ZAGROŻENIE WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM W ŁODZI I WOJEWÓDZTWIE – PERSPEKTYWA SOCJOLOGICZNA Dr Agnieszka Golczyńska-Grondas Katedra Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej Uniwersytetu Łódzkiego

Definicje Trzy bliskoznaczne terminy: marginalizacja (tradycje anglosaskie) ekskluzja (tradycje francuskojęzyczne) wykluczenie społeczne Wszystkie te terminy odnoszą się przede wszystkim do zjawisk deprywacji, pozbawienia, braku dostępu do zasobów, środków, możliwości zaspokojenia potrzeb i przeciwstawiane są inkluzji czy też obywatelskości. Opisują brak uczestnictwa jednostek i grup społecznych w tych sferach życia, w których uzasadnione jest – stosownie do określonych kryteriów – oczekiwanie, że te jednostki i grupy będą w nich uczestniczyły (Kowalak 1998). „Pozytywnie” - Wilson opisując amerykańskie getta biedy uznał, że wykluczenie społeczne jest mniej lub bardziej racjonalnym sposobem przystosowania ludzi do nowych realiów, które niesie za sobą zmiana społeczna (za Frieske 2004, 22).

Przyczyny wykluczenia procesy makrostrukuralne przyczyniające się m.in. do przemian ekonomicznych, zmian w obszarze rynku pracy wywołujących bezrobocie i postępującą pauperyzację jednostek. Procesom tym towarzyszą zmiany w strukturze społecznej, rozpad więzi społecznych, słabość kapitału społecznego; atrofia kontroli społecznej (państwo nie jest w stanie efektywnie zapewnić ładu społecznego); deficytu osobowościowe – braku kapitału społecznego, kulturowego, niepełnosprawność, uzależnienia etc.

Wymiary wykluczenia „Twarde” wskaźniki ekonomiczne Ujęcie deskryptywne (wykluczenie ekonomiczne, przestrzenne, relacyjne, zdrowotne, edukacyjne, wykluczenie z rynku pracy, relacyjne, instytucjonalne, kulturowe, zdrowotne, partycypacyjne).

Wskaźniki ekonomiczne Minimum socjalne – wyznaczenie granicy wydatków gospodarstw domowych zapewniających „godziwy poziom życia”. Uwzględnia się dobra służące zaspokojeniu potrzeb egzystencjalnych, wykonywaniu, pracy, kształceniu, utrzymywaniu więzi społecznych, uczestnictwu w kulturze.

Minimum socjalne w grudniu 2007 Wyszczególnienie Gospodarstwa pracownicze Gospodarstwa emeryckie 1-os. 2-os. 3-os. dm 3-os. ds 4-os. 5-os. Żywność 212,4 428,8 603,2 648,5 826,9 1050,6 207,2 414,4 Mieszkanie 285,7 402,8 545,0 689,8 836,6 Edukacja 11,6 23,2 116,1 104,0 196,9 289,2 - Kultura i rekreacja 89,9 104,2 127,0 133,0 155,8 184,6 74,2 93,2 Odzież i obuwie 35,3 70,5 105,9 140,6 173,5 27,8 55,5 Ochrona zdrowia 33,0 63,1 79,8 81,1 97,8 64,0 125,1 Higiena osobista 20,7 39,8 47,1 57,8 65,8 83,9 16,8 32,0 Transport i łączność 75,4 142,8 310,5 325,6 340,7 89,5 136,4 Pozostałe wydatki 61,1 89,0 120,0 125,0 123,0 61,2 88,2 Razem 825,1 1360,2 2050,7 2120,2 2624,2 3199,0 826,5 1347 Na 1 osobę 680,1 683,6 706,7 656,1 639,8 673,8 Źródło: IPiSS

Minimum egzystencji Minimum egzystencji lub minimum biologiczne stanowi dolne kryterium ubóstwa. Uwzględnia się tu jedynie wydatki pozwalające na tzw. przeżycie, nie bierze się pod uwagę np. potrzeby utrzymania więzi ze społeczeństwem. Wyjście poza tę granicę dochodową oznacza, że istnieje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka.

Minimum egzystencji 2007 Wyszczególnienie Gospodarstwa pracownicze Gospodarstwa emeryckie 1-os. 2-os. 3-os. dm 3-os. ds 4-os. 5-os. Żywność 163,3 326,6 469,3 521,9 664,6 859,9 140,5 281,0 Mieszkanie 175,2 245,2 343,3 444,3 543,7 Edukacja - 2,7 36,4 39,1 75,6 Odzież i obuwie 11,4 22,8 38,3 41,2 56,6 75,0 Ochrona zdrowia 7,4 12,5 25,6 20,2 32,6 40,2 20,4 Higiena osobista 10,6 20,7 25,5 28,9 33,8 42,2 8,9 17,2 Pozostałe wydatki 18,4 31,4 45,2 49,6 63,6 81,8 17,4 29,3 Razem 386,3 659,2 949,9 1041,4 1334,6 1718,4 364,7 308,0 Na 1 osobę 329,6 316,6 347,1 333,6 343,7 Źródło: IPiSS

Ustawowa granica ubóstwa 477 PLN w przypadku gospodarstwa 1-osobowego; 351 PLN na osobę w rodzinie.

W r. 2007 poniżej minimum egzystencji żyło 6,6% Polaków Znaczne rozpiętości regionalne, powyżej 10% populacji żyło poniżej granicy ubóstwa w województwach świętokrzyskim, warmińsko mazurskim, lubelskim i podlaskim (4% w wielkich miastach, 10,5 na wsiach). 14, 6% Polaków żyło poniżej ustawowej granicy ubóstwa. Łódzkie należy do województw o najniższych poziomie materialnych warunków życia zaraz za warmińsko mazurskim i świętokrzyskim (Diagnoza społeczna 2007). Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto jest znacznie niższe w województwie łódzkim od średniej krajowej – (w lipcu 2008 w sektorze przedsiębiorstw 2683 zł – wobec 3229 w skali kraju).

Deskryptywne wymiary wykluczenia

Wykluczenie ekonomiczne Warunkowany kulturowo stan posiadania Warunki mieszkaniowe Sposoby uzyskiwania środków na życie

Wykluczenie przestrzenne Różny zasięg (od regionów geograficznych, całych krajów, ich regionów, po określone fragmenty przestrzeni w danej miejscowości); Cechy przestrzeni, w jakiej funkcjonują jednostki; Możliwość przemieszczania się w przestrzeni.

Wykluczenie edukacyjne Szkoła jako instytucja antydemokratyczna – powielanie struktury społecznej, ograniczony dostęp dzieci z klas niższych do edukacji na poziomie wyższym, stygmatyzacja w systemie szkolnym. Ograniczone aspiracje edukacyjne rodziców. Obecnie także wykluczenie informatyczne - brak dostępu do najnowszych technologii umożliwiających zdobywanie wiedzy i funkcjonowanie w świecie społecznym

Wykluczenie z rynku pracy Bezrobocie. Prace dorywcze, czasowe. Funkcjonowanie w szarej strefie.

Wykluczenie relacyjne Wycofywanie się z relacji społecznych – ograniczanie kontaktów do najbliższej rodziny i osób w podobnej sytuacji życiowej. Samowykluczanie vs stygmatyzacja ze strony uczestników głównego nurtu życia społecznego pogłębiająca tendencje do automarginalizacji

Wykluczenie instytucjonalne Brak dostępu do instytucji w głównym nurcie życia społecznego Brak umiejętności poruszania się w instytucjach Ograniczenie do ram instytucjonalnych nieznanych osobom niezmarginalizowanym (MOPS, GOPS, PCPR, PUP, WUP, świetlica środowiskowa, etc). Ekskludujące mechanizmy instytucjonalne pogłębiające procesy wykluczenia.

Wykluczenie kulturowe Małe zasoby kulturowe. Analfabetyzm funkcjonalny. Niemożność korzystania z dóbr kultury wyższej.

Wykluczenie zdrowotne Niska kultura zdrowotna Złe nawyki i nałogi Brak dostępu do opieki medycznej na poziomie specjalistycznym Brak dostępu do instytucji rekreacyjnych i sportowych

Wykluczenie partycypacyjne Brak uczestnictwa w życiu społecznym, obywatelskim, politycznym. Brak debaty publicznej i politycznej na temat osób wykluczonych lub debata o bardzo ograniczonym zasięgu Brak uczestnictwa w życiu religijnym

Charakterystyka grup zmarginalizowanych Zasięg terytorialny lub społeczny (np. kraj, region, dzielnica miasta, poszczególne kategorie społeczne – np. kobiety, bezrobotni, osoby o odmiennej orientacji seksualnej, niepełnosprawni etc. Przedmiot – sferę jakiej dotyczy marginalność (zdrowie, sytuacja ekonomiczna, etc.). Głębokość – np. wykluczenie skrajne, absolutne, trwałe, o głębokości wykluczenia decyduje stopień, w jakim dana osoba lub grupa społeczna pozbawiona jest uprawnień, możliwości, dostępu do dóbr, stopień w jakim jest do czegoś przymuszana, dyskryminowana, napiętnowana, stopień jej bezradności i zakres pozbawienia pomocy (Kowalak 1998, 19-27)

Województwo łódzkie i Łódź w I połowie 2008 roku Województwo łodzkie: 2 555 900 mieszkańców, 110 kobiet na 100 mężczyzn, osoby do 17 roku życia - 463,500 , w tym 156 460 w wieku 0-6 lat, 382,280 osób powyżej 65 roku życia (15%), a 518, 500 powyżej 60 roku życia (20%). Łodź: 2008: 753 tysiące (54% kobiety), ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego (-6,5 promila)106, 900 osób w w wieku 0-17 lat (14%) , w tym 38,850 dzieci od 0-6 lat;127 470 osób powyżej 65 r. życia (17%), 173 320 powyżej 60 r. życia (23%).

GRUPY ZAGROŻONE WYKLUCZENIEM

Biedni 2007 – MOPS udzielił świadczeń pieniężnych, pomocy rzeczowej i usługowej 100.000 osób. Ponad 70.000 osób otrzymało pomoc w postaci pracy socjalnej

„Stara bieda” – osoby zmarginalizowane od kilku pokoleń, przynajmniej od czasów socjalistycznych, dynastie klientów pomocy społecznej, głęboko wykluczeni, niepodatni na zmiany. „Nowi biedni” – przegrani transformacji systemowej, brak kapitału ekonomicznego i społecznego, wyuczona bezradność, postępująca marginalizacja. Obie grupy pasywne, zniechęcone do udziału w życiu społecznym, z negatywnym nastawieniem wobec rzeczywistości.

Biedne dzieci Juwenilizacja biedy:– udział dzieci wśród ludności wspieranej przez pomoc społeczną jest większy niż udział dzieci wśród ludności ogółem. Na początku tego wieku dzieci i młodzież do lat 17-tu (24% obywateli Polski) stanowiły 44% populacji wspieranej przez pomoc społeczną. W Unii stopa biedy to 19%, w Polsce 26-29% w ciągu ostatnich 5 lat.

Stopa biedy ogółem, stopa biedy wśród dzieci, udział Województwo Stopa biedy ogółem Stopa biedy wśród dzieci Udział dzieci wśród ludności biednej Udział dzieci wśród ludności ogółem Dolnośląskie  15,1 26,2 39,3 22,6 Kujawsko-pomorskie 18,8 33,2 43,7 24,8 Lubelskie 17,1 28,9 42,5 25,2 Lubuskie 20,4 32,2 39,4 25,0 Łódzkie 14,0 23,5 36,8 21,9 Małopolskie 15,9 27,3 43,2 25,1 Mazowieckie 14,9 26,1 40,6 22,7 Opolskie 14,4 27,5 44,8 Podkarpackie 20,3 34,0 45,0 27,0 Podlaskie 18,2 32,7  46,1 25,7 Pomorskie 15,4 26,7  Śląskie 10,7 18,3 38,7 Świętokrzyskie 23,6 42,7 43,5 24,1 Warmińsko-mazurskie 41,4 43,9 26,4 Wielkopolskie 16,7 27,2 41,1 Zachodniopomorskie 28,7 40,3 24,0 Razem 16,2 29,5 Źródło: W. Warzywoda Kruszyńska

Powiat Stopa biedy ogółem Stopa biedy wśród dzieci Stopa biedy w wieku produkcyjnym (18-60/65 lat) Stopa biedy wśród ludności w wieku poprodukcyjnym (60/65+) Belchatowski    13.6 19.6 12.4 5.5 Kutnowski 28.9 18,8 9.5 Łaski 14.1 22.2 12.9 6.7 Łęczycki 13.2 23.1 11.6 5.6 Łowicki 10.2 15.4 9.6 3.7 Łódzki wschodni 15.3 22.3 13.7 7.9 Opoczyński 21.9 38.0 18.9 5.4 Pabianicki 9.9 7.6   6.3 Pajęczański 14.8 12.9    6.1    Piotrkowski 16.3   26.6 14.9 Poddębicki 20.5  39.9 18.0  5.2    Radomszczański 17.7 27.9 16.7  6.8    Rawski 17.2 20.7 17.7   9.3  Sieradzki 22.7 14.2    6.9   Skierniewicki 30.3 12.1    2.8    Tomaszowsk  16.6 27.5 15.2 Wieluński 21.6 10.3 5.9 Wieruszowski 12.5 18.1 12.6 4.8 Zduńskowolski 20.5 29.0 6.1 Zgierski  19.3 11.7 5.8

Bezrobotni W lipcu 2008 – w województwie łódzkim zarejestrowanych było 100 800 bezrobotnych, (9,5% populacji – 8 miejsce w kraju (najmniej w wielkopolskim - 6,2%), wpłynęło 7000 ofert pracy, na jedną ofertę przypadały 22 osoby bezrobotne. Najwięcej bezrobotnych na jedną ofertę w powiatach radomszczańskim (264), skierniewickim (227), piotrkowskim (197), najmniej w łódzkim wschodnim (7), piotrkowskim i łęczyckim (po 9 bezrobotnych na ofertę). W samej Łodzi zarejestrowanych było 22526 bezrobotnych.

Bezdomni 2007 – pod opieką instytucji pomocy społecznej i w mieszkaniach readaptacyjnych – 1.800 osób. Przez placówki związane ze schroniskiem na Szczytowej przewija się rocznie ok.1500-1600 osób. Grupa najsilniej wykluczona Kłopoty z uzyskaniem nawet szacunkowych danych ze względu na specyfikę tych osób, ale także małe zainteresowanie ze strony, zarówno badaczy, jak i władz.

Niepełnosprawni 2007 – w Łodzi wydano 17 tysięcy orzeczeń o niepełnosrpawności i stopniu niepełnosprawności, ponad 17 tysięcy osób skorzystało z pomocy PFRON-u. Rośnie liczba porad specjalistycznych oraz hospitalizacji z powodu chorób psychicznych, współczynnik hospitalizacji dla Polski 715, 2, w łódzkim 854,6 (4 województwo o najniższej liczbie) oraz hospitalizacji spowodowanych nadużywaniem alkoholu (303,8 na 100 tys. – dla Polski 222,1 – dane z 2004 roku, łódzkie na niechlubnym 2 miejscu).

Seniorzy W Łodzi 173 300 osób powyżej 60 r. życia, 2850 wszystkich pensjonariuszy (w tym niepełnosprawnych) w Domach Pomocy Społecznej. Zły stan zdrowia Zagrożenie niedostatkiem Ageizm

Pozostałe grupy Osoby uzależnione Osoby opuszczające placówki penitencjarne Mniejszości etniczne (przede wszystkim Romowie) Osoby o odmiennej orientacji seksualnej… lista otwarta

Łódź i województwo jako region szczególnie zagrożony wykluczeniem Ujemny przyrost naturalny Starzejąca się zbiorowość Niski poziom życia Relatywnie zły stan zdrowia (choroby psychiczne, choroby zakaźne)

Warunki uczestnictwa działanie norm zachowania się właściwych dla danej kategorii społeczno-kulturowej, istnienie podstawy materialnej dla uczestnictwa (np. sieci szkół, miejsc pracy, instytucji; wolny dostęp do uczestnictwa, brak przeszkód na drodze do uczestnictwa (np. przeszkodą może być fakt przebywania w więzieniu, ekskomunika z kościoła etc.) posiadanie przez osoby/grupy woli uczestnictwa posiadanie odpowiedniego poziomu wykształcenia przez jednostki (Germani za Kowalak 1998)

Proponowane rozwiązania i ich ocena Nieskuteczność istniejących rozwiązań instytucjonalnych - brak zintegrowanego systemu wsparcia, instytucje każdego szczebla działają każda w swoim zakresie, prawdopodobnie często nie informując się o swoich działaniach i nie współpracując– współpraca oparta przede wszystkim na kontaktach osobistych, brak zespołów interdyscyplinarnych; - pozorność niektórych działań: słabość oferty w stosunku do potrzeb, ułomne prawo, specyficzna filozofia pracy, nadmiar liczby klientów wypalenie kadry, wady organizacyjne; - słabość sektora pozarządowego, na rynku liczą się tylko silne organizacje z pewnymi oczywiście wyjątkami Mała ilość programów reintegracyjnych w stosunku do potrzeb (w 2007 r w Łodzi programami reintegracji prowadzonymi przez różne instytucje ze środków wydatkowanych przez MOPS objęto 533 osoby z problemami takimi jak uzależnienie i choroby psychiczne).

Czynniki sukcesu programów reintegracyjnych w badaniach zespołu K Czynniki sukcesu programów reintegracyjnych w badaniach zespołu K. Frieskego (2004) administracyjne miary sukcesu – efektywne wypracowanie reguł wzajemności; instytucjonalne miary sukcesu: elastyczne przystosowanie programów reintegracji społ. do zmiennych warunków ich funkcjonowania, wyszukiwaniu rozwiązań kompromisowych i unikaniu uporczywego obstawania przy pierwotnej ideologii reintegracji; merytoryczne miary sukcesu – nie przekładają się na prostą kalkulację, ile osób włączyło się w funkcjonowanie społeczności i nie wymaga dalszego wsparcia – kwestia relatywna.

Najogólniej rzecz biorąc programy reintegracji społecznej opierają się na chwilowym zawieszeniu społecznych mechanizmów (…)– otwierania swoistego parasola nad ludźmi, którzy w nich uczestniczą. Dopóty, dopóki ten parasol ich chroni, wydaje się, że odnosimy sukcesy – jedni zarabiają jakieś pieniądze zamiast oglądać się na świadczenia pomocy społecznej, inni poddawani tyleż ścisłemu , ile mało widocznemu nadzorowi wspólnoty – powstrzymują się od prób „jazdy na gapę”, itp. Niefortunnie, gdy programy społecznej reintegracji kończą się, zazwyczaj kończy się też sukces. Pozostaje gorzkie przekonanie, że rezultaty wielu wysiłków okazały się wielce nietrwałe. Ale, może tak właśnie być musi, może tym, którzy procesom społecznej marginalizacji oprzeć się nie potrafią, należy się trwałe i ustawiczne zachęcanie do uczestnictwa w życiu zbiorowym (K. Frieske 2004, s. 12)