, gdzie w 1885 roku podjął naukę na uniwersytecie. Już w okresie studiów rozwinął owocną działalność naukową w dziedzinie literatury porównawczej. Był pierwszym tybetologiem i mongolistą w historii niemieckich uczelni. Dokonał licznych pionierskich przekładów z literatury indyjsko- tybetańskiej na język niemiecki. W następnych latach głównym przedmiotem badan stała się azjatycka historia i epigrafia. W 1897 na zlecenie Akademii w Petersburgu udał się na wschodnią Syberię. W latach 1902-1903 zorganizował pierwszą niemiecką ekspedycję do wschodniego Turkiestanu. Jego największym osiągnięciem naukowym jest przetłumaczenie z języka tybetańskiego na niemiecki i wydanie „ Gesichte der Mongole” (Historia Mongołów). Zmarł w 1906 roku w Berlinie.

Isidor Kalisch ( 1817-1886) Studiował teologię, filozofię, filologię na uniwersytetach w Pradze, Wrocławiu, Berlinie. W 1849 roku wyemigrował do USA. Zamieszkał Cleveland, gdzie został rabinem gminy żydowskiej. Wkrótce stał się jednym z najbardziej znanych w Ameryce żydowskim teologiem i pisarzem religijnym. Podczas pierwszej konferencji rabinów w USA opracował tekst modlitewnego rytuału, który w synagogach obowiązuje do dziś. Opublikował wiele prac naukowych z zakresu teologii judaizmu, filozofii i różnic doktrynalnych wiary między chrześcijaństwem a judaizmem.

Bar Loebel Monasch (1801-1879) W wieku 14 lat rozpoczał naukę w zawodzie drukarza i introligatora w Miliczu. W 1833 roku założył własną drukarnię przy ulicy Książęcej (dziś Piastowska) w Krotoszynie. Firma znana była daleko poza Wielkopolską (zamówienia na książki docierały z wielu miast europejskich, także z USA i Australii). Drukował w języku hebrajskim i niemieckim dzieła o tematyce religijnej i naukowej. Najsłynniejszym dziełem, które zapewniło Monaschowi stałe miejsce w historii drukarstwa żydowskiego było wydanie po hebrajsku Talmudu w wersji jerozolimskiej. Pozostawił po sobie pamiętnik, w którym opisał dzieje swojej drukarni oraz życie w dziewiętnastowiecznym Krotoszynie.

Henrietta Goldschmidt Henrietta Goldschmidt (ur. 1825r. w Krotoszynie ; zm. 1920r. w Leipzig). Dobrze wykształcona emancypantka, jej największym osiągnięciem było otwarcie Kolegium Pedagogicznego w Lipsku w 1911r. Henrietta Goldschmidt została pochowana na cmentarzu w Berlinie.

Dlaczego było warto pogłębiać wiedzę na temat życia codziennego Żydów w Krotoszynie? Poznałyśmy historię, tradycję i kulturę żydowską Pogłębiłyśmy wiedzę o losach krotoszyńskich Żydów Odkrywałyśmy i przywracałyśmy pamięć mieszkańcom Krotoszyna i okolic o wielokulturowej historii miasta Rozwijałyśmy wrażliwość młodzieży na odmienność kulturową, etniczną i religijną Krzewiłyśmy tolerancję i ideę dialogu kultur Kreowałyśmy pozytywne wzorce społeczne

BIBLIOGRAFIA: 1. Krotoszyn , pod red. D.Kosińskiego, R.Marciniaka, J.J. Paryska , Bogucki Wydawnictwo Naukowe Krotoszyn – Poznań 1996 2. P. Anders, Powiat Krotoszyński , Wydawnictwo Wojewódzka Biblioteka Publiczna, Poznań 2001 3. Pozdrowienia z Krotoszyna , Muzeum Regionalne im. Hieronima Ławniczaka w Krotoszynie 2009 4.www.kirkuty.xip.pl/krotoszyn.htm 5. www.sztetl.org.pl

PROJEKT WYKONAŁY: Natalia Frala Martyna Kostka Patrycja Kościółek Weronika Mikołajczyk Oliwia Młoda Zuzanna Nabzdyk Julia Paprzycka Anna Waścińska