OCHRONA DÓBR KULTURY W PARKACH NARODOWYCH Andrzej Siwek Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Krakowie

Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków Jest instytucją kultury powołaną przez Ministra Kultury, która pełni funkcję głównego zaplecza merytorycznego oraz koordynatora działań na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce. Celem Ośrodka jest realizacja polityki państwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego oraz opieki na tym dziedzictwem.

Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Krakowie W celu realizacji swoich zadań, Ośrodek w szczególności: 1)wypracowuje podstawy doktryny konserwatorskiej w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków; 2)opracowuje i wdraża jednolity system ochrony i dokumentacji dziedzictwa kulturowego; 3)wprowadza i upowszechnia nowe standardy metodologiczne w zakresie badań, dokumentacji i konserwacji zabytków; 4)gromadzi odpisy decyzji wojewódzkich konserwatorów zabytków o wpisie obiektów do rejestrów zabytków, 5)prowadzi Krajową Ewidencję Zabytków; 6)prowadzi ewidencję badań archeologicznych; 7)prowadzi ratownicze badania archeologiczne na stanowiskach szczególnie zagrożonych; 8)prowadzi prace inwentaryzacyjne i badawcze przy zabytkach szczególnie zagrożonych; 9)wspomaga nadzór wojewódzkich konserwatorów zabytków nad pracami archeologicznymi; 10)monitoruje stan zachowania dziedzictwa kulturowego oraz ocenia zagrożenia zabytków; 11)gromadzi i udostępnia informacje związane z muzeami i muzealnictwem; 12)koordynuje i uczestniczy w pracach nad raportami okresowymi dotyczącymi polskich miejsc i obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO; 13)koordynuje realizację procedury składania wniosków dla Ministra o uznanie przez Prezydenta RP miejsc i obiektów za Pomniki Historii; 14)realizuje programy szkoleniowe i informacyjne na rzecz służb konserwatorskich i środowisk związanych z opieką nad zabytkami; 15)popularyzuje wiedzę o dziedzictwie kulturowym oraz prowadzi edukację związaną z ochroną zabytków; 16)wydaje opinie i ekspertyzy na rzecz Generalnego Konserwatora Zabytków i Wojewódzkich Urzędów Ochrony Zabytków; 17)organizuje i prowadzi inne prace związane z ochroną dziedzictwa kulturowego na zlecenie Ministra i Generalnego Konserwatora Zabytków.

BOGACTWO KRAJOBRAZÓW MAŁOPOLSKI

Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Krakowie wydawnictwa – prace dokumentacyjne - badania

Kultura a natura „Dziedzictwo kulturalne, jak gniazdo osadzone w środowisku naturalnym.” Zygmunt Novák Spojrzenie kompleksowe, zabytek postrzegany, jako element osadzony w krajobrazie, współtworzący jego wartość.

PARKI NARODOWE W POLSCE Według Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 Park Narodowy jest to: obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.

W Polsce istnieją 23 parki narodowe stanowiące 1% powierzchni kraju.

Park narodowy - ustawowa forma ochrony przyrody Projekty studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego województw oraz planów zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej w części dotyczącej parku narodowego i jego otuliny wymagają uzgodnienia z dyrektorem parku narodowego w zakresie ustaleń tych planów, mogących mieć negatywny wpływ na ochronę przyrody parku narodowego. Obszar parku narodowego jest udostępniany w celach naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych, rekreacyjnych i sportowych w sposób, który nie wpłynie negatywnie na przyrodę w parku narodowym.

Wejście do Parku – regulamin – zakazy.

Wejście do Parku – regulamin – zakazy .

Wejście do Parku – regulamin – zakazy.

Mit naturalności Połonina Smerek w Bieszczadzkim Parku Narodowym

Pieniński Park Narodowy

Tatrzański Park Narodowy

Biebrzański Park Narodowy

Słowiński Park Narodowy

Żywioły – ruchoma wydma w Słowińskim Parku Narodowym

Ziemia – woda - powietrze

Naturalne procesy biologiczne

Świat chronionej natury wyniesiony ponad otaczającą codzienność

Mit naturalności Parki Narodowe powstają w obszarach szczególnych ze względów przyrodniczych, o znacznym stopniu zachowania autentyzmu świata natury. Stan taki jest możliwy w terenach, gdzie z jakichś względów (niezależnie czy z powodu utrudnień dostępu, czy świadomego wyboru), w dłuższym okresie ludzka działalność inwestycyjna i eksploatacyjna była w pewien sposób ograniczona. Jednak nie można się spodziewać, że istnieje w naszym kraju obszar zupełnie wolny od penetracji ludzkiej.

Mit naturalności Na swój sposób kulturowa jest nawet domniemana dzikość leśnych ostępów, skał, czy mokradeł zachowana w świadomym akcie ochrony przyrody.

Kultura i natura Parki narodowe okazują się być enklawami, w których chroni się przyrodę w stanie zbliżonym do naturalnego i dokumentuje bioróżnorodność naszego środowiska. Lecz jednocześnie są obszarami, na których, dzięki spowolnieniu naporu cywilizacyjnego zachowały się okruchy dawnego świata, elementy świadczące o minionych sposobach życia i gospodarzenia, o historii, czyli szeroko postrzegane zabytki.

Kapliczka z komponowanym układem zieleni, droga, rozłóg pól, to kulturowe komponenty krajobrazu otaczającego Pieniński Park Narodowy

Tradycja ochrony zabytków w Polsce “PRZESZŁOŚĆ PRZYSZŁOŚCI” motto jakim opatrzyła zbiory pamiątek narodowych w swej puławskiej rezydencji Księżna Izabela Czartoryska zabytek = relikwia

Tradycja prawnej ochrony zabytków w Polsce Po odzyskaniu niepodległości Polski o ochronie dóbr kultury stanowiły akty prawne z 1918, 1919 i 1928. Na ich mocy działały urzędy Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków oraz Generalny Konserwator Zabytków

Do 1962, w zakresie prawa ochrony zabytków Lata powojenne Do 1962, w zakresie prawa ochrony zabytków odwoływano się do regulacji przedwojennych. Ustawa z 15 lutego 1962 o ochronie dóbr kultury (tekst jednolity Dz. U. z 1999, Nr 98, poz. 1150), Ustawa z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568)

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 2 kwietnia 1997 r. Rozdział I RZECZPOSPOLITA Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Art. 1. Ustawa określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi

Ustawa wprowadza nowy, nie znany dotąd w prawodawstwie polskim podział na „ochronę”, czyli działania administracji publicznej oraz „opiekę”, którą realizują właściciele zabytku Art. 4. Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej, działań mających na celu: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Opieka nad zabytkiem Art. 5. Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

ZABYTEK Art. 3. Użyte w ustawie określenia oznaczają: zabytek - nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Dobro kultury – pojęcie przejęte z Konwencji Haskiej (1954), w ustawodawstwie polskim od 1962.

Art. 3 2) zabytek nieruchomy - nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt 1; 3) zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt 1; 4) zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem;

Art. 3 - SŁOWNICZEK 12) historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; 13) historyczny zespół budowlany - powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi;

14) krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze

z okresu górnego paleolitu ZASÓB Różnorodność zasobu w obszarach chronionych na przykładzie Pienińskiego Parku Narodowego Najstarsze ślady pobytu łowców z epoki kamienia na obszarze Pienin, to znaleziska krzemiennych wyrobów w jaskini Aksamitka w Haligowcach, z okresu górnego paleolitu (ok. 35 tys. lat p.n.e.) oraz odkryte w Sromowcach Wyżnych - Kątach pozostałości obozowiska i pracowni przykopalnianej, w której wytwarzano narzędzia z pienińskich radiolarytów.

Pradzieje

Trwałe osadnictwo pod Pieninami pojawia się w drugiej połowie XIII w., Średniowiecze Trwałe osadnictwo pod Pieninami pojawia się w drugiej połowie XIII w., za sprawą księżnej Kingi i klasztoru klarysek w Starym Sączu (fundacja 1280).

Powstał w 3 ćw. XIII w., z inicjatywy ks. Kingi, jako refugium Zamek Pieniny Powstał w 3 ćw. XIII w., z inicjatywy ks. Kingi, jako refugium ukryte w masywie Trzech Koron, na Górze Zamkowej (779 m n. p. m.).

Zamek Pieniny

Zamek Czorsztyn Klaryski w końcu XIII w., lub na początku XIV w. założyły zamek, zwany Wronin. Warownię przejął król Kazimierz Wielki. Zamek nazwano Czorsztynem. Spełniał kluczową rolę w systemie obronnym państwa, gościł monarchów, ochraniał komorę celną. Do końca XVIII w. był rezydencją starosty.

Zamek Czorsztyn

Zamek Niedzica Na Zamagórzu, po spustoszeniu przez Tatarów w 1241, kolonizację podjął król Bela IV przy udziale Berzewiczych i Görgeyów. Z rodem Berzewiczych łączy się miedzy innymi powstanie wsi Niedzica (XIII/XIV w.) oraz zamku Dunajec - obecnie Niedzica.

Do najstarszych pienińskich wsi należą Sromowce, znane od 1323. Osadnictwo Do najstarszych pienińskich wsi należą Sromowce, znane od 1323. Krościenko lokowane w 1348 jest jedynym miastem regionu. Na Zamagórzu do najstarszych wsi należy Leśnica, lokowana w 1297. Krościenko

Architektura i sztuka sakralna Sromowce Wyżne

Krajobraz historyczny

Pod Pieninami zbiegają się granice kilku grup etnograficznych. Kultura ludowa Pod Pieninami zbiegają się granice kilku grup etnograficznych. Są to: Górale Szczawniccy (dominujący w Pieninach), Spiszacy, Górale Podhalańscy, Górale Sądeccy i Rusini Szlachtowscy.

Kultura ludowa – stroje górali szczawnickich

Kultura ludowa – tradycje pasterskie

Kultura ludowa – budownictwo

Kultura ludowa – budownictwo

Inspiracje artystyczne Pienińskie krajobrazy stały się inspiracją artystyczną dla wielu przybywających tu twórców Grafiki J. Szalaya, Z. B. Stęczyńskiego, obrazy J. N. Głowackiego otwierają historię polskiego malarstwa pejzażowego.

Turystyka Oryginalną inwestycją turystyczną była budowa Drogi Pienińskiej ze Szczawnicy do Czerwonego Klasztoru. Projekt z 1846–47, realizowano 1870–75. W 1893 powołano w Szczawnicy Oddział Pieniński Towarzystwa Tatrzańskiego. Towarzystwo wytyczało szlaki turystyczne, wznosiło schroniska (m. in. im. H. Sienkiewicza w Przełomie Pienińskim).

Spływ Przełomem Dunajca Od lat 30 XIX w. szczególną atrakcją dla gości Szczawnicy, czy Czorsztyna stawał się spływ tratwami przez przełom Dunajca. Od 1934 działało Polskie Stowarzyszenie Flisaków Pienińskich na Rzece Dunajcu.

Spływ Przełomem Dunajca

Ochrona przyrody W Pieninach rodziły się idee ochrony przyrody. Pierwszy rezerwat założył Stanisław Drohojowski w 1921 przy zamku w Czorsztynie. W 1932 Lasy Państwowe podjęły ochronę obszaru 736 ha. Podobnie działo się po stronie Słowackiej. Powstał pierwszy w Europie międzynarodowy park przyrody, reaktywowany w 1954, jako Pieniński Park Narodowy.

ZASÓB Migawki z Gór Świętokzryskich, Doliny Prądnika, Magurskiego PN i PN Gór Stołowych

ZASÓB Tatrzański Park Narodowy – Biebrzański Park Narodowy – Słowiński Park Narodowy Kopieniec

ZASÓB Bieszczadzki Park Narodowy

TRADYCJE OCHRONY ZABYTKÓW

TRADYCJE

TRADYCJE

DOKONANIA

DOKONANIA

DOKONANIA

DOKONANIA

DZIAŁANIA

DZIAŁANIA

STRATY

STRATY

STAN ZASOBU

STAN ZASOBU

STAN ZASOBU

Czynniki kształtujące warunki ochrony zabytków Prawo własności Sprawowanie opieki i ochrony w interesie społecznym – rozumienie owego interesu Akceptacja społeczna Źródła i zakres finansowania Organizacja Kompetencja wykonawców

...

Kultura i natura Najpełniej myśl o potrzebie podjęcia ochrony zintegrowanej wyraził Jan Gwalbert Pawlikowski, pisząc iż: „...walka o pierwotny charakter przyrody tatrzańskiej i walka o styl zakopiański stanowią ścisłą analogię. Po za strefą przyrody pierwotnej, w strefie kształtowania przez człowieka, budownictwo jako część składowa krajobrazu stanowi o jego charakterze, kształtuje lice ziemi i daje jej niejako duszę zamieszkującego ją ludu, unaradawia ją.” W innym miejscu dodawał: „...idzie tu już nie o styl poszczególnych budowli, ale o styl całych miejscowości, o zachowanie ich swoistego charakteru, zestrojonego z otoczeniem etnograficznym i krajobrazem.” Słowa wypowiedziane u progu XX w. zachowują aktualność. Ba! Wraz z upływem czasu potrzeba realizacji postulatów ochronnych staje się bardziej oczywista i nagląca. Czy jako społeczność będziemy dość silni i mądrzy by tego dokonać?

Dziękuję! Fotografie A. Siwek oraz ze zbiorów ROBiDZ w Krakowie