Cyfrowa przyszłość, czyli biblioteki w erze informacji Grażyna Piotrowicz Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu Biblioteki XXI wieku. Czy przetrwamy? Łódź, 19-21 czerwca 2006

Zjawiska wpływające na przeobrażenia w bibliotekach w XX wieku: Mechanizacja rutynowych procesów bibliotecznych; Komputeryzacja funkcji bibliotecznych; Powstanie zintegrowanych systemów bibliotecznych; Rozwój sieci komputerowych i sieciowych systemów informacyjnych; Pojawienie się mikrokomputerów i technologii CD-ROM; Powstanie World Wide Web; Rozwój nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych; Od rozpoczęcia nowego millennium następuje: rozwój systemów eksperckich, sieci bezprzewodowych, wirtualnych kolekcji, interaktywnych interfejsów Web, wirtualnych usług informacyjnych oraz osobistych portali Web. Najistotniejsze: zapis informacji w postaci cyfrowej i rozwój sieci

Natura danych cyfrowych: Wszystkie dane cyfrowe (tekst, obraz, kolor, ruch, dźwięk itp.) mogą być zapisane w formie binarnej (0 lub 1, off lub on); Dane cyfrowe dają się bardzo łatwo zapisywać (także kompresować), przesyłać, przetwarzać, kopiować, strukturyzować, rozpoznawać na poziomie znaku (OCR); Można nimi ‘manipulować’ z dowolnego miejsca (poprzez sieci); Posiadają przenikliwe granice i czasem trudno określić gdzie obiekt cyfrowy zaczyna się, a gdzie kończy; Cechuje je płynność, wirtualność, wszechobecność i symultaniczność; Powstanie hipertekstu (oraz multimediów i obrazów cyfrowych) spowodowało utratę linearności tekstu i rozwój linkowania;

Następstwa rozwoju nowoczesnych technologii w bibliotekach: Zmienia się sposób rozwoju i charakter kolekcji bibliotecznych; Biblioteki zaczynają działać w środowisku rozproszonym; W zakresie informacji biblioteki: organizują dostęp do informacji; zabezpieczają zbiory i tworzą repozytoria cyfrowe; funkcjonują jako wydawcy; Współpracują i dzielą się zasobami; Na poziomie obsługi użytkownika: dążą do spójności informacji i implementacji zintegrowanych usług (personalizacja, interfesjs użytkownika, portale); wspierają nowe formy uczenia się na odległość (tzw. distance learning lub e-learning), oraz kształcenia ustawicznego (lifelong learning, lifelong education). zajmują się powiadamianiem i szkoleniem użytkowników;

Zmiana sposobu rozwoju i charakteru kolekcji Biblioteki zawsze kupowały książki, które stanowiły ich własność, opracowywały, przechowywały, udostępniały i konserwowały. Obecnie – nabywają i zabezpieczają własność cyfrowych kopii (zazwyczaj przez licencje); Kiedyś działały w oparciu o kontenery (zasobniki) informacji, obecnie – operują bezpośrednio na informacji; Kolekcja „just in time”, zamiast „just in case”; Kolekcja biblioteczna nabiera charakteru hybrydowego, obejmując zbiory analogowe i cyfrowe; Coraz częściej zamiast o rozwoju kolekcji mówi się o zarządzaniu kolekcją, która powinna być postrzegana jako kolekcja zintegrowana (kryteria: użyteczność treści, struktura cenowa, model dostępu, polityka utrzymania i funkcjonalność)

Biblioteki działają w środowisku rozproszonym Dla bibliotek ważne są dwa obszary rozwoju technologii: pojawienie się standardów do tworzenia, strukturyzowania i rozpowszechniania treści cyfrowych (pozwoliło bibliotekom i osiągnąć bardziej zunifikowane środowisko informacyjne oraz współdziałać wśród rozproszonych kolekcji i dostawców treści); pojawianie się coraz bardziej inteligentnych narzędzi i systemów, pozwalających na niewidoczne mediacje pomiędzy treścią a użytkownikiem; Głównym celem strategicznym biblioteki jest dostarczanie zintegrowanych usług i zasobów oraz skupienie uwagi na użytkowniku. Biblioteki osiągają go poprzez wykorzystanie uznanych standardów technicznych dla reprezentacji informacji cyfrowych, formatowania, transmisji i protokołów. Jest to jedyna droga by zapewnić kompatybilność i współdziałanie różnego typu sprzętu, danych, praktyk, procedur i systemów, potrzebnych do osiągnięcia uniwersalnego dostępu i wymiany informacji cyfrowych w skali globalnej .

Biblioteki organizują dostęp do informacji Funkcje katalogowania i klasyfikacji pozwalały na utrwalanie prac drukowanych w ramach wiedzy i stwarzały wiele punktów dostępu dla wyszukiwania; Nowy typ cyfrowych treści pokazał, że są one często pozbawione nośnika, ustrukturyzowane, zawierają multimedia i obejmują linki do innych zasobów, dlatego nie wystarczyły klasyczne techniki dostępu; Wyzwaniem dla bibliotek jest podtrzymanie zdolności rozwiniętych przez procesy bibliograficzne oparte na standardach i skorzystanie z nowych strategii dostępu, które zostały stworzone w efekcie rozwoju standardów nowych mediów i protokołów komunikacyjnych (to pozwoli im na zarządzanie dostępem, zarządzanie metadanymi, zarządzanie danymi cyfrowymi);

Biblioteki zabezpieczają zbiory i tworzą repozytoria cyfrowe Działania te wymagają myślenia o: kosztach (gromadzenia, subsrypcji, digitalizacji), metodach konwersji, strukturze informacji, metadanych, zabezpieczaniu, projektowaniu interfejsu użytkowego i integracji z istniejącą strukturą. Digitalizacja jest kosztownym przedsięwzięciem, wymagającym wysokich nakładów inwestycyjnych. Inwestycje te należą do wysoce ryzykownych, ze względu na możliwość zastosowania niewłaściwych technologii i standardów. Może to w rezultacie prowadzić do tworzenia szybko starzejących się, bezużytecznych zasobów. Na razie brakuje jednolitego podejścia do procesów digitalizacji i nie wypracowano jeszcze wspólnych standardów technicznych.

Problemy z digitalizacją i zasobami cyfrowymi Proces digitalizacji jest złożony i obejmuje: selekcję, przygotowanie, skanowanie, obróbkę skanów, tworzenie metadanych, zapisywanie i migrację. Dane cyfrowe narażone też są na utratę wskutek: fizycznego uszkodzenia lub zniszczenia nośnika; zmiany technologicznej, powodującej wycofanie z użycia przestarzałego sprzętu; dynamicznego charakteru treści cyfrowych (np. szybko zmieniające się strony Web); nie utrzymywania dostatecznie długo identyfikatorów (np. strony Web mogą przesunąć się w inne miejsca); zagrożenia i niebezpieczeństwa (ogień, woda itp.)

Problemy z digitalizacją i zasobami cyfrowymi – c.d. Dodatkowym problemem, na który należy zwracać baczną uwagę przy podejmowaniu się digitalizacji jest przestrzeganie zaleceń dotyczących praw własności intelektualnej. Środowisko cyfrowe wymaga też nowego podejścia do kolekcjonowania zbiorów dla przyszłych pokoleń. Zasadniczą sprawą tworzenia spadku (legatu) informacyjnego dla przyszłych pokoleń jest określenie odpowiedzialności za archiwizowanie cyfrowe. Aby dokonać wyboru właściwych metod postępowania należy stosować wytyczne opracowane przez specjalistów i organizacje międzynarodowe oraz opierać się na szeroko rozumianej współpracy, wymianie doświadczeń i przejmowaniu dobrych wzorców.

Biblioteki funkcjonują jako wydawcy Nowym wzorcem działalności biblioteki (często przy okazji zarządzania kolekcją) jest jej zaangażowanie w proces publikowania, wraz z prezentacją treści, zarządzaniem treścią oraz praktykami dystrybucji; Wiele bibliotek wydaje w formie e-print lub repozytoriów cyfrowych materiały wspierające dydaktykę na uczelni, np. programy studiów, rozkłady zajęć itp. Niektóre biblioteki wydają własną prasę lub dystrybuują wydawnictwa uczelniane; Część bibliotek uruchomiło wydawnictwa elektroniczne i wydaje książki i druki elektroniczne (e-book, e-print); Biblioteki uruchamiają usługę print on demand lub digitize on demand

Biblioteki współpracują i dzielą się zasobami Partnerstwo w bibliotece należy rozważyć w dwóch płaszczyznach: wewnętrznej i zewnętrznej. Podczas prac wewnątrz biblioteki np. przy podejmowaniu się digitalizacji - ważna jest współpraca i pełna konwergencja działań między personelem bibliotecznym a personelem technicznym, czy informatycznym, odpowiedzialnym za proces digitalizacji, zarządzania metadanymi i zarządzania repozytorium cyfrowym. Podobnie dzieje się przy podejmowaniu współpracy z partnerami zewnętrznymi. Szczególnie ważne jest zarządzanie współpracą pomiędzy biblioteką a dostawcami danych, dostawcami systemów i wydawcami. Współpraca partnerska dotyczy nie tylko dostępu do informacji na zdalnych serwerach oraz dzielenia się zasobami, ale także wypożyczeń międzybibliotecznych i elektronicznego dostarczania dokumentów.

Obsługa użytkownika - integrować różne rodzaje zasobów, W celu osiągnięcia spójności informacji i integracji usług biblioteki: budują portale, obejmujące różnorodne treści i komunikację; projektują nowoczesne narzędzia programowe m.in. interfejsy, takie jak np. uniwersalny interfejs wyszukiwawczy GSI (generic serach interface), który może: - integrować różne rodzaje zasobów, - zapewniać jednolity sposób wyszukiwania informacji w różnorodnych systemach, - ujednolicać wyszukiwanie w różnych schematach metadanych, - zapewniać jednakowy sposób przeszukiwania danych w różnych formatach, - stwarzać możliwość identyfikacji różnych źródeł nt. tej samej informacji i prowadzić użytkownika do najbardziej odpowiedniego, - upraszczać identyfikację i autoryzację użytkownika, - zapamiętywać profil użytkownika do indywidualizacji jego własnego interfejsu, - dynamizować proces przełączania do odpowiednich materiałów informacyjnych oraz - zapewniać pełną integrację z systemem zarządzania informacją i wykorzystywania statystyk .

Obsługa użytkownika – c.d. Tworzą usługi informacyjno- referencyjne, świadczone poprzez Web w czasie rzeczywistym, które charakteryzuje indywidualizacja, czyli wyraźne ukierunkowanie na osobiste potrzeby konkretnego użytkownika; W ramach zindywidualizowanych usług informacyjnych zarysowują się obecnie dwa trendy: tworzenie dla użytkownika osobistej przestrzeni roboczej, w której może on rejestrować dane przydatne do wykorzystania w przyszłości oraz - automatyczne filtrowanie informacji, wykonywane zgodnie z potrzebami lub uprawnieniami użytkownika; Wspierają procesy zdalnej edukacji na macierzystych uczelniach; Prowadzą usługi powiadamiania, informowania oraz kursy i szkolenia dla użytkowników.

Biblioteka akademicka XXI wieku Należy oczekiwać, że biblioteka przyszłości będzie biblioteką hybrydową działającą w rozproszonym środowisku sieciowym. Biblioteka hybrydowa (zintegrowana) rozumiana jest jako łącząca w kontekst działającej instytucji - szereg technologii pochodzących z różnych źródeł, a także eksploatująca zintegrowane systemy i serwisy, które działają zarówno w środowisku cyfrowym jak i tekstowym. Powinna ona integrować dostęp do wszystkich rodzajów zasobów (...) używając różnorodnych technologii ze świata biblioteki cyfrowej i stosując je do różnego typu mediów; W związku z tym będzie nabywać, tworzyć, utrzymywać i zarządzać zarówno zbiorami analogowymi, jak i cyfrowymi (nadal będzie wdrażać nowoczesne standardy by osiągnąć bardziej zunifikowane środowisko informacyjne oraz przeobrażać się z zarządzającej informacją na zarządzającą wiedzą i pośrednika w komunikacji naukowej);

Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku W bibliotekach akademickich nastąpią przesunięcia: od podkreślania znaczenia kolekcji do podkreślania znaczenia kompetencji; od wspierania opisu i dostępu do informacji ku wzięciu odpowiedzialności za głębszą analizę informacji (informacja specjalistyczna, ekspercka, przetworzona); od od wykonywania usług jako agencja wspierająca do świadczenia usług jako współpracownik (np. wydziału); od przedsięwzięć polegających na dostarczaniu usług pomocniczych, wspierających do realizacji przedsięwzięć ważniejszych - obejmujących cały kampus. Ww trendy odzwierciedlają ścieżkę rozwoju ewoluujących ról bibliotek w erze cyfrowej. Ścieżka ta może być opisana w 3 fazach: 1)wzrostu rozproszonych technologii, 2) rozwoju wzorców i modeli otwartych oraz 3) pojawienia się biblioteki jako „pośrednika (agenta) rozproszonego”.

Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku – c.d. Pojawienie się standardów do tworzenia, strukturyzowania i rozpowszechniania treści cyfrowych stworzyło bibliotekom nowe możliwości posługiwania się treścią (np. pozwoliło dodać funkcjonalność, dostarczać treść różnie dla różnych odbiorców, lub utrzymywać kolekcje cyfrowe w czasie); zwiększenie klasycznej roli biblioteki w dostępie do informacji i jej zabezpieczaniu; Udoskonalanie inteligentnych narzędzi i systemów ułatwiło formę zapytań informacyjnych i dokonywanie analiz, które wcześniej nie były możliwe. Ten kierunek przemian rozpoczął się i będzie kontynuowany.

Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku –c.d. W związku z wyraźnym ruchem w kierunku modeli otwartych (Open Source, Open Knowledge Initiative, OpenLaw , Open Archive Initiative, e-printArchives itp.) należy oczekiwać, że biblioteki w przyszłości będą: zmieniać swe relacje z twórcami treści i wydawcami; skupiać się na zarządzaniu informacją (z czasem- wiedzą); pełnić funkcje pośrednika w komunikacji naukowej; angażować się w budowanie strategii utrzymywania dostępu do treści i usług w strukturach rozproszonych; budować modele centralnej kontroli, wyznaczające drogę dla nowego mechanizmu koordynacji i współpracy.

Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku – c.d. Biblioteki staną się rozproszonym pośrednikami (agentami) w środowisku naukowym i będą bardziej angażować się w fundamentalną misję instytucji akademickiej – tj. tworzenie i rozpowszechnianie wiedzy. W ten sposób biblioteki akademickie przesuną się ze skoncentrowania na zasobach ku – skupianiu się na procesach nauczania.

Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku- c.d. Należy przypuszczać, że biblioteki będą zajmować się też: badaniem semantycznego Webu, gdyż wyjaśnia relacje między pojęciami i pozwala agentom programowym uczyć się wnioskować, a następnie inteligentnie wyszukiwać informacje w rozproszonym środowisku; udoskonalaniem systemów referencyjnych, działających w czasie rzeczywistym , które będą pełnić funkcje informacyjne, wyszukiwawcze, eksperckie, instruktażowe itp.; tworzeniem katalogów OPAC, które nie będą informować lecz przełączać do pełnych tekstów oraz katalogów centralnych, które będą łatwo wymieniać się metadanymi na skalę globalną (tak jak teraz dzielą się danymi bibliograficznymi);

Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku- c.d. Ponadto, biblioteki będą zajmowały się: dalszym udoskonalaniem narzędzi wykorzystywanych w bibliotekach cyfrowych (np. systemy rekomendacyjne); rozwijaniem następnych generacji bibliotek cyfrowych, które będą dynamicznie adaptować dostęp do informacji (z uwzględnieniem lokalizacji użytkownika) i bardziej efektywnie dostarczać informacje (dostosowując się do wiedzy użytkownika, jego umiejętności, zadań i intencji wykorzystania informacji; modelowanie użytkownika); OpenDLib (DLMS- Digital Library Management System, DoMDL- Document Model for Digital Library, model logiczny dokumentu, IFLA FRBR Model (Document, Edition, View, Manifestation))

Cyfrowa przyszłość bibliotek XXI wieku Przewiduje się, że w miejsce dotychczasowych zintegrowanych systemów bibliotecznych – powstaną: systemy zarządzania obiektami cyfrowymi (DOMS), które dostarczą wydajnego, zunifikowanego dostępu do zawartości Webu (łącznie z elektronicznymi zasobami licencjonowanymi przez biblioteki) oraz portale informacyjno-wyszukiwawcze (IR portals), które umożliwią utrzymywanie zasobów elektronicznych , także tych wytworzonych przez same biblioteki. Wielu dostawców systemów bibliotecznych zaczęło rozwijać już aplikacje takich produktów (np. system portali MetaLib i DigiTool z Alepha, czy Voyager i ENCompass z Endeavora).

Cyfrowa przyszłość bibliotek XXI wieku Aby biblioteki zachowały możliwość współdziałania w przyszłości powinny wdrażać następujące standardy: Open URL (umożliwia linkowanie kontekstowe); ZING lub Z39.50 International Next Generation (łączy cechy wyszukiwawcze Z39.50 i Webu;, NCIP. NISO Circulation Interchange Protocol (będzie umożliwiał bibliotekom wymianę danych o użytkownikach, pozycjach i obiegu transakcji; przydatny zwłaszcza w konsorcjach); LDAP i Shibboleth (zapewni sprawne uwierzytelnianie użytkowników w bibliotece operującej duża ilością danych w wersji cyfrowej); OAI. Open Archive Initiative Protocol for Metadata Harvesing (umożliwia międzynarodową współprace przy gromadzeniu metadanych o doktoratach, preprintach lub innych zasobach, zarówno drukowanych jak i cyfrowych); Dublin Core, ONIX, MODS i inne formaty metadanych bibliograficznych (nasze przyszłe systemy muszą obsługiwać różne rodzaje metadanych).

Cyfrowa przyszłość bibliotek XXI wieku Biblioteka przyszłości będzie musiała zmienić swoją strukturę organizacyjną na bardziej elastyczną, macierzową, a także swą kulturę organizacyjną i przekształcać się w „organizację opartą na wiedzy”. Biblioteka jako miejsce nadal zachowa swe pierwotne znaczenie jako centralne miejsce kampusu, choć ruch tu będzie malał. Oczekuje się jednak, że część jej tradycyjnych funkcji społecznych (kontakty interpersonalne i związane ze sprzężeniem zwrotnym: użytkownik-system) przeniesie się w przestrzeń sieciową i podtrzymywana będzie wirtualnie w ramach funkcjonowania bibliotek cyfrowych. Szczególnie wysokie wymagania będą stawiane przed pracownikami bibliotek. Personel musi być właściwie przygotowany i dysponować odpowiednim poziomem wiedzy, umiejętności i potencjału twórczego, by sprostać wyzwaniom XXI wieku.

. Dziękuję za uwagę