JAN MATEJKO ŻYCIE I OBRAZY Prezentację opracował: Andrzej Dyczko

Kazanie Skargi Hołd Pruski Bitwa pod Grunwaldem Hołd Pruski Śluby Jana Kazimierza Kopernik Unia Lubelska Rejtan

Spis treści Życie Jana Matejki Poczet Królów Polskich Dom Jana Matejki Obrazy Jana Matejki Bitwa pod Grunwaldem Batory pod Pskowem Hołd Pruski Mikołaj Kopernik Rejtan Kazanie Skargi Stańczyk Unia Lubelska Śluby Jana Kazimierza Zawieszenie Dzwonu Zygmunta Zaprowadzenie chrześcijaństwa Poczet Królów Polskich Mieszko I Dobrawa Bolesław Chrobry Władysław Łokietek Władysław Jagiełło Królowa Jadwiga Jan III Sobieski Zygmunt III Waza Stefan Batory Stanisław August Poniatowski

Portret ojca Jana Matejki Jan Matejko urodził się w 1838 roku w Krakowie, w którym mieszkał całe życie i w którym zmarł w 1893 roku. Był synem Czecha, muzyka i nauczyciela muzyki, oraz córki krakowskiego siodlarza. Ochrzczony 1 stycznia w kościele Św. Krzyża . Miał ośmioro rodzeństwa. Jan był dziewiątym dzieckiem, z jedenastu jakie mieli państwo Matejkowie. Już od najmłodszych lat zdradzał niepospolite zdolności plastyczne, co pozwoliło mu przechodzić do kolejnych klas, bo z pozostałymi dziedzinami radził sobie z ogromnym trudem. Nigdy nie opanował żadnego obcego języka, a i z polskim radził sobie nie najlepiej. w 1845 zmarła siostra Matejki, a rok później jego matka. W 1848 roku dwaj bracia Matejki biorą udział w Wiośnie Ludów, w której jeden ginie. Drugi z braci, Edmund, został osadzony na Wawelu, jednak w czasie transportu ucieka i emigruje do Francji, skąd po latach wraca do kraju. W tym samym roku Jan rozpoczyna naukę w gimnazjum im. świętej Anny, które kończy w 1851 roku, jednak tylko z powodu nie uzyskania promocji do następnej klasy. Portret ojca Jana Matejki

Jan Matejko - Portret Marii Matejko - siostry artysty. W domu Jana Matejki zawsze panowała atmosfera patriotyczna, choć jego ojciec nawet nigdy nie zdołał się mówić całkiem po polsku. Z pomocą swojego brata, doktora Uniwersytetu Jagiellońskiego, Jan pogłębiał swoja wiedzę na temat historii. Rozpoczął też tworzenie swoich pierwszych obrazów. Systematyczną naukę rozpoczął w 1848 r w Gimnazjum Św. Anny, wcześniej uczył się w domu pod kierunkiem starszych braci. Naukę w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie Matejko rozpoczął w 1852 r. Uczył się pod kierunkiem prof. Stattlena i prof. Łuszczkiewicza. Był bardzo pilnym uczniem - systematycznie uczestniczył, w zajęciach, bardzo dużo pracował też w domu, nie wyłączając świąt, ferii i wakacji. Zamiłowanie do rysunku łączył z pasją historyka, czytał stare kroniki, przerysowywał ilustracje z encyklopedii, bardzo często rysował też z natury - budynki, mury, starą broń. Rysunki te wklejał do albumu, który nazwał "Skarbczykiem" . Jan Matejko - Portret Marii Matejko - siostry artysty.

Portret dzieci Jana Matejki W 1858 roku otrzymał stypendium na studia w Monachium. Po powrocie do Krakowa wynajmował pracownię tak małą, ze większe obrazy musiał zwijać i malować po kawałku. Był tak biedny, że nie stać go na blejtramy i farby. Jeszcze w szkole nazywali go "ambit". W 1862 roku namalował jeden z swoich najwybitniejszych obrazów, "Stańczyka". Miał wtedy zaledwie 24 lata. 22 stycznia 1863 roku jego dwaj bracia przyłączyli się do powstania styczniowego. Jan nie poszedł, ponieważ nie potrafił posługiwać się bronią i źle widział. Woził natomiast później broń i pomagał powstańcom materialnie. Portret dzieci Jana Matejki

Jan miał 26 lat, gdy odniósł ogromny sukces dzięki "Kazaniu Skargi" Jan miał 26 lat, gdy odniósł ogromny sukces dzięki "Kazaniu Skargi". Dochód ze wstępu na wystawę oddał na sieroty. W 1864 po sprzedaży obrazu mógł pozwolić sobie na małżeństwo z Teodorą Giebułowską, z którą miał pięcioro dzieci: Tadeusza ,Helenę, Beatę, Jerzego oraz Reginę, która zmarła jako niemowlę. Żona, natchnienie wielu obrazów, np. do Bitwy pod Racławicami uważana była za osobę despotyczna, kłótliwą i egoistyczną. Przez męża zwana "Gwiazdą", "Panią", "Władczynią". Gdy uważała, że jej pozycja muzy jest zagrożona urządzała straszliwe awantury, udawała, że mdleje lub choruje. Jej twarz posiadają niemal wszystkie kobiety na obrazach Matejki. Namalowana została również jako królowa Bona Sforza w "Hołdzie pruskim". Została zamknięta w szpitalu psychiatrycznym. Dzieci także przysparzały mu wielu kłopotów min. za nic nie chciały się uczyć. Portret żony artysty

Jan miał 26 lat, gdy odniósł ogromny sukces dzięki "Kazaniu Skargi" Jan miał 26 lat, gdy odniósł ogromny sukces dzięki "Kazaniu Skargi". Dochód ze wstępu na wystawę oddał na sieroty. W ramach Salonu dostał Złoty Medal w 1865 roku podobnie jak za obraz "Rejtan". W 1869 roku, po namalowaniu "Unii Lubelskiej" przyjął w Paryżu Legię Honorową. W końcu zaczął bogacić się na swojej pracy i przeprowadził się na Floriańską. Wkrótce został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie zagrożonej zamknięciem, odrzucając przejęcie Praskiej Akademii Sztuk Pięknych. W ramach Salonu dostał Złoty Medal w 1865 roku podobnie jak za obraz "Rejtan". W 1869 roku, po namalowaniu "Unii Lubelskiej" przyjął w Paryżu Legię Honorową. W końcu zaczął bogacić się na swojej pracy i przeprowadził się na Floriańską. Wkrótce został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie zagrożonej zamknięciem, odrzucając przejęcie Praskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Artystę doceniła międzynarodowa społeczność, został honorowym członkiem Akademii paryskiej, berlińskiej, praskiej, wiedeńskiej a także Akademii Rafaelowskiej w Urbino. Poświęcał też czas Szkole Sztuk Pięknych oraz walczył o upiększanie Krakowa i zachowanie jego zabytków. Jan Matejko zmarł po krwotoku w wieku 55 lat 1 listopada 1893 roku. Jego ostatnie słowa brzmiały : "Módlmy sie za ojczyznę! Boże błogosławiony!". W czasie jego pogrzebu zabił dzwon Zygmunta, a w ostatniej drodze towarzyszył mu cały Kraków. Dzieła Matejki, przesycone głębokim patriotyzmem, ukazywały społeczeństwu polskiemu wizję przeszłości i odegrały dużą rolę w umacnianiu świadomości narodowej. Podczas II wojny światowej najważniejsze dzieła zostały ukryte (np. Bitwa pod Grunwaldem zakopana w Lublinie). Po 1945 większość dzieł Matejki odnaleziono i poddano konserwacji. Obecnie znajdują się głównie w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie i w Warszawie.

Dzisiaj siedziba Oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie DOM JANA MATEJKI Dzisiaj siedziba Oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie ul. Floriańska 41 31-019 Kraków

OBRAZY JANA MATEJKI

BITWA POD GRUNWALDEM

15 lipca 1410 r. na polach Grunwaldu wojska polskie, litewskie i ruskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły rozgromiły siły krzyżackie. Niemiecki zakon rycerski, potocznie w Polsce nazywany Krzyżakami, a w Niemczech Zakonem Niemieckim, prowadził politykę podboju ziem polskich i litewskich. Matejko malował Grunwald przez trzy lata. Płótno sprowadził z Francji. Utkane było bez szwów w jedną, wielką płachtę o rozmiarach 997 cm x 426 cm. Jest to niewątpliwie największy obraz Artysty. Uważany jest za arcydzieło malarstwa batalistycznego. Przedstawia jakby przekrój walki, w której kłębią się ogromne ilości ciał ludzi i koni. Walka się toczy na śmierć i życie. W tej gmatwaninie zwraca uwagę scena śmierci wielkiego mistrza krzyżackiego Ulryka von Jungingena, atakowanego przez dwóch młodych wojów litewskich. Drugą równorzędną postacią jest pędzący na koniu, z mieczem w uniesionej dłoni, wielki książę litewski - Witold. Scena bitwy została przedstawiona z ogromnym dynamizmem, ale także z wielką dbałością o każdy najdrobniejszy szczegół. 28 września 1878 r. otwarto wystawę obrazu Bitwy pod Grunwaldem. Tłumy przychodziły ogromne. Wystawa Grunwaldu w Krakowie przyniosła ponad trzy tysiące złotych reńskich zysku, co na owe czasy było znaczną sumą. Jak pisała ówczesna prasa, tłumy były na obrazie i tłumy przed obrazem, a Matejko w dowód największego uznania i szacunku otrzymał od Rady Miasta symboliczne berło sztuki

BATORY POD PSKOWEM

Ku Batoremu zmierza procesja Ku Batoremu zmierza procesja. Na czele gromady pysznie namalowanych postaci - klęczący władyka Cyprian, który na szczerozłotej tacy podaje chleb i sól, oczami zaś objawia pokorę i oddanie. Wyraźnie nad nim dominuje doskonale przedstawiona postać jezuity Possewina, który chłodny, opanowany, idealny wzór dyplomaty, gestem akcentuje dobrą wolę posła. Czarna odzież zakonnika bardzo silnie kontrastuje z feerią barw odzieży bohaterów i świadków sceny. Possewin przejrzyście uosabia obojętność Rzymu wobec narodowych interesów którejkolwiek ze stron; nie istnieje sprawa ważniejsza niż obrona i rozszerzanie wiary. W imię tego celu biskupi Rzymu niejednokrotnie usiłowali odwrócić bieg historii, wywoływali nowe, nie zawsze pozytywne zjawiska, ingerowali bezwzględnie i konsekwentnie. To oni właśnie mieli do dyspozycji zakon jezuitów, po to był do Iwana i Batorego wysłany Possewin. Obraz „Batory pod Pskowem” jest także poniekąd duchowym autoportretem samego Matejki, a w każdym razie odzwierciedleniem poglądów człowieka wprawdzie wierzącego, lecz obdarzonego - dosłownie i w przenośni - przenikliwością spojrzenia, dalekiego od klerykalizmu.

HOŁD PRUSKI

„Hołd pruski” to jeden z największych (nie tylko rozmiarami) obrazów Matejki. W tym bajecznie kolorowym przedstawieniu pokazał artysta kwintesencję polskiego renesansu, która w podobnie świetnej oprawie wystąpiła jedynie w „Dzwonie Zygmunta”. Podobnie też jak tam, wybrano scenę o typowo propagandowym, nieco blichtrowym znaczeniu. Istotę i konsekwencje pruskiego hołdu z 12 kwietnia 1525 roku dzisiejsi historycy oceniają zdecydowanie negatywnie. Mimo zwycięskiej wojny i ostatecznego załamania potęgi Zakonu Krzyżackiego nie doszło do likwidacji złowieszczego państwa, mimo że istniały nawet plany przeniesienia Krzyżaków na Dzikie Pola, by mogli tam pełnić swoją chrystianizacyjną misję - w walce z Tatarami. Ostatecznie jednak zapadła decyzja przekształcenia państwa zakonnego w świeckie księstwo (czyli sekularyzacji) i przekazania go w lenno Polsce, z perspektywą włączenia w granice monarchii Jagiellonów w przyszłości. Tak właśnie sprawę tę rozwiązano, mimo działań stronnictwa przeciwnego dawaniu szansy Krzyżakom, do którego należała i królowa Bona. Inkorporacja, czyli włączenie Prus do Polski, jednak nie nastąpiła. Więcej, najpierw prawo dziedziczenia Prus przekazano reprezentantom innych gałęzi rodu Hohenzollernów, zaś od XVII wieku zaczęło się rozluźnianie więzi lennej i mocą traktatów welawsko-bydgoskich z 1657 roku państwo to w ogóle zostało zwolnione z podległości. Wystarczyło już niewiele ponad sto lat, by nowo powstałe państwo stało się jednym z głównych inicjatorów rozbioru Polski.

MIKOŁAJ KOPERNIK

Matejkowska wizja Mikołaja Kopernika, oparta na studiach portretów astronoma, jeśli idzie o zewnętrzne podobieństwo twarzy ścisła i wierna, ma jednak cechy wybitnie indywidualne. Obraz nie jest bowiem portretem, statycznym wizerunkiem postaci, lecz próbą przedstawienia uczonego wśród ksiąg i naukowych utensyliów w momencie, gdy w umyśle jego rodzi się nowatorska koncepcja. Stąd wrażenie zapatrzenia się i zachwycenia w twarzy Kopernika, stąd jego ekstatyczny gest na pograniczu teatralności i nienaturalności. W przeciwieństwie do wielu innych kompozycji Jana Matejki, formujących się w imaginacji artysty jakby etapami, w których powoli dochodził do ostatecznego kształtu, poprzez szkice koncepcyjne całości i studia poszczególnych postaci, tu - jak wiemy ze szkiców rysunkowych i malarskich - koncepcja dzieła powstała od razu, w swej niemal ostatecznej wersji. W zestawieniu z tłumnymi scenami historycznymi ten obraz zdumiewa lakonicznością kompozycji; wszystkie szczegóły otoczenia podporządkowane są postaci Kopernika, samotnego uczonego, który skoncentrowany dochodzi do sformułowania praw rządzących wszechświatem.

REJTAN

Haniebny układ rozbiorowy, na mocy którego Prusy, Rosja i Austria dokonały podziału części ziem polskich, zatwierdzony został przez zebrany na Zamku Warszawskim sejm polski dnia 21 kwietnia 1773 roku. Ta tragiczna sytuacja stała się przedmiotem wstrząsającego obrazu Jana Matejki, może jednego z najlepszych obrazów, jakie namalował. Jesteśmy świadkami narodowej zdrady: trzech Polaków - Szczęsny Potocki, Adam Poniński i Ksawery Branicki - zmierza do sali senatu dla złożenia upokarzającego podpisu. Zagrodził im drogę, rzucając się przed nimi na ziemię, poseł nowogródzki Tadeusz Rejtan, bezskutecznie próbujący ich powstrzymać. Reszta Polaków z królem Stanisławem Augustem, który opuścił swój tron z zegarkiem w ręku w ręku stoi zamyślony i bezradny, zbiła się ciasno w kącie sali, a ponad nimi, w loży, zasiadł ambasador rosyjski Riepnin. Sala zamkowa jest w stanie opłakanym: sztukaterie drzwi są pokruszone, kotary podarte, kinkiety potłuczone, świece wypalone, na posadce poniewiera się stos rozrzuconych papierów i leży przewrócone krzesło. Upuszczony pieniążek - może judaszowy srebrnik z kieszeni Pienińskiego - balansuje złowrogo na krawędzi. Pośrodku na ścianie, króluje portret carycy Katarzyny II. Wydaje się, że obraz Matejki, będący symbolicznym wyobrażeniem upadającej Rzeczypospolitej, stanowi środkowe ogniwo tryptyku utworzonego poza nim z Kazania Skargi i Zakuwanej Polski (1863). W pierwszym z tych obrazów ukazał Matejko jak wskutek rodzinnych konfliktów - rokosz Zebrzydowskiego - rysuje się i pęka mocny wówczas gmach państwowy, w drugim przedstawił najgłębsze narodowe cierpienia, do których przywiodły naród niesnaski i zdrady wykorzystane przez nieprzyjaciół.

KAZANIE SKARGI

"Żaden Polak nic równego nie wymalował" - napisał o Kazaniu Skargi jeden z krytyków (Stanisław Tarnowski). Istotnie, w tym dziele 26-letniego zaledwie artysty ujawniło się już w pełni jego szczególne, u innych malarzy historycznych prawie nie spotykane, poczucie historii jako okrutnego mechanizmu przyczyn, następstw i skutków; nieustannie obracającego się tragicznego koła, które wynosi w górę i strąca w nicość narody. Matejko namalował obraz nie tyle historyczny, co historiozoficzny, dał głęboką analizę przeszłych wydarzeń i ich wpływu na wydarzenia późniejsze. We wspaniałej nawie wawelskiej katedry jezuicki kaznodzieja Piotr Skarga (1536-1612) przepowiada zebranym (m.in. królowi Zygmuntowi III Wazie) przyszłe narodowe nieszczęścia. Pośrodku grupa złożona z trzech magnackich warchołów z Mikołajem Zebrzydowskim - organizatorem rokoszu przeciw królowi - na czele. Oni i im podobni obrońcy źle pojmowanej "złotej wolności" byli sprawcami coraz bardziej nieuchronnej zguby Polaków. "Będziecie nie tylko bez pana [...] ale też bez ojczyzny i królestwa swego, wygnańcy wszędzie nędzni, wzgardzeni, ubodzy włóczęgowie [...]" - pisał Piotr Skarga w jednym ze swoich - nigdy w tej postaci nie wygłoszonych - kazań sejmowych. W malowanym przez Jana Matejkę w dwa lata później Rejtanie trójka rokoszan przeobrazi się w trójkę narodowych zdrajców, a w trzecim ogniwie tego bolesnego tryptyku w Polsce zakuwanej, obrazie powstałym w roku 1863, miejsce zdrajców przypadnie w udziale carskim oprawcom zakuwający w kajdany zniewolony naród, a dostojne wnętrze wawelskiej świątyni przeobrazi się w zrujnowany, krwią zbroczony kościół.

STAŃCZYK

Projekty i zamysły z powstałym w 1862 r Projekty i zamysły z powstałym w 1862 r. "Stańczykiem" świadczą, że temat nadwornego błazna króla Zygmunta I zajmował artystę od dawna. Jednak pierwsze szkice rysunkowe na ten temat powstałe jeszcze w Monachium, oraz obraz z 1856 r. ("Stańczyk udający ból zęba) zupełnie nie zapowiadały pełnej treści kompozycji ostatecznej. Koncepcja jej powstała wśród przyjacielskich rozmów z Izydorem Jabłońskim-Pawłowiczem, który zwrócił Matejce uwagę, iż można by przedstawić błazna w "kontekście uczuć wewnętrznych z powierzchownością". Innym literackim źródłem obrazu, którego pierwotny tytuł brzmiał "Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony, kiedy wieść przychodzi o utracie Smoleńska", był utwór Seweryna Goszczyńskiego "Król zamczyska" (1842), w którym poeta i pisarz romantyk stworzył wizję obłąkanego, żyjącego przeszłością kraju Machnickiego, przyodzianego w strój trefnisia mieszkańca opuszczonego zamku w Odrzykoniu. Machnicki wypowiada znamienne słowa przekazując swój błazeński strój: "Oto jest królewski twój ubiór [...] Z tą szatą wkładam na ciebie wszystkie cierpienia i hańby; zamień ją w purpurę chwały [...] Twoim państwem te gruzy; twoją potęgą wielkość ich przeszłości, zamieniona w boleść; twoje powołanie panować przez cierpienie śród uciechy [...]". Przedstawione cytaty wyjaśniają genezę Matejkowskiego "Stańczyka", są też kluczem do zrozumienia pewnych szczególnych cech obrazu. W postaci przedstawił bowiem artysta swój własny portret. Obraz jest więc swoistym "wyznaniem wiary" malarza, który rozmiłowany w przeszłości kraju, pragnął przypominać współczesnym o dawnej jego wielkości. "Twoim państwem te gruzy; twoją potęgą wielkość ich przeszłości" - to program życiowy Matejki-malarza. Nadanie własnych rysów Stańczykowi, jedynemu wśród radosnej wrzawy, który zdolny jest na fakt historyczny - utratę Smoleńska - spojrzeć głębiej i przewidywać faktu tego konsekwencje, to najdobitniejsze określenie przez Matejkę roli dziejowej artysty w społeczeństwie. Zarówno głębia przemyśleń z tym obrazem związanych, jak i dojrzałość malarskiej formy, pełnia wyrazu twarzy, lapidarność kompozycji zdumiewają, gdy przypomnimy, że autorem obrazu był malarz dwudziestoczteroletni. Niestety, dziś przepadły dla nas walory kolorystyczne tego płótna - obraz ściemniał i zanikła jego dawna harmonia barwna.

UNIA LUBELSKA

Obraz Matejki powstał dokładnie w 300 rocznicę tego wydarzenia Obraz Matejki powstał dokładnie w 300 rocznicę tego wydarzenia. Nie ma on niestety tej siły co Kazanie Piotra Skargi czy Rejtan. Środkowa grupa z królem Zygmuntem Augustem wznoszącym w górę krucyfiks jest teatralna, podobnie jak loża dworska z "papierową" sylwetką Anny Jagiellonki, przekopiowaną ze starego portretu. Wspaniałe są natomiast pełnokrwiste typy litewskich magnatów (na ogół przeciwnych unii), wspaniale modelowane twarze np. księcia Mikołaja Radziwiłła (klęczy z wyciągniętą szablą) czy kardynała Hozjusza (siedzi z wyciągniętymi rękami po lewej stronie). Bardzo wymowne jest wprowadzenie przez Matejkę do obrazu wybitnego myśliciela i pisarza politycznego Andrzeja Frycza Modrzewskiego obejmującego ramieniem prostego chłopa. Modrzewski był jednym z pierwszych Polaków, którzy wystąpili w obronie tej uciskanej klasy społecznej.

ŚLUBY JANA KAZIMIERZA

ZAWIESZENIE DZWONU ZYGMUNTA

ZAPROWADZENIE CHRZEŚCIJAŃSTWA

POCZET KRÓLÓW POLSKICH

MIESZKO I

DOBRAWA

BOLESŁAW CHROBRY

WŁADYSŁAW ŁOKIETEK

WŁADYSŁAW JAGIEŁŁO

KRÓLOWA JADWIGA

JAN III SOBIESKI

ZYGMUNT III WAZA

STEFAN BATORY

STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI

KONIEC Dziękuję za uwagę.